سوڭعى 15  كۇننەن بەرى ينگۋشەتيانىڭ استاناسى ماگاس قالاسىندا تىنىشتىق جوق. اڭگىمەنىڭ توقەتەرى – شەشەنستان مەن  ينگۋشەتيا اراسىنداعى جەر داۋى. بۇل بۇگىننەن ەمەس، سوناۋ وتكەن عاسىردان توقسانىنشى جىلدارىنان باستاۋ العان. شيەلەنىس سوڭعى ەكى اپتادا شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى دەسە دە بولادى. كوشەگە، ەلدىڭ ورتالىق الاڭىنا ون مىڭداعان حالىق شىقتى. تالاپ بىرەۋ: شەشەنستانعا بەرىلىپ كەتكەن قۇنارلى جەردى قايتارۋ جانە وسىعان بايلانىستى شەشەن پرەزيدەنتى رامزان قادىروۆپەن كەلىسىمگە قول قويىپ جىبەرگەن  ينگۋشەتيا باسشىسى يۋنۋس-بەك ەۆكۋروۆتى قىزمەتىنەن كەتىرۋ. بەلسەندىلەر 15 قازانعا دەيىن نارازىلىق شەرۋىن  جالعاستىرماق، كەشە ۇيىمداسا كەلە تاعى دا وعان ەكى كۇن قوستى. ەڭ ءبىر قىزىعى، بۇل نارازىلىق اكسياسىن  ۇكىمەتتەگى اتقامىنەرلەر  ۇيىمداستىرىپ وتىر. ەگەر ءىس جاعىمدى سيپاتتا شەشىلمەسە،  جاعداي قيىنداي تۇسەدى. كەشە ۇكىمەت باسشىسى وسىعان وراي نارازىلىق اكسياسىن 25 قازانعا دەيىن سوزۋعا مۇمكىندىك بار ەكەنىن ايتتى. ءبىراق ازىرگە نارازىلىق شەرۋى تىنىشتىق جاعدايدا ءوتىپ جاتىر. «ينگۋش حالقى اقساقالدار كەڭەسىنىڭ» بەلسەندىلەرىمەن اقىلداسا كەلە، ۇكىمەت اكسيانى 17 قازانعا دەيىن سوزۋدى ۇيعاردى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ ۇكىمەت باسىنداعىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، الداعى اپتادا ماگاس قالاسىندا رەسپۋبليكالىق  جانە فەدەرالدىق، حالىقارالىق دەڭگەيدە مادەني – سپورتتىق ءىس-شارا وتپەك. وسىعان وراي، قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن نارازىلىق شەرۋى ۋاقىتشا توقتاتىلادى.

جەر داۋى قايدان شىقتى؟

 تاريحقا ۇڭىلەر بولساق، وتكەن عاسىردىڭ 1920 جىلدارى سولتۇستىك كاۆكاز ايماعىندا گورسكايا اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعانى ءمالىم. ونىڭ قۇرامىنا ينگۋشەتيا، شەشەنستان، قاراچاي-چەركەس، كاباردين بالكار جانە سولتۇستىك وسەتيا كىرگەنى بەلگىلى. 1922 جىلى ودان شەشەنستان ءبولىنىپ شىقتى. 1924 جىلى ۆسيك-تىڭ دەكرەتتىك قاۋلىسىمەن بۇكىل كاۆكازدى بىرىكتىرگەن اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالار جويىلادى دا، ولار رەسەيدىڭ قۇرامىنا ەنگىزىلەدى. الايدا 1934 جىلى ينگۋشەتيا شەشەنستانمەن قوسىلادى دا، شەشەن-ينگۋش رەسپۋبليكاسى بولىپ قايتا قۇرىلادى.

1990 جىلداردىڭ باسىندا كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا رەسپۋبليكالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى تاۋەلسىزدىك الىپ جاتقان تۇستا شەشەنستاننىڭ بيلىك باسىنا كەلگەن  جوحار دۋدايەۆ ماسكەۋمەن قارىم-قاتىناستى ۇزەدى دە، ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالايدى. وسى ساتتە ينگۋشەتيا دا ءوز دەربەستىگىن الادى، ءبىراق رەسەيدىڭ قۇرامىندا قالادى. ەلسيننىڭ تۇسىندا  ورىس-شەشەن سوعىسىنان گروزنىي جەرمەن-جەكسەن بولىپ قيراعانىن تاريح ۇمىتا قويعان جوق. ۋاقىت وتە كەلە سوعىس اياقتالىپ، قاتىناس قالپىنا كەلگەنىمەن، شەشەن مەن ينگۋش اراسىنداعى شەكارا ناقتى انىقتالماعان كۇيىندە قالادى. بۇل ماسەلە بيلىك باسىنا ءارتۇرلى باسشىلار كەلگەن ساتتە دە، اۋىق-اۋىق كوتەرىلىپ وتىردى.

1992 جىلى سول كەزدەگى شەشەن باسشىسى جوحار دۋدايەۆ پەن ينگۋشەتيا پرەزيدەنتى رۋسلان اۋشيەۆ اراسىنداعى قول قويىلعان كەلىسىمگە سايكەس، داۋلى بولىپ كەلگەن سۋنجەنسك اۋدانى تولىعىمەن ينگۋشەتياعا بەرىلدى دە، شەشەنستانعا سەرنوۆودسك مەن  اسسينوۆسك ۋچاسكەلەرى قارايتىن بولدى. شەشەننىڭ بيلىك باسىنا اسلان ماسحادوۆ كەلگەن كەزدە بۇل داۋ قايتا ءورشىپ بارىپ باسىلدى. نەگە بۇل ماسەلە قايتا-قايتا شيەلەنىس وشاعىنا اينالىپ وتىر؟ مامانداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، سۋنجەنسك اۋدانىندا ءبىرشاما مۇناي قورى بار. ەڭ باستى ماسەلە، شەشەندەر تاراپىنان وسى اۋماققا قىزىعۋشىلىق باسىم.

2003 جىلى بيلىك باسىنا احمات قادىروۆ پەن مۇرات زيزياكوۆ كەلگەن كەزدە دە، شەكارالىق حاتتامالارعا قول قويىلدى. وعان سايكەس، سەرنوۆودسك مەن  اسسينوۆسك ۋچاسكەلەرىنىڭ ءبىر بولىگى شەشەنستانعا قارادى دا، قالعان اۋماق تولىقتاي ينگۋشەتيانىڭ قۇرامىنا كەتتى. بۇل كەزىندە قول قويعان دۋدايەۆ پەن اۋشيەۆتىڭ كوشىرمە قۇجاتتارى دەسە دە بولادى.

بۇل ماسەلە، بيلىك باسىنا قازىرگى باسشى رامزان قادىروۆ كەلگەننەن كەيىن ءتىپتى جاندانا ءتۇستى دەسە دە بولادى.

–ءبىزدىڭ بايىرعى تەرريتوريامىزدىڭ جايى بۇكىل حالىقتى الاڭداتادى.  ەكى ەل بىرگە ءومىر سۇرگەن كەزدە دە، كەيىن ەكى بولەك كەتكەن ساتتە دە بۇل جەر داۋى شەشىلمەگەن كۇيىندە قالدى. سوندىقتان ءبىز قانداي جاعدايعا قاراماستان، ءوز جەرىمىزدىڭ قوجايىنى بولۋىمىز كەرەك، – دەدى ءبىر سوزىندە شەشەن پرەزيدەنتى رامزان قادىروۆ.

2012 جىلدىڭ تامىز ايىندا شەشەن پرەزيدەنتى رامزان قادىروۆ «ينگۋشەتيامەن اكىمشىلىك شەكارا فەدەرالدىق دەڭگەيدە  شەشىلۋى كەرەك» دەپ مالىمدەمە جاساپ، وسىعان بايلانىستى ەكىجاقتى كوميسسيا قۇرىلعانى بەلگىلى. بۇل ماسەلەمەن يۋنۋس –بەك ەۆكۋروۆ تا كەلىسكەن. ءبىراق 2013 جىلدىڭ 6 تامىزىندا  رامزان كادىروۆ ارنايى زاڭعا قول قويىپ، «ينگۋشەتياعا قاراستى ارشتى ەلدىمەكەنى مەن سۋنجەنسك اۋدانى شەشەنستانعا قاراۋى كەرەك» دەپ مالىمدەمە جاساعان. 2013 جىلدىڭ 18 ءساۋىر كۇنى مۇزداي قارۋلانعان 300 شەشەن جاساعى ينگۋشەتيانىڭ   ارشتى سەلوسىنا باسا - كوكتەپ كىرگەن. قاقتىعىستىڭ سالدارىنان ونداعان ادام قايتىس بولىپ، بىرنەشەۋى جارالانعاننان كەيىن  وقيعا ءبىرشاما ۋاقىت تاعى دا تۇراقتالعان. الايدا شەشەن جاعى 2018 جىلدىڭ تامىز ايىنىڭ سوڭىنان باستاپ، ينگۋش ەلدىمەكەنىندەگى ءبىرقاتار سەلولارعا قاراي جول سالىپ، ۇلكەن قۇرىلىستىڭ جوباسىن باستاعان. وسى وقيعا ءمالىم بولعاننان كەيىن ەكى ەل اراسىنداعى جاعداي ءتىپتى قيىنداي تۇسكەن. اقىرى جاعدايدىڭ الدىن العان ەكى ەل باسشىسى رامزان كادىروۆ پەن يۋنۋس-بەك ەۆكۋروۆ 2018 جىلدىڭ 26 قىركۇيەك كۇنى ايماقتارداعى شەكارالىق اۋدانداردى بەكىتۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويعان.

 نارازىلىق نەگە ءورشىدى؟

 ايماقتىق شەكارالاردى بەكىتۋ تۋرالى ەكى پرەزيدەنتتىڭ قول قويعان كەلىسىمى ينگۋش حالقىنا ۇناعان جوق. كەلىسىمگە سايكەس، شەشەن جاعىنا 26 800 گەكتار جەر ءوتىپ كەتكەن، ال ينگۋش تاراپىنا شەشەندەردىڭ 1000 گەكتار جەرى عانا  بەرىلگەن. بۇعان نارازى بولعان حالىق كەلىسىم پارلامەنتتە بەكىتىلەتىن كۇنى كوشەگە شىققان. سوعان قاراماستان ينگۋشتىڭ پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ تەك قانا بەسەۋى وعان قارسى بولىپ، تورتەۋى قالىس قالدى.

رەسەي قۇرامىنداعى اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالاردىڭ ىشىندە حالقىنىڭ سانى جانە تەرريتورياسى جاعىنان دا ەڭ كىشكەنتاي مەملەكەت بولىپ سانالاتىن ينگۋشەتيا  ەندىگى كەزەكتە بەرىلىپ كەتكەن قۇنارلى جەردى قايتارا الماس. ويتكەنى، ينگۋشتارعا قاراعاندا شەشەندەردىڭ ءال-اۋقاتى جوعارى جانە بەلسەندىلىگى مەن ءپاتريوتيزمى مىقتى ءارى ۇيىمشىل. ونىڭ ۇستىنە دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنداعى شەشەندىك مافيامەن بايلانىسى وتە كۇشتى رامزان كادىروۆ قۇنارلى جەردى بەرە قويماس.

كەشە جينالعاندار الدىندا ءسوز سويلەگەن ينگۋشەتيانىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى رۋسلان اۋشيەۆ «ماسەلەنى بۇلاي شەشۋگە بولمايدى. ونى كاۆكازدىق داستۇرگە وراي، ۆايناحتىڭ ادەت-عۇرىپتى ەسكەرە وتىرىپ، ەكى ەلدىڭ اراسىنا سىزات تۇسپەيتىندەي جاعدايدا شەشۋگە مۇمكىندىك بار ەدى. وكىنىشتى. بۇل كەشىرىممەن قارايتىن نارسە ەمەس» دەپ مالىمدەدى.

شىندىعىندا دا كىشكەنتاي جەردى مەكەن ەتىپ وتىرعان ينگۋش حالقىنا جاڭا شەكارا سىزىعى بويىنشا ءومىر ءسۇرۋ ءقاۋىپتى. ويتكەنى جاڭا كارتا بويىنشا شەشەن تەرريتورياسى ينگۋشەتيانىڭ كەيبىر جەرلەرىنە (كارتاداعى قىزىل سىزىقتى قاراڭىز - رەد) سۇعىنا ەنىپ كەتكەن. ونىڭ ۇستىنە شەشەندەر 25 ەسە ۇستەمە جەر العان. مۇنىڭ بارلىعى دا ينگۋش حالقىنا ۇناماي وتىر. نارازىلىق شەرۋى بەيبىت ماقساتتا ءوتىپ جاتقانىمەن، قالاي اياقتالارى بەلگىسىز. ءبىراق كەيبىر ساراپشىلار «ەل نارازىلىعى توقتاماسا، پرەزيدەنت  يۋنۋس-بەك ەۆكۋروۆ وتستاۆكاعا كەتۋى مۇمكىن» دەگەن بولجامدى دا جوققا شىعارمايدى. بۇل دا ىقتيمال نارسە. وتكەن اپتانىڭ ورتاسىندا رەسەيدىڭ ستاۆروپول ولكەسىنەن ءبىرقاتار قۇرىلىمدىق كۇشتەر جاعدايدى تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن ەل استاناسى ماگاسقا كەلدى. ءبىراق وسى كەزدە ينگۋش پوليسياسى بىردەن حالىقتى قورعاۋ  جاعىنا شىعىپ كەتتى. بۇل قادام دا ماسكەۋگە ۇناپ وتىرعان جوق. كەشە كەشكىلىك ينگۋشەتيا ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى راشيد قادىروۆ قىزمەتىنەن بوساتىلدى.

ءقازىر ينگۋشەتيادا ءموبيلدى ينتەرنەت جۇيەسى ىستەمەي تۇر. رەسپۋبليكادا ينتەرنەتتىك بايلانىس جۇيەسىنىڭ بارلىق بازالىق ستانسالارى ۋاقىتشا جابىلدى.

ال شەشەنستان پرەزيدەنتى رامزان كادىروۆ «ەشكىمنىڭ جەرىن باسا  - كوكتەپ تارتىپ العان جوقپىز، ەشكىمنىڭ دە قۇقى اياققا تاپتالعان جوق. ءبىز بىر-بىرىمىزگە قۇرمەتپەن قارايتىن ەلمىز. جاعدايدى كۇردەلەندىرمەس ءۇشىن بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىمىزعا الدىق»، – دەپ مالىمدەدى. 

كەيبىر ساراپشىلار «ەندى كاۆكازدىق ەكى ەل اراسىندا سوعىس باستالۋى ىقتيمال» دەگەندى ايتىپ جاتىر. «ءبىراق شەشەنستان مەن ينگۋشەتيا اراسىندا شيەلەنىسكەن جاعدايعا بايلانىستى سوعىس ءورتى تۇتانۋى مۇمكىن» دەگەن بولجام اقيقاتقا ساي كەلمەيدى. الايدا كەشە ينگۋش انالارى جاعدايدا قالىپتى كەلتىرىپ،  جەدەل شەشۋ ءۇشىن رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتيننەن كومەك سۇرادى...