ەركىن وماردىڭ "قازاق ءتىلىنىڭ ءقادىرىن كەتىرمەيىك" دەگەن كىتاپشاسى قولىمىزعا ءتۇستى. وندا اۆتوردىڭ قازاق ءتىلى زاڭدىلىعىنىڭ بۇزىلا باستاعانى، دىبىس ۇندەستىگىنىڭ ساقتالماۋى تۋرالى جازىلعان ماقالالارى توپتاستىرىلعان. بۇل ماقالالاردى وقىعان ءتىل ماماندارى، قاراپايىم وقىرمان، وسى ماسەلەگە كوڭىل اۋدارىپ، ءتىل بۇزىلعان ايماقتاردا ءتىل ماسەلەسىن قولعا الادى دەگەن ۇمىتپەن قامشى قولجازبانى بىرنەشە بولىمگە بولە وتىرىپ، وقىرمان قاۋىم نازارىنا ۇسىنادى.

اۋىردى نار كوتەرمەس، مەن كوتەردىم،      

بىلەمىن،                                                       

       اقىرىندا، ءبىر كۇنى بەل  كەتەرىن.                

شىندىقتى ايتقان اقىندا، ارمان بار ما،

تۇيمەدەي تيسە بولدى، ەلگە سەبىم.             

تۇرماعانبەت كەنجەبايەۆ

شالا قازاقتاردىڭ قازاقشا سوزدەردى وزبەك ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىمەن ايتادى دەۋىمىزدىڭ ءمانىسى نەدە؟

ول ءۇشىن وزبەك ءتىلىنىڭ الىپپەسىنە نازار اۋدارۋ كەرەك. وزبەك حالقى دا، قازاق حالقى سياقتى تۇركى تىلدەس حالىق بولعانىمەن، ەكى ۇلتتىڭ تىلدەرىندە ۇلكەن ايىرماشىلىقتار بار. وزبەك تىلىندە 35 دىبىس (ءارىپ) بار. ءارىپ دەگەنىمىز – سول دىبىستاردىڭ تاڭبالانۋى. قازاق تىلىندە 42 دىبىس بار. وزبەك الىپپەسىندە ءى، ڭ، ى، ۇ، ءۇ، ءو، شش سياقتى ارىپتەر (دىبىستار) جوق. شالا قازاقتاردىڭ قازاق ءتىلىن ۇمىتۋلارىنا باي-لانىستى، وسىنداي دىبىستار بۇلاردىڭ تىلدەرىنەن جويىلىپ كەتكەن. ءسوز ىشىندە كەزدەسەتىن وسى دىبىستاردى دۇرىس ايتا المايدى. بۇلاردىڭ تىلدەرىندە وزبەك ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگى قالىپتاسقان دەۋىمىزدىڭ سەبەبى وسى. وعان بۇلاردىڭ كەز كەلگەن ءسوزدى وزبەك ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىمەن ايتىپ بۇزاتىندىعىنان كوپ مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى. مىسالى مىنا سوزدەر: مەن، سەن، ول، ولار، ءبىز، مەن بە؟، ءسىز بە؟، بىرەۋى، بالالار شالا قازاقتاردىڭ تىلدەرىندە قالاي، وزبەك تىلىندە قالاي ايتىلاتىنىن سالىستىرايىق:

شالا قازاقشا               وزبەكشە:

مەنشى، سەنشى، ولشى، ولارشى         مەنچي، سەنچي، ۋچي، ۋلارچي

بىرەۋسى، ەكەۋسى                 ءبيتتاسي، ەككالوسي، ەكوۆي

كەلەسىن، قالايسىن          ءقالايسان، كەلاسان

نە دەيسىن                         نەما دەيسان

بولاد                              ءبۋلادي

بىزدەر                             ءبيزلار

بالدار، بالادار              ءبولالار

مۇنىڭ الدىنداعى ماقالامىزدا ايتىپ وتكەنبىز. شالا قازاقتاردىڭ حابارلى سويلەمدەردىڭ اياعىنا «دا» دەگەن ءسوزدى قوسىپ ايتاتىندارىن. (كىتاپشا «قازاق ءتىلىنىڭ ءقادىرىن كەتىرمەيىك» 2ء-بولىم) نەگە قوسىپ ايتادى؟ مىسالى مىنا سويلەم: «ايتقان ەدى، ءا»، وزبەك تىلىندە قالاي ايتىلادى. ولاردا «ءى» دىبىسى جوق قوي. وزبەك تىلىندە «ايتگان ەدي، دا». مىنە، شالا قازاقتاردىڭ «ايتىپ ەد، دا»، «كەپ قاپ ەد، دا»، «وتىپ اتقان ەد، دا» دەپ قازاقشا سوزدەردى دۇرىس ايتا الماي جۇرگەندەرى وسى وزبەك ءتىلىنىڭ اسەرى. وزبەك ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىنىڭ اسەرىنەن قازاقشا سوزدەردى بۇزىپ ايتادى. ەندى سۇراۋلى سويلەمدەردىڭ سوڭىندا قوساقتالىپ ايتىلاتىن «نە» سوزىنە كەلەيىك. مۇنسىز بىردە ءبىر سۇراۋلى سويلەم ايتىلمايدى. «كەلەسىن با، نە؟» وزبەك تىلىندە بۇل سويلەم قالاي دىبىستالىپ ايتىلادى. وزبەكشە «كەلەسانمي؟» وزبەك تىلىندە «ڭ، ءى» ارىپتەرى جوق ەكەنىن ايتتىق. شالا قازاقتاردىڭ «كەلەسىن با، نە؟» دەپ ايتىپ جۇرگەندەرى دە، بۇلاردىڭ تىلدەرىندەگى وزبەك ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىنىڭ اسەرىنەن بۇرمالانعان ءسوز. وزبەكشە ءسوزدىڭ اياعىنداعى «مي» بۋىنى، «نە» دەگەن سوزگە اينالعان. وسىلايشا نە وزبەكشە ەمەس، نە قازاقشا ەمەس، ەكى ۇلتتىڭ تىلىنە دە كەلمەيتىن سوزدەردەن، شالا بۇزىلعان ءتىل قالىپتاستىرىپ العان. ال «با»-سى قازاق تىلىندەگى سۇراۋلى دەمەۋلىك شىلاۋ «بە». وزبەك ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىنىڭ اسەرىنەن «با»-عا اينالىپ تۇر. قازاقشا سوزدەردىڭ اياعىندا كەلەتىن مە، بە، پە، تە سياقتى «ە» دىبىسىنا اياقتالاتىن قوسىمشالاردىڭ بارلىعى، شالا قازاقتاردىڭ تىلدەرىندە ما، با، پا، تا بولىپ ايتىلادى. كەشە ما، نە؟ (دۇرىسى: كەشە مە؟)، سىز با، نە؟ (ءسىز بە؟)، بارۋىن كەرەكسىن با، نە؟ (باراسىڭ با؟)، جىگىتشە ما، نە؟ (جىگىتسىڭ بە؟)، ەركەكشە ما، نە؟ (ەركەكسىڭ بە؟)، كەتتىك پا، نە؟ (كەتتىك پە؟)، كوبىنشە ما، نە؟ (كوبى مە؟)، بىزدەر ما، نە؟ (ءبىز بە؟) ت. ب.

بالدار، بالادار، ودار، بۇدار، سودار، مىنادار، باردىقتا-رى، كىسىدەر، ۇيدەر دەگەن سوزدەردەن دە، بۇلاردىڭ تىلدەرىندە قازاقشا -لار، -لەر كوپتىك جالعاۋلارىنىڭ بۇرمالانىپ -دار، -دەر، -گە اينالىپ كەتكەنىن كورەمىز. بۇل دا وزبەك ءتىلىنىڭ اسەرى.

ال قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭى بويىنشا: بالالار، ولار، سولار، بۇلار، انالار، مىنالار، بارلىعى، كىسىلەر، ۇيلەر، – دەپ ايتىلادى. زاڭ دەگەنىمىز نە؟ ول بۇلجىتپاي، وزگەرتپەي ورىندالاتىن قاتاڭ تالاپتار. شالا قازاقتارعا، وسى قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭىن بۇلجىتپاي ورىنداۋ جونىندە قاتاڭ تالاپتار قويىلماعان. جيىرما جىل بويى قازاق مەكتەپتەرىندە ساباق بەرىپ جۇرگەن شالا قازاق مۇعالىمدەر، ءالى كۇنگە دەيىن «بالالار» دەگەن ءسوزدى، دۇرىس ايتۋدى ۇيرەنبەگەن. «بالدار» دەپ ءجۇر.

ءبىزدىڭ ديالەكتى سوزدەر دەپ ايتىپ جۇرگەنىمىز، وسىنداي ءتىلىن جوعالتىپ العان ادامداردىڭ تىلدەرىندەگى بۇزىلعان سوزدەر. ءجاي عانا جەكەلەگەن سوزدەر ەمەس، سول بۇزىلعان سوزدەردەن قالىپتاسقان ۇلكەن ءتىل. بۇل قازاق ءتىلىن، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىن تولىق ۇمىتقان، وزبەك ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىن قالىپتاستىرعان، ءبىراق وزبەك تىلىنە كوشىپ ۇلگەرمەگەن ادامداردىڭ شالا ءتىلى. و ياقتا، ءبۇ ياقتا، مي اقتا، و يەردە، ءبۇ يەردە، كاي يەردە-سى قازاقشا ەمەس، وزبەكشە سوزدەر. بۇلاردىڭ تىلدەرىنىڭ سوزدىك قورى نەگىزگى التى توپتان:

1. بۇرمالانعان وزبەكشە سوزدەردەن (وزبەكشەگە كوشىپ ۇلگەرمەگەندىكتەن)؛
2. بۇرمالانعان قازاقشا سوزدەردەن (قازاق ءتىلىن ۇمىتقاندىقتان)؛
3. وزدەرى ويدان شىعارىپ قالىپتاستىرىپ العان سوزدەردەن؛
4. شاتاستىرىپ قولدانىپ جۇرگەن قازاقشا سوزدەردەن؛
5. اۋدارماي (قازاقشاسىن بىلمەگەندىكتەن) اياعىنا قازاق-شا جالعاۋلاردى جالعاپ ايتىپ (جازىپ) جۇرگەن ورىسشا، وزبەكشە سوزدەردەن؛
6. قازاق تىلىنە دۇرىس اۋدارىلماعان (بۇل دا ءتىلدى ۇمىت-قاندىقتان) قاتە سوزدەردەن تۇرادى.

قازاقشاعا اۋداردىق، ءتىل بولىمىندە بەكىتتىرىپ، قازاق تىلىنە ەنگىزدىك دەگەن كەيبىر سوزدەرىنە قاراي وتىرىپ، بۇلار-دىڭ تىلدەرىندە قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگى جوق ەكەنىن سەزە قوياسىز (وليمپيادالىق – وليمپيالىق ت. ب.)

بۇرمالانعان وزبەكشە سوزدەر:

1. سىنىپ (وزبەكشە «سينيف» ) كىلاس  قازاق تىلىندە تۋىندى ءسوز. ءتۇبىرى: سىنۋ

 ماعىناسى: سىندى، شاعىلدى، قيرادى نەمەسە سىنىپ قالدى.

13. مەنشى، سەنشى (مەنچي، سەنچي)                مەن، سەن
14. بىزدەر (ءبيزلار)                                     ءبىز
15. حالال (حالول)                                       ادال
16. تەلىم (تيليم)                                        ءبولىم، بولىك، تىلىك، ءتىلىم

20. مۋباراك (مۋبوراك) بوسىن قۇتتى بولسىن  

1. بۇرمالانعان قازاقشا سوزدەر

قۇدىرەتى – قۇزىرەتى، ۇڭىرەيىپ – وپىرايىپ، مىجىرايعان – مىجىرىق، ەجەلگى – ەزەلگى، كازىر – ازىر، جاراپازان – جاراما-زان، اللا – اللاھ، زالالسىز – زارارسىز، تايدىم – سايدىم، پاسىق (ادام) – ساسىق (ادام)، جابا سال – جاۋا سال، جاپ – جاۋ، تابىلدى – تاۋىلدى، مىنبە – مىنبەر، ءبىلىمدى – بىلىمگەر، دارىندى – دارىنگەر، زارداپ شەككەن – زارداپكەر، سەبەپشى – سەبەپكەر، اتبەگى – اتبەگىشى، قۇسبەگى – قۇسبەگىشى، كەم – كەشىن، كوبىنەسە – كوبىنشە، توستاعان – توستاق، ءقادىرلى – قادىرمەندى، ارقان – قوقان، بەكە – بيكوش، سەكە – سيكوش، اۋرۋشاڭ – اۋىرشاق، قالايسىڭ – قالايسىن، بولادى – بولاد، بەرەدى – بەرەد، بىرتىندەپ (بىر-بىرلەپ) – بىرىندەپ، كەلەسىڭ – كەلەسىن، جيىرما – جىگىرما، ءجۇز – ءدۇز، تۇزەتۋ – دۇزەتۋ، دارەت – اجەت، ت. ب.

وزدەرى ويدان شىعارىپ قالىپتاستىرىپ العان سوزدەر

بيىل – اعىم، بيىلعى جىل – اعىمداعى جىلى، ورىندىقتىڭ اياعى (سيراعى) – تۇياعى، ءتورت اياقتى مال – ءتورت تۇياقتى، الدىڭعى كۇنى – كەشەن ارعى كۇنى، بۇرسۇگۇنى – ەرتەن ارعى كۇنى، ءتوربۇرىش – تورتكۇل، دۇنيەنىڭ (الەمنىڭ) ءتورت بۇرىشىندا – تورتكۇل دۇنيەدە، ءۇشبۇرىش – ۇشكىل، كوپبۇرىش – كوپكۇل، ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ – بىلىكتىلىگىن (قۇزىرەتتىلىگىن) ارتتىرۋ، وسى قاتاردا – وسى ساناتتا، قاتتى اياز – قىس شىلدەسى، تاربيە – ۋىز تاربيە، ۇيقىسىزدىق – قىمىز ۇيقىسىزدىق، سوزدىك – ءتىلاشار، ءومىربايان – تۇينەكتەمە، ءسوزجۇمباق – ەرمەكتەمە، بۇزىلادى – سۇرىلەدى، اق جاۋىن – سىلبىر جاۋىن، وتكىنشى – سوقىر جاۋىن، قۇمىرسقالار – ءپىشىمايلار (ءشىمال)، باسپالداق – تەپەشىك، قاراقۇرت – قارا جەسىر، اقىرىن – بەيمارال، ونەگەلى (ۇلگىلى) – ۇلاعاتتى، يەسى – ەگەسى، تاۋەلسىز ەل – ەگەمەن، بويىم توڭدى – مۇزداقتادى، وسەكشى – توقىلداق، جاعىمپاز – تۋفلي جالاعىش، كولەمى – ءپىشىمى، الىڭىز – ءماڭىز، قالقوز – كەڭشار، نەمەرەسى (شوبەرەسى) – تىكەلەي ۇرپاعى، اۋىلدىڭ ازاماتى – اۋىلدىڭ تۋ-ماسى، ولەڭ جازادى – ولەڭ توقيد، كەپتەلىس – كەپتەلەك، تۇككە تۇرمايدى – ارزىمايدى، كولىكتەردى تەكسەرۋ – تەحنيكالىق قارالىم.

4. شاتاستىرىپ قولدانىپ جۇرگەن سوزدەرى

سىعىلىسىپ تۇر – قالانىپ تۇر، جۋىنايىن – شومىلاي-ىن، جۇگىرمەڭدەر – شاپپاڭدار، مالاقاي – تىماق، جالعىز اعاش – توعاي، قاپ – قالتا، ت. ب. (شالا قازاقتاردىڭ سوزدەرىنەن قۇراستىرىلعان سوزدىكتىڭ 9ء-بولىمىن قاراڭىز.)

• اۋدارماي اياعىنا قازاقشا جالعاۋلاردى جالعاپ ايتىپ (جازىپ) جۇرگەن سوزدەرى

ماشينەگە وت الدىرايىن – ءماشيندى حودتاپ قويايىن، قاراسۋدىڭ كوپىرىنەن – قاراسۋ موستان، حابارلاساڭشى – زۆانداساي (ايتاساساي)، جاقسى ما – ءبارى نورمالنىي ما؟، ۇلتتىق ەسەپ – مەنتالدى اريفمەتيكا، ۇستازبىن – قازاقوۆەدپىن، قايداسىڭ – گدەسىن؟، دارىگەرلىك جاردەم – مەديسينالىق جاردەم، كولىكتەردى تەكسەرۋ – تەحنيكالىق بايقاۋ، قىلمىستى ىزدەستىرۋ ءبولىمى – كيرمينالدىق پوليسيا، تاجىريبە جۇمىستارى – پراكتيكالىق جۇمىستار، تاجىريبە الۋشىلار – پراكتيكانتتار، جول ساقشىسى – جول پوليسياسى، ساندىق تاسىلمەن – سيفرلاندىرۋمەن، ايرىقشا بەلگىسى – ەليتالىق برەندتەرى، ۇيرەنۋ جاتتىعۋلارى – تانىمدىق ترەنيگتەر، ت. ب.

جالعاسى بار...