دانا حالقىمىز تىرشىلىكتىڭ كوزىنە سۋدى بالاپ، قالت ايتپاعان. سۋسىز ءبىر كۇن دە ءومىر سۇرە الماسىمىز انىق.

سۋ – ءبىزدى قورشاعان عالام مەن تابيعات اتاۋلارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ قاراپايىمى دا، ەڭ كۇردەلىسى دە وسى. ەڭ قىزىعى وسى «س» مەن «ۋ» دەگەن  ەكى دىبىستان تۇراتىن ءسوزدىڭ دە ءسوز ءتۇبىرى (ءوز ءتۇبى) بار. ول «ۋ». سىرى مەن ءتىلىن بىلسەڭ «ەم»، بىلمەسەڭ «ۋ».

سۋ  ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدى قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان قورشاعان ورتامىزدىڭ ىشىندەگى اۋادان كەيىنگى ەكىنشىسى. عالىمداردىڭ دالەلدەۋىنشە وسىمدىكتەردە 90%، ادامداردا 60-65% عا دەيىنگى مولشەردە سۋ بولادى ەكەن. اۋا مەن سۋسىز ادامعا دا، وزگەگە دە ءومىر جوق.

سۋدىڭ ادام ومىرىندەگى ەڭ قاراپايىم اسەرىنە (بۇل تولىق ەمەس) توقتالاتىن بولساق:

- ادام دەنەسىنىڭ تەمپەراتۋراسىن رەتتەيدى.

- دەم العانىڭدا اۋانى ىلعالدايدى.

- ادام دەنەسىنىڭ بارلىق كلەتكالارىنا كەرەكتى زاتتار مەن وتتەگىنى (كيسلورودتى) جەتكىزەدى.

- ادام ومىرىنە ەڭ قاجەتتى ورگانداردى قورعايدى.

- ىشكەن اسىڭدى ەنەرگياعا اينالدىرادى.

- ادام ءنار الاتىن تاعامداردىڭ ورگانيزمگە ءسىڭىسۋىن قامتاماسىز ەتەدى.

- ىشكەن-جەگەن تاماعىڭنان قالعان قالدىقتاردى دەنەڭنەن شىعارادى.

ادامدى قورشاعان ورتا: اۋا، سۋ، وت جانە جەر. بۇلارسىز ادام ءومىر سۇرە المايدى. ءبىراق، ادام بولۋ ءۇشىن بۇل جەتكىلىكسىز. ادام بولۋ ءۇشىن ولاردان دا باسقا «جان» مەن «سانا» كەرەك. الايدا، جان قيمىلداعان تىرشىلىك يەلەرىنىڭ بارىندە دە بار. ولاردىڭ دا جۇرەگى توقتاعان ساتتە جانى سوڭعى دەمىمەن بىرگە شىعادى. مىنە وزگە تىرشىلىك يەلەرى مەن ادامنىڭ ايىرماسى. دەمەك، اللانىڭ وزىمەن جانە ونىڭ ءدال وزىنە سايكەس ەتىپ جاراتقان  ادامنان وزگەلەرىندە سانا جوق. دەمەك، ۇلى جاراتۋشى ونداي سانانى، ياعني ءوز ساناسىنىڭ ءبىر ۇشقىنىن (بولشەگىن) تەك ادامدارعا عانا بەرگەن. مىنە ءبىزدىڭ ۇلى جاراتۋشىعا جانە ونىڭ بار ەكەندىگىنىڭ اقيقاتتىعىنا دەگەن سەنىمىمىزدىڭ ەڭ نەگىزگى باستاۋ الاتىن جەرى.

العاشقى ادامدى اللا توپىراقتان (جەردەن) جاراتتى، كەيىن ونىڭ قابىرعاسىنان ايەلدى جاراتتى، ارى قاراي وسى ەكەۋىنىڭ ماحابباتىنان بولىنەتىن «ءبىر تامشى» سۋدان بۇكىل تىرشىلىك يەلەرى (سونىڭ ىشىندە ادام بالاسى دا) جارالىپ كەلەدى. دەمەك، ءبىزدىڭ باستاۋىمىز سۋ. مۇنىڭ بۇكىل جەر شارىندا ەڭ العاش بولىپ سىرىن اشقاندار ماڭعىستاۋلىقتار، ياعني ماد (مان اداي) پاتشالىعى. بۇل كيەلى ۇعىم ماڭعىستاۋدا سۇلتان ەپە (ءۇپى) دەگەن قورىم، جەر استى  مەشىت جانە سۇلتان ءۇپى سۋ بۇلاعى اتاۋىمەن ساقتالعان.

«اللاھ بارلىق جانى باردى (تىرشىلىك يەسىن) سۋدان جاراتتى» (ءان-نۇر سۇرەسى. 45 ايات).

مىنە ءبىز وسىلايشا، ۇلى اتالارىمىزدىڭ بىزگە قالدىرىپ كەتكەن وسيەتى مەن شەجىرە-تاريحىنىڭ سىرىن تۇسىندىك. ەندى مىنا ماسەلەگە كوڭىل اۋدارايىق. ءبىز (ادام اتادان كەيىنگى ۇرپاقتار) «ءبىر تامشى» سۋدان جاسالدىق. جەردەگى بۇكىل تىرشىلىك يەلەرى مەن كوكتەردىڭ (اعاشتار مەن وسىمدىكتەر) بارلىعىنىڭ تىرشىلىگىنىڭ باسى سۋدان باستالدى. قازاق حالقى مۇنى ەجەلدەن بىلگەن. بىزگە اتا-انامىز بالا كەزىمىزدە سۋدىڭ كيەسى بار، سۋدى لايلاما، سۋعا كەز-كەلگەن زاتتى تاستاما، كول مەن اعىن سۋعا كىر جۋما، سۋعا دارەت ەتپەڭدەر، سۋعا (قۇدىققا) تۇكىرمەڭدەر دەگەندى ۇنەمى ەسكەرتىپ وتىراتىن. بالا كەزىمىزدە اتا-انالارىمىزدىڭ ايتقاندارىن جاساساق تا، ماعىناسىن اناۋ ايتقانداي تۇسىنبەگەنىمىزدە راس. مىنە شىڭعىس قاعاننىڭ وزەنگە، ياعني اعىن سۋعا تىكەلەي كىر جۋۋعا تىيىم سالۋ سەبەبى.  قايران اتالارىم اي؟ ءسىزدى سول اعىن سۋدى لاستاما دەگەنىڭىز ءۇشىن جابايىعا بالاپ، كەلەمەج، كۇلكى قىلىپ جۇرگەن جوقپىز با؟

باسىن اشىپ كەتەيىن. ولار ەشكىمگە جۋىنۋعا تىيىم سالعان جوق. تەك قانا جۋىنۋ مەن كىر جۋۋدى كولدەن، نەمەسە وزەننەن شەلەكپەن الىپ، الىسىراق  جەرگە اپارىپ جۋۋدى عانا بۇيىردى. سەبەبى، باسقا جەردە جۋىلعان كىردىڭ سۋى بۋعا اينالىپ، ودان قايتا سۋعا  اينالىپ، سۇزىكتەن (فيلتراسيادان) وتەدى. ال، تىكەلەي اعىن سۋعا قوسىلعان لاس سۋ، سول كۇيىندە قالادى، ول سول كىردىڭ تومەنگى اعىسىندا وتىرعان ەلدەر ءۇشىن اسا ءقاۋىپتى جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ تۋۋىنا سەبەپشى بولاتىن ەدى.

مىنا باتىس پەن شىعىس، اسىرەسە ورىستار سول اتالارىمىزدى جابايى دەپ، جۋىنباعان دەپ، كەلەمەج ەتتى. بۇل جاعداي قىتايدىڭ «شىڭعىس حان» اتتى 30 سەريالى فيلمىندە دە كورىنىس تاپقان. ال،  وزدەرى كىرلەرىن اعىن سۋلار مەن كولدەرگە،  بەتى مەن باسىن، دەنەسىنىڭ ورتاسى مەن اياعىن، ءتىپتى ءبارى-بارىن ءبىر بوشكەگە، نەمەسە ۇلكەن شىلاپشىنعا قوسىپ بىرگە  جۋدى. ولار وزدەرى، وسىنى تازالاندىق، جۋىندىق دەپ ءتۇسىندى. ولاردىڭ كوبىنىڭ تۇسىنىگىندە ءالى دە سولاي. ارام مەنەن ادالدى، ياعني اۋرۋدىڭ قايدان كەلەتىنىن اجىراتۋعا شامالارى (بىلىمدەرى) جەتپەي كەلەدى. ال ءبىزدىڭ اتالارىمىز قۇمانمەن، دەنەسىنىڭ نەگىزگى مۇشەلەرىن ءۇش رەتتەن سۋمەن شايىپ، ءبىرىنىڭ سۋىن بىرىنە ارالاستىرماي  بولەك-بولەك جۋدى.

وسىنداي كور سوقىر، ناداندىقتىڭ كەسىرىنەن جوعارىدا كورسەتكەنىمدەي قازاقتىڭ حاندارى مەن قاعاندارى وزەن مەن كولدەرگە كيىم جۋۋعا دا تىيىم سالىپ جۇرگەندە، ورىس پاتشاسى (1552 جىلدىڭ 11 قازانىندا) قازان(قازاق حاندىعى) قالاسىن الاردا قالا حالقىن تۇگەلدەي قىرعىنعا ۇشىراتىپ، ءبارىنىڭ دەنەلەرىن (تاتار تاريحشىلارى جارتى ميلليون دەپ جازىپ ءجۇر) ەدىلگە اعىزدى. سول سۋدى ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسىندا وتىرعان ەلدەردىڭ تۇگەلدەي ءىشىپ، ءارتۇرلى كەساپات اۋرۋلارعا (ىندەتكە) ۇشىراعانى جايلى كەزىندە از جازىلماعان.

بۇكىل جەر بەتىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن سۋ (بۇلاق، وزەن، كول، تەڭىز، مۇحيتتار) باسىپ جاتىر، ودان دا باسقا تىرشىلىك يەلەرى (ادام، اڭ، جان-جانۋار، اعاش، وسىمدىك ت.ت.) دەنەلەرى دە سۋدان تۇرادى. ءبىراق سوڭعىلارى جەر بەتىنىڭ ۋاقىتشا قوناعى. ولاردىڭ ءبارى دە كەلەدى، كەتەدى. كەتكەندە، دەنەلەرىندەگى سۋى  كۇن جىلى بولسا بۋعا، كەرىسىنشە بولسا مۇزعا اينالادى. ءبىراق ارتىنان ولاردا بۋعا اينالادى. ولار وسىلايشا جەر بەتىندە ماڭگى اينالىپ جۇرە بەرەدى. ءبىزدىڭ ءتانىمىز دە، جانىمىزدا وسىناۋ ماڭگىلىك پروسەسستىڭ اجاراماس ءبىر بولشەگى.

ءسوزىمنىڭ سوڭىندا ايتارىم،  ىشەتىن سۋ تازا بولۋى كەرەك. اتالارىمىز كوبىنە تاۋدان اققان تازا بۇلاقتىڭ نەمەسە جەر استى سۋىن (قۇدىقتىڭ) جانە تابيعي تاعامداردى پايدالانعان. سوندىقتان، كۇنى كەشەگە دەيىن ولاردىڭ دەنە ءبىتىمى قازىرگى گە قاراعاندا اناعۇرلىم زور، بويلارى بيىك، ال ورتاشا عۇمىر جاسى 90-100 بولعان. قازىرگى قالانىڭ جاعدايىندا قۇبىر سۋىن سۇزبە ارقىلى تازالاپ جانە قايناتىپ ىشكەن دۇرىس. كوپتەگەن دەرەكتەردە ادام ءومىرىنىڭ ۇزاقتىعى نەگىزىنەن ىشەتىن سۋدىڭ تازالىعىنا بايلانىستى دەلىنەدى. قۇدىقتىڭ سۋىن پايدالاناتىندارعا سۋ ىشىنە كۇيدىرىلگەن قىزىل كىرپىش، ال ۇيدەگى گرافينگە كۇمىس  سالىپ قويعانىمىز دۇرىس. جاقىندا گازەتتەردە 123 جاستاعى بوليۆيالىق كارمەلو فلورەس لاۋرانىڭ سۇحباتى جاريالاندى. وندا، ونىڭ تاۋ ىشىندە تۇراتىنى، بۇلاقتىڭ تازا سۋىن پايدالاناتىنى، ومىرىندە سەكەر مەن ماكارون جەمەگەنى جانە كوپ جۇرەتىنى ايتىلعان. ەشقاشان ءدارى ىشپەگەن. ءبىزدىڭ دە اتالارىمىز بەن انالارىمىز ەشقاشان ءدارى ىشپەگەن.

تاريح تاعلىمى: سۋىن لايلاعان ەلدىڭ كەلەشەگى بولمايدى. بارلىق ادام بالاسىنىڭ دەنساۋلىعى مەن ولاردىڭ ءومىر جاستارىنىڭ ۇزاقتىعى ىشەتىن سۋدىڭ تازالىعىنا بايلانىستى. ايتپەسە، ۇلى اتالارىمىز سۋدى لاستاۋعا تىيىم سالماعان بولار ەدى. ەلباسىمىزدىڭ «ماڭگىلىك ەلىن» ماڭگىلىك ەتۋ ءۇشىن «اق بۇلاق» جوباسىن تولىقتاي ىسكە اسىرۋىمىز شارت.

قوجىرباي ۇلى مۇحامبەتكارىم،  ماڭعىستاۋ