نارىقتىق  ەكونوميكاعا كوشكەلى بەرى قازاققا تاعىلاتىن نەگىزى ايىپتىڭ ءبىرى – "قازاق – جالقاۋ" دەگەن ءسوز. نارىقتىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرگەنى بار، مەڭگەرمەگەنى بار، كوپشىلىگى ايتەۋىر جولى بولماعان، تاسى ورگە دومالاماعان قازاقتى كورسە، «قازاق – جالقاۋ» دەپ شىعادى. ءبىراق ساراپشى مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، قازاق جالقاۋ حالىق ەمەس، بەينەتقور حالىق.

ماسەلەن، «بارومەتر» ساراپتاۋ ورتالىعىنىڭ مالىمەتىنشە، قازاقتىڭ جەرىنىڭ اۋقىمى ەۋروپالىقتارعا قاراعاندا سەگىز ەسە ۇلكەن. ءبىراق سول جەرىنىڭ قۇنارسىزدىعى، ول جەردە مال ءوسىرۋدىڭ بەينەتى، ەگىن سالسا، ەگىندى بىتىك شىعارۋدىڭ مەحناتى ەۋروپالىقتارمەن سالىستىرعاندا شاش ەتەكتەن.  «بارومەتر» ورتالىعىنىڭ ساراپشىسى، ەكونوميست-عالىم توعجان شاياحمەتوۆانىڭ ايتۋىنشا، قازاق ءبىرىنشى كەزەكتە قۇناردى جەردەن ەسەسى كەتكەن حالىق.

«تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، قازاقتىڭ قۇنارلى جەرلەرىنىڭ كوپشىلىگى كەزىندە رەسەي يمپەرياسىنىڭ ەنشىسىندە كەتىپ قالدى. قازاقتىڭ 45 ملن دەسياتينا جەرىن كەزىندە مۇجىقتار باسىپ قالدى. ءشول دالاعا ىعىسقان قازاقتا ەگىن شارۋاشىلىعى قايدان دامىسىن؟ ودان كەيىن تىڭ يگەرۋ كەزىندە 25 ملن گەكتاردان استام جەردى ۋكراينا مەن بەلارۋستەر يەمدەنىپ الدى. وسىدان كەيىن قايدان قازاقتا مال شارۋاشىلىعى، ەگىن شارۋاشىلىعى دامىسىن؟! بۇدان كەيىن قازاق وتىرىقشىلىق  كورمەدى. بۇل بۇرىنعى كەزەڭ. ال ءقازىر جەرىمىزدىڭ 67 پايىزى قۇرعاپ، ءشول جانە شولەيت ايماقتارعا اينالعان. بۇلاردى عىلىم تىلىندە ادامنىڭ  ءومىر سۇرۋىنە قولايسىز ايماقتار دەيدى. ەروزياعا شالدىققان جەرلەردى تىڭايتىپ، قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى بىزدە كەمشىن. رەسمي دەرەكتەردىڭ ءوزى قازىردە رەسپۋبليكا بويىنشا ەگىستىك، ورمان شارۋاشىلىعى، شابىندىق جەرلەردىڭ ورتەنۋى ءجيى بوي كورسەتەتىنىن ايقىندايدى.  بوس جاتقان جەرلەردىڭ ورتەنۋى دە ءجيى بايقالادى. وسىنىڭ بارلىعى جەرىمىزدىڭ شولەيتتەنىپ بارا جاتقانىن كورسەتەدى. ال مۇنداي ايماقتاردىڭ راسىمەن دە ادامنىڭ ءومىر سۇرۋىنە وتە قولايسىز ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى»،-دەيدى ەكونوميست-ساراپشى توعجان شاياحمەتوۆا.

دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، بيىل جىل باسىنان بەرى 45 ورمان ءورتى ورىن العان.  ماتەريالدىق شىعىن 4،4 ملن تەڭگەنى قۇراعان. ال وتكەن 2017 جىلى رەسپۋبليكا بويىنشا بوس جاتقان جەرلەردىڭ ورتەنۋى 1،5 ەسەگە كوبەيىپ، الاڭى 18 ەسەگە ارتقان. ءبىر ءورتتىڭ ورتاشا كولەمى 26،3 گەكتاردى قۇراعان. عارىشتىق باقىلاۋ مالىمەتتەرى دە ءىرى دالا ورتتەرىنىڭ ءجيى بولاتىنىن كورسەتەدى. «اسىرەسە ەلىمىزدىڭ قاراعاندى، باتىس قازاقستان، اقتوبە، اتىراۋ، قوستاناي وبلىستارىنداعى بوس جاتقان جەرلەر شولەيتتەنىپ كەتكەن» دەيدى ماماندار. بۇل رەتتە بىزگە پىكىر بىلدىرگەن گيدروگەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ مامانى گيدروگەولوگ عازيزا ماحمۇتوۆانىڭ ايتۋىنشا،  قازاقتى راسىمەن دە شولەيت ايماق قىسىپ تۇر.

«ءشول جانە شولەيت ايماقتاردى رەزەرۆاسيالانعان جەرلەر دەيدى. مۇنى جارامسىز جەرلەر دەپ اتايمىز. ءبىرقاتار ەلدەردە مۇنداي جارامسىز ايماقتان حالىقتى كوشىرىپ نەمەسە ەكونوميكالىق دامۋ دەڭگەيى تومەن ايماق رەتىندە حالىققا قوسىمشا تولەم تولەيدى. مىسالى، ءۇندىستاندا تۋرا ءبىزدىڭ ەلدەگى ءتارىزدى قۇمدى، ءشولدى جەردە تۇرسا، ول جەردىڭ حالقى وكرۋگتىك اكىمشىلىك تاراپىنان ارنايى جاردەماقى الىپ تۇرادى. كوپتەگەن ەلدەردە قازاقستاندىكى ءتارىزدى قىسى قاتتى كليمات جوق. بىزدە جولسىز، سۋسىز وتىرعان قانشاما اۋىل بار؟! ودان بولەك جايىلىمدىق جەردىڭ قۇنارسىزدىعىنان جەم-شوبىن رەتتەپ الا الماي جۇرگەن شارۋالار قانشاما؟! مال وسىرەيىن دەسە، مالدىڭ جەم-شوبىن تاۋىپ بەرۋ دە، ەگىن وسىرەيىن دەسە، ەگىندى بىتىك شىعارۋ دا كوپ ەڭبەكتى تالاپ ەتەدى. ەگىندى جازدا شەگىرتكە جەپ ءبىر شىعىنعا ۇشىراتسا،  تىڭايتىلماعاندىقتان، جەر قۇنارسىز بولعاننان كەيىن ءونىم از بولىپ، تاعى ءبىر شىعىندالادى. ەۋروپادا نانو، بيوتەحنولوگيالاردىڭ كومەگىمەن 1 ستاقان بيدايدى جەرگە شاشا سالىپ، 1 توننا استىق الاتىندار بار. ال بىزگە مۇنداي تەحنولوگيانى يگەرۋدىڭ اۋىلى ءالى الىس. سوندىقتان ۇكىمەتتىك تۇرعىدا وسى ماسەلەلەرگە نازار اۋداراتىن كەزەڭ جەتتى. ويتكەنى بىزدە مۇنداي ءومىر سۇرۋگە قولايسىز ايماقتار نازاردان تىس قالىپ بارادى»،-دەيدى عالىم عازيزا ماحمۇتوۆا.

مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، بولاشاقتا قازاقستانعا ءشول جانە شولەيت ايماقتاردى قالىپقا كەلتىرۋمەن مىقتاپ اينالىسۋعا تۋرا كەلەدى. ول ءۇشىن گيدروگەولوگ مامان العا تارتىپ، وتىرعان مىنا ۇسىنىستار ەسكەرىلۋى ءتيىس:

ا) بىرىنشىدەن، جەر استى سۋلارىن كوبەيتىپ، (كانالدار ورناتۋ ارقىلى) قۋاڭشىلىققا ۇشىراعان جەرلەردى ىلعالداندىرۋ ءۇردىسىن باستاعان ءجون.

ءا) ازىپ-توزعان جەرلەردى باقىلاۋعا الىپ، قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىن جانداندىرۋ كەرەك.

ب) پوليگون ايماقتارىن زالالسىزداندىرۋ جۇمىسى جۇرگىزىلۋى كەرەك. ءقازىر ەلىمىزدەگى پوليگون ايماقتارىنداعى جەرلەردى دە ءورت شالۋ وقيعالارى جيىلەپ كەتتى.

گ) بۇدان سوڭ، ارينە، ءورت ءسوندىرۋ سالاسى جاڭا، قۋاتتى تەحنولوگيالارمەن قامتاماسىز ەتىلۋى ءتيىس.

جالپى، ەكونوميست-ساراپشى توعجان شاياحمەتوۆانىڭ ايتۋىنشا،  اۋىل قازاعى ءبىر وتباسىن اسىراۋ ءۇشىن جايىلىمدىق جەرىنىڭ قۇنارلى، ەگىستىك جەرىنىڭ شىرايلى بولعانى ءجون. «اتقارۋشى بيلىك وسىنى ەسكەرىپ، جوعارىدا ايتىلعان ۇسىنىستارعا دەن قويىپ، ءومىر سۇرۋگە قولايسىز ايماقتا تۇرىپ جاتقان حالىققا مويىن بۇرۋى قاجەت»،- دەيدى توعجان شاياحمەتوۆا.

قارلىعاش زارىققان قىزى