كەشەلى بەرى ءبىرقاتار شەندىلەر ورىنتاعىمەن قوشتاسىپ، ەندى ءبىرى جاڭا قىزمەتپەن قاۋىشىپ، تاعايىنداۋلار بولىپ جاتىر. سونىڭ ءبىرى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق بانكىن ءتورت جىلعا جۋىق باسقارعان دانيار اقىشيەۆتىڭ ورنىنا ەربولات دوسايەۆ تاعايىندالدى. بۇعان دەيىن ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىن باسقارعان دوسايەۆ مىرزا الداعى ۋاقىتتا ۇلتتىق بانكتىڭ جۇمىسى ۇكىمەتپەن تىعىز بايلانىستا بولاتىنىن ايتتى. «قارجى سالاسى ەكونوميكانىڭ دونورى بولعاندىقتان وسى سالاداعى جۇمىستى ۇكىمەتپەن ەتەنە ارالاسىپ ىستەيمىز. ءبىز اي سايىن ۇكىمەتتە باس قوسىپ ماسەلەلەردى بىرىگىپ شەشەمىز» - دەدى دوسايەۆ.
ال ەندى ەربولات دوسايەۆتىڭ ۇلتتىق بانككە كەلۋى ەلدەگى ينفلياسيانىڭ دەڭگەيىنە جانە تەڭگەنىڭ تاعدىرىنا قالاي اسەر ەتەدى؟! بولاشاقتا ۇلتتىق بانككە نەنى ەسكەرۋ كەرەك؟!
مامانداردىڭ پايىمادۋىنشا، بيىلعى جىل قازاقستان ءۇشىن كۇتپەگەن ەكونوميكالىق سەنارييلەرگە تولى بولادى. الداعى ۋاقىتتا ۇلتتىق بانك ءۇشىن تەڭگەنى تەجەپ ۇستاۋعا كوپتەگەن قارجى جۇمساۋعا تۋرا كەلەدى.
ەكونوميست-عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، بيىلعى جىلى ينفلياسيانى تەجەۋدىڭ زامانعا ساي تاسىلدەرىن مەڭگەرمەسەك، قىمباتشىلىق بۇدان ءارى ەسەلەنە بەرەتىن بولادى. ماماندار العا تارتىپ وتىرعانداي، بيىلعى جىلى كوك قاعازدىڭ قۇنى شارىقتاپ ودان ءارى شارىقتاي ءتۇسۋى ابدەن مۇمكىن. وعان سەبەپ، ءبىرىنشى كەزەكتە اقش-تىڭ ەكونوميكالىق احۋالى.
اقش-تان باستاۋ العان سەنارييگە قارسى ءادىس كەرەك
اقش قارجى مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، ەلدىڭ مەملەكەتتىك قارىزىنىڭ كولەمى تاريحتا العاش رەت 22 تريلليون دوللاردان اسىپ كەتتى. دونالد ترامپ اقش پرەزيدەنتى قىزمەتىنە كىرىسكەننەن بەرى مەملەكەتتىك قارىز ەكى تريلليون دوللارعا كوبەيگەن. «مىنە، وسى جايتتار الداعى ۋاقىتتا ءبىراز ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا كەرى اسەرىن بەرەدى» دەسەدى ماماندار.
«2017 جىلى جەلتوقساندا ترامپتىڭ باستاماسى بويىنشا سالىق رەفورماسى جۇرگىزىلگەننەن كەيىن مەملەكەتتىك قارىز كولەمى تەز ۇلعايا باستاعان. سونىڭ سالدارىنان فەدەرالدىق بيۋدجەت ءبىر جارىم تريلليون دوللاردان قاعىلعان. قارىزدىڭ كوبەيۋىنە اسكەري ماقساتقا جانە ىشكى قاجەتتىلىكتەرگە جۇمسالاتىن شىعىندى كوبەيتۋ تۋرالى زاڭدار دا اسەر ەتكەن. اقش كونگرەسىنىڭ بيۋدجەت باسقارماسى 2019 جىلى بيۋدجەت تاپشىلىعى 897 ميلليارد دوللاردى قۇرايدى دەگەن بولجام جاساعان. بۇل وتكەن جىلعىدان 15 پايىزعا كوپ. بولجام بويىنشا، بيۋدجەت تاپشىلىعىنىڭ كولەمى جىل سايىن ۇلعايىپ، 2022 جىلعا قاراي ءبىر تريلليون دوللارعا جەتپەك. بيۋدجەت تاپشىلىعىنىڭ ۇلعايۋىنا الەۋمەتتىك جاردەماقىلار مەن 65 جاستان اسقان ازاماتتاردى مەديسينالىق ساقتاندىرۋ جۇيەسىنە جۇمسالاتىن شىعىننىڭ ءوسۋى اسەر ەتىپ وتىر. اق ءۇي جاڭا سالىق رەفورماسى ەكونوميكا سەرپىن بەرىپ، ءوزىن اقتايدى دەپ سەندىرەدى. ءبىراق ەكونوميستەردىڭ كوبى بۇل پىكىرمەن كەلىسپەيدى. الداعى ۋاقىتتا اقش فەدەرالدىق رەزەرۆ جۇيەسى سىرتقا بەرەتىن قارىزىنىڭ پايىزدىق ستاۆكاسىن ەرىكسىز وسىرەدى. بۇرىن سىرتقا بەرەتىن قارىز ستاۆكاسى 0،25 پايىز بولسا، ءقازىر اقش مۇنى 0،5 پايىز قىلىپ وسىرگەن بولاتىن. وسى ءساتتىڭ وزىندە-اق كوپتەگەن ەلدەردە دجوللار باعاسى شارىقتاپ، ۇلتتىق ۆاليۋتالارى تومەندەدى. ەندى جازعا قاراي اقش فەدەرالدىق رەزەرۆى پايىزدىق ستاۆكاسىن تاعى وسىرسە، بۇل كوك قاعازدىڭ تاعى دا قۇنى ءوسىپ، ينفلياسيا ارتا تۇسەتىنىنىن كورسەتەدى. اقش وسىلاي وزىنەن شىققان شىعىندى تولتىرۋدى جوسپارلايدى. سوندىقتان ۇلتتىق بانك پەن ۇكىمەتكە ءبىرىشى كەزەكتە وسى ماسەلەنى ويلانۋ كەرەك»،- دەيدى ەكونوميست-عالىم ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ.
رەسەيدىڭ جايى دا ءبىزدىڭ كوڭىل-كۇيىمىزدى بۇزادى
ساراپشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، ەندىگى كەزەكتە «تەڭگە قادامىن نىقتاي تۇسەدى» دەپ ايتۋ قيىن. الەمدىك ەكونوميكادا قالىپتاسىپ وتىرعان جاعدايدىڭ ءوزى مۇنى ايقىنداپ تۇر. ماسەلەن، ءقازىر رەسەيدە ءبىر دوللاردىڭ قۇنى 63،22 رۋبل بولىپ، رەسەي ۆاليۋتاسى بارىنشا السىرەۋدە. ال ءرۋبلدىڭ قۇلدىراۋى ەكونوميكاسى رەسەيمەن تىعىز باينالىستى ەل رەتىندە قازاقستانعا دا ءوز اسەرىن تيگىزبەي قومايدى.
«قازاقستان ەكونوميكاسى رەسەيمەن تىعىز بايلانىستى بولعاننان كەيىن رەسەي ۆاليۋتاسىنىڭ ارزانداۋى بىزگە ءوز اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى. رەسەيدە ءقازىر ءرۋبلدىڭ قۇنى عانا تومەندەپ تۇرعان جوق. رەسەيدىڭ مەملەكتتىك وبليگاسيالارى دا قۇنسىزدانىپ بارا جاتىر. مەملەكەتتىك وبليگاسيا دەگەنىمىز – بيۋدجەت شىعىنىن جابۋ ءۇشىن جانە ءتۇرلى ءىرى جوبالاردى قارجىلاندىرۋ ءۇشىن شىعارىلاتىندىقتان مۇنداي وبليگاسيالاردىڭ قۇنسىزدانۋى رەسەيگە وڭاي بولمايدى. اتالمىش قۇندى قاعازداردىڭ، اكسيالاردىڭ قۇنسىزدانۋىن ساقتاپ تۇرۋ ءۇشىن رەسەي بولاشاقتا التىن-ۆاليۋتا قورىنان قوسىمشا قارجى الا باستايدى. ال التىن-ۆاليۋتا قورىنان قارجى الۋ وزىنەن-وزى ءرۋبلدىڭ قۇنىن تۇسىرەدى. ال ءرۋبلدىڭ قۇنسىزدانۋى قازاقستان ءۇشىن جاقسى نىشان ەمەس. سەبەبى قازاقستان مەن رەسەي ەكونوميكاسى قاتتى ۇقساس. ەكى ەل دە مۇناي ەكسپورتتايتىن ەل. بۇعان قوسا قازاقستان مەن رەسەي ەكنوميكالىق سەرىكتەس ەل. ەگەر رۋبل ارزانداسا رەسەيدىڭ تاۋارلارى دا ارزاندايدى. بۇل جاعدايمەن كەلىسپەستەن ءبىز تەڭگەنى تەجەپ ۇستاپ تۇرساق، قازاقستاندىق تاۋارلار قازىرگى قىمباتتاعاننان دا ءارى قىمباتتاي بەرەدى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى تۇتىنۋشىلار ارزان تاۋار الۋ ءۇشىن جاپپاي رەسەيدىڭ ءونىمىن ساتىپ الا باستايدى دا، وتاندىق تاۋارعا دەگەن سۇرانىس تومەندەيدى. مۇندايدا وزىنەن ءوزى تەڭگەنىڭ قۇنىن كەمىتسە عانا وتاندىق ءونىم باسەكەگە قابىلەتتى بولادى. سوندىقتان بولاشاقتا تەڭگەنىڭ السىرەۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل وتاندىق ءوندىرىستى قولداۋ ءۇشىن ورىن الاتىن سەناريي»،-دەيدى ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ.
يۋان ول ويلاندىرىپ تۇر...
نەگىزىنەن، ماۋسىم ايى باستالعالى بەرى يۋان باعامى دا 3،3 پايىزعا تومەندەگەن. الپاۋىت اسپان استى ەلى ۆاليۋتاسىنىڭ قۇنسىزدانۋىن دا ساراپشىلار وڭعا بالاپ وتىرعان جوق. قارجىگەرلەردىڭ باعامداۋىنشا، بۇل جاعداي دا قازاقستانعا اسەر ەتۋى ابدەن مۇمكىن.
«قىتايدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى بيىلعى ماۋسىم ايىندا 3،3 پايىزعا دەيىن قۇنىن جوعالتتى. 2016 جىلى يۋان باعامى تۇراقتى كوتەرىلىپ تۇردى. ءتىپتى بۇل جىلدارى يۋان دوللاردى ىعىستىرىپ شىعارادى. حالىقارالىق ۆاليۋتاعا اينالادى دەگەن پىكىرلەر دە قاۋلادى. ءبىراق 2017 جىلدان بەرى يۋان باعامى كۇرت تومەندەي باستادى. بۇعان ارينە جۇڭگو مەن اقش اراسىنداعى جاعدايلار دا ءوز اسەرىن تيگىزۋدە. بىلەسىزدەر، 2017 جىلدان بەرى اقش پرەزيدەنتى ترامپ اقش پەن جۇڭگو اراسىنداعى ساۋدا اينالىمى تەڭگەرىمىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن امەريكاعا ەنەتىن جۇڭگو تاۋارلارىنا اۋىر سالىق سالۋدى ءجون كورە باستادى. مىنە، وسىدان باستاپ يۋان السىرەي باستادى. ال مۇنداي جاعدايدا بۇل ەكونوميكالىق سوعىستىڭ بىزگە اسەرى تيمەيدى دەۋگە تاعى بولمايد»،-دەيدى ساراپشى توعجان شاياحمەتوۆا.
بولشاقتا اقش قىتايعا دەگەن ەكونوميكالىق كوزقاراسىن وزگەرتە قويماسا قىتايدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى ەكونوميكالىق قىسىمنان قۇنسىزدانا بەرەدى. ال بۇل جاعداي ءبىزدى ويلانتۋى ءتيىس. ويتكەنى، قازاقستان مەن جۇڭگو اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىس كۇننەن كۇنگە نىعايىپ كەلەدى. جۇڭگو ەلىنەن قازاقستانعا كۇندەلىكتى قانشاما تاۋار يمپورتتالادى؟! قازاقستان دا تاۋار ەكسپورتتاپ وتىر. ءبىزدىڭ نارىقتىڭ باسىم بولىگىن جۇڭگو تاۋارلارى الىپ جاتىر. «مۇنداي جاعدايدا بۇل قارجىلىق جاعدايدىڭ بىزگە تىكەلەي اسەرى بولادى» دەيدى قارجىگەرلەر.
نە ىستەۋ كەرەك؟
وسىلايشا ەلىمىزدىڭ ەڭ باستى ەكونوميكالىق سەرىكتەستەرى سانالاتىن جۇڭگو مەن رەسەيدەگى جاعدايدى تىزبەلەسەك، بولاشاقتا نە ىستەۋ كەرەك؟ ونىڭ ۇستىنە بۇرىنعىداي قىمبات مۇنايدىڭ دا جوق ەكەنىن ەسكەرۋ كەرەك.
ماماندار مۇندايدا «ديەۆالۆاسيا ەكونوميكاعا ۋاقىتشا دەم بەرۋ عانا. سوندىقتان تەڭگەنى قۇنسىزداندىرۋ ءبىز ءۇشىن تىعىرىقتان شىعاتىن جول ەمەس» دەيدى.
تۇيىندەسەك، سالا ماماندارىنىڭ ناقتىلاۋىنشا، كورشى ەلدەردە بولىپ جاتقان ەكونوميكالىق جاعداي بىزگە ءوز اسەرىن تيگىزەدى. سەبەبى ەكونوميكالىق تۇرعىدا ءبىز ولارعا بايلاۋلىمىز. دەمەك، مۇندايدا ۇكىمەتتىك تۇرعىدا ساقتىق شارالارىن قايتا پىسىقتاۋ كەرەك. وزىمىزدەن شىعاتىن ءونىمنىڭ ازدىعى، شيكىزاتقا تاۋەلدىلىك، مۇنايدان تۇسەتىن تۇسىمگە كوبىرەك يەك ارتۋ ءبىزدى ويلاندىرۋى ءتيىس. بولاشاقتا وتاندىق ءوندىرىستى قولداۋعا باسىمدىق ارتا ءتۇسۋى كەرەك. وسى رەتتە ماماندار «ءقازىر ءبىز ىشكى نارىقتى سىرتتان اعىلىپ جاتقان ساپاسىز تاۋاردان قورعاي الماي وتىرمىز. ول ءۇشىن ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ شىعاراتىن وتاندىق ونىمدەرىمىز باسىم بولۋى كەرەك. شيكىزاتقا تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلىپ، ەڭ سوڭعى دايىن ونىمگە دەيىن ءونىم شىعارۋ قابىلەتىمىز ارتۋى كەرەك. مىنە، سول كەزدە عانا ءبىز تىعىرىقتان شىعامىز. ال دوسايەۆقا جانە ۇكىمەتكە ارتىلار جۇك وتاندىق وندىرىسكە بارىنشا بانكتەر ارقىلى قولداۋ كورسەتۋدى قولعا الۋ كەرەك. ەگەر وتاندىق بيزنەستى دامىتۋعا ەلدە بارىنشا جايلى جاعداي جاسالسا ءبىز بۇل تىعىرىقتان شىعار ەدىك» دەپ وتىر...
قارلىعاش زارىققان قىزى
پىكىر قالدىرۋ