كۇزدىڭ قارا سۋىعىندا ماسكەۋ بيلەۋشىسى IV يۆان 150 زەڭبىرەك، تەمىر ساۋىت قۇرسانعان 150 مىڭ اسكەرىن باستاپ، قازان قالاسىنا كەلىپ جەتتى. بۇل ۋاقىتتا قازان بار-جوعى 30 مىڭ سارباز جيناپ ۇلگەرگەن ەدى. جاۋ اسكەرىنىڭ سانى بەس ەسە، ال قارۋ-جاراعى 20-30 ەسە كۇشتى ەكەنىن قامالداعىلار ۇرەيلەنە قارادى. بۇل شايقاسقا ءقۇلشارىپ مولدا، نوعاي يزەنەش بي، تۇمەندىك كەبەك باتىر، دەربىش باتىر، ءسۇيىنشالى باتىر، اتاقتى شورا باتىردىڭ ىنىلەرى –
شاپقىن، اتالىق، يسلام، الىكەيلەر قاتىستى. سونىمەن تاتارلار استاناسى ءۇشىن جان الىسىپ، جان بەرىسكەن شايقاس باستالدى. جاۋ اسكەرى كوپ ۋاقىتقا دەيىن بوگەلىپ، بەتى قايتا باستاعان ەدى، ەڭ اقىرىندا IV يۆاننىڭ بۇيرىعىمەن زەڭبىرەكتەر گۇرسىلدەپ قويا بەردى. ەدىلدىڭ بويى قىرىلعان ادام داۋىسى مەن اتىلعان زەڭبىرەك ۇنىنە تۇنىپ كەتتى. كەزىندە باتۋ حان قۇرىلىسىن باستاپ، كەيىن ۇلىق مۇحمەد جاڭارتقان اتاقتى قازان شاحارى قيراعان ۇيىندىگە اينالدى. 500 مىڭ قازاندىق تۇرىك-تاتارلار قازا تاپتى، قانشاما قىز-كەلىنشەكتىڭ ارى توناۋعا ءتۇستى.  ءىV يۆان:

«ايەلدەر مەن جاس بالالاردى عانا قالدىرىپ، قالعانىن تۇگەلدەي قىرىڭدار» دەگەن پارمەن بەردى.

باستارى كەسىلگەن، قولدارى شابىلعان ءولى دەنەلەردى ەدىلمەن تومەن قاراي سالمەن اعىزىلدى. بۇل ولىكتەردى كورىپ شوشىنعان استراحان جۇرتى ورىستار كەلمەي تۇرىپ بەرىلۋدىڭ قامىنا كىرىسەدى. نوعايلار مەن استراحاندىقتار مۇنداي سۇمدىقتان زارەلەرى ۇشتى. ال ىسمايىل ءوزىنىڭ وداقتاسى ءىV يۆاننىڭ كىم ەكەنىن ەندى ءتۇسىندى. ونىڭ قولىندا قانداي قارۋ بار ەكەنىن ەندى ۇعىندى.

بۇل جان شوشىرلىق وقيعا تۋرالى تاريحي دەرەكتەردە بىلاي جازادى:

«داريانىڭ ارعى بەتىندە جايىلىپ جۇرگەن جەتىم لاق، ءولى دەنەلەردىڭ ءۇستىن باسىپ ءوتىپ، بەرگى بەتكە شىعاتىن ەدى».

قازان وقيعاسى – تۇركى حالىقتارىنىڭ جۇلدىزى سونە باستاعانىن كورسەتتى. بۇل جالعىز قازاننىڭ قۇلاۋى ەمەس، وزگە دە وردالاردىڭ ماڭدايىنا ەرتە مە، كەش پە تيەتىن شوقپاردىڭ قانداي بولاتىنىن ۇقتىردى. اجالمەن تالاي بەتپە-بەت كەلىپ، قازاندى قورعاپ قالعان سافا گەرەيدىڭ سۇيىكتى جارى سۇيىمبيكە ەندى ونىڭ قاس جاۋى شاح اليگە كۇشپەن تۇرمىسقا شىقتى. ال ونىڭ ۇلى وتەمىس گەرەي مۇسىلماندىقتان باس تارتىپ، شىركەۋدە شوقىندىرىلدى. وتەمىس گەرەي ەندى “الەكساندر” دەپ اتالدى.

بۇل بارىنەن بۇرىن ناعاشى اتاسى ءجۇسىپ ءبيدىڭ ءىشىن تىرناپ، جۇرەگىن قان جىلاتتى. سۇيىمبيكە نوعاي ءبيى ءجۇسىپتىڭ تۋعان قىزى بولاتىن.  قازاننىڭ كۇل-تالقانى شىققانىن كوزىمەن كورگەن ول ءوزىنىڭ انتيورىستىق كوزقاراسىنا تولىق سەنىمدى بولدى. كورەگەن ءبيدىڭ كورگەن كوكجيەگىندە كوشپەندى ەلدىڭ كۇنى باتۋعا تاياعاندى. ولاردىڭ ءارقايسىسى ءوز الدەرىنشە تۇياقتارىن سوڭعى رەت سەرمەپ قالۋعا ۇمتىلدى.

سوڭعى كەزدەرى تاريحشىلار مەن كوزى قاراقتى وقىرماندار اراسىندا قازان، استراحان مەن ءسىبىردىڭ قۇلاۋىنا، التىن وردانىڭ بولشەكتەنىپ، ىرىپ-شىرۋىنە ءوزارا قىرقىسپەن قاتار كومەك قولىن سوزباۋىمەن بايلانىستىرىپ ءجۇر. مىسالى ءبىر عانا قازان تراگەدياسىن الايىق. قىرىق كۇن بويى يۆاننىڭ مۇزداي قارۋلانعان ارمياسىنا قارسى تۇرعان قازانعا نوعاي ءبيى ءجۇسىپ قول ۇشىن سوزىپ كومەكتەسكەندە نەمەسە حاقنازار حاننىڭ اسكەرى ۇلگەرىپ كەلگەندە بالكىم قازان قالاسى تاعى دا امان قالار ما ەدى دەگەن ەكى ۇشتى ويلار ايتىلىپ جاتادى. ارينە، تاريحقا «سولاي بولعاندا بۇلاي بولار ما ەدى» - دەگەن نارسە جۇرمەيدى. سوندا دا تارقاتىپ ايتىپ كورەيىك.

جارايدى دەلىك، حاقنازار حانىمىز كەلىپ كومەكتەستى، ءجۇسىپ بي جانىن سالىپ قازاندى قورعاپ قالدى دەپ ەسەپتەيىك. بۇل جولى يۆاننىڭ اسكەرى كەرى شەگىندى. ءبىراق ورىستار تاعى كەلەدى. سوسىن تاعى كەلەدى. بۇل تابيعي زاڭدىلىق. حاقنازار مەن ءجۇسىپ ءبىر رەت، ەكى رەت، ءتىپتى بەس رەت قۇتقارىپ قالسا دا قازاننىڭ قۇلايتىنى انىق بولاتىن. سەبەبى وزىندىك ونەركاسىبى جوق، مانۋفاكتۋرا، ساياسي جۇيەسى ەسكىرگەن، فەودالدىق قۇرىلىستان وتە الماعان، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جۇيەسى ارتتا قالعان، ەكونوميكالىق مەشەۋلىككە ۇشىراعان ەلدى جانىنداعى كۇشتى مەملەكەتتىڭ ءتۇبى باسىپ الاتىنى انىق. سول سەبەپتى قازان تراگەدياسىن ساياسي پروسەستەرمەن عانا بايلانىستىرۋ ۇلكەن قاتەلىك بولار ەدى.

مۇنداي جاعداي تاريحتا جۇزدەپ كەزدەسەدى. الاقانداي عانا ارالدىق مەملەكەتتەر سانالاتىن انگليا مەن جاپونيا وزدەرىنەن ءجۇز ەسە ۇلكەن مەملەكەتتەردى تىزەرلەتتى ەمەس پە؟! ارادا 200 جىل وتكەندە ءدال وسى تراگەديا ءوزىمىزدىڭ باسىمىزعا كەلدى. ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا بولعان 300-دەن استام ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەردىڭ بارلىعىنىڭ جەڭىلىسپەن اياقتالۋىنىڭ باستى كەمشىلىگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ارتتا قالۋىمىزدىڭ سالدارى. ۇلتتىق بۋرجۋازياسى جوق ەل ءتۇپتىڭ تۇبىندە وزگەنىڭ جەمىنە اينالاتىنىن تاريح بىزگە كورسەتىپ بەردى.

قازان قالاسى دۇربەلەڭگە ءتۇسىپ، ءبىزدىڭ جىراۋلارىمىز ۇلى دالانى قوڭىر دومبىراسىمەن كۇمبىرلەتىپ ۇيىلگەن ولىكتەردى، قان ساسىعان دالانى جىرلاپ جاتقاندا يۆان گروزنىي ميتروپوليت ماكارييمەن كەزدەسىپ، ەندى بۇكىل ورىس دالاسىندا كىتاپ باسۋ ءىسىن باستاماق ويىن ايتادى. وسى جىلى وعان دانيا ەلىنەن ماسكەۋگە كىتاپ باسۋ شەبەرى ميسسينگەيم كەلدى. ورىس جۇرتى تىڭ جاڭالىقتان توسىرقامادى. ماسكەۋ ودان ءارى ورلەي بەردى، ورلەي بەردى.  

سول سەبەپتى تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ تاريحىنا ءۇڭىلىپ، جەڭىلىسىنىڭ سىرىن ايتقاندا بۇل حالىقتاردىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن ەشقاشان ۇمىت قالدىرۋعا بولمايدى. ءبىزدىڭ تاريحىمىز تەك اتىس-شابىستاردان عانا تۇرمايدى. وسىنى تۇسىنەتىن كەز جەتتى.

رىسبەك رامازان ۇلى

تاريحشى، «الەم حالىقتارى جازۋشىلارى وداعىنىڭ» مۇشەسى