شىعىس حالىقتارىنا ءتان "ۇيات بولادى" كۋلتى - ايەل زاتىنىڭ، ال باتىس مادەنيەتىنە ءتان "كىنا" كۋلتى - ەركەك كىندىكتىنىڭ مەنتالدىق ەرەكشەلىگىنەن تۋىندايدى دەپ تۇجىرىم شىعارىپ وتىرمىز. ارينە، مۇنداي پايىم، "ۇيات بولادى" كۋلتىنىڭ وكىلى بولعاندىقتان پاتريارحالدىق نامىسىمدى وياتىپ، وزىمە دە وڭاي ءتيىپ تۇرعانى شامالى. قالاي عانا "ەركەكتىكتى" ەۆروپالىقتارعا قيا سالدىڭ دەپ كەيىپ قويادى شىعىستىق شامشىل (سەكسيستىك دەپ وقىساڭىزدا بولادى) سەزىمىم. الايدا، ويدىڭ اقيقاتى قىمبات.

مۇنداي وي جورامالىنا قالاي كەلگەنىمدى بايانداپ جاتسام، ۇزىن-سونار اڭگىمە بولايىن دەپ تۇر. سوندىقتان كەلەسىدەي نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرىنە عانا توقتالۋعا ءماجبۇرمىن.

1."ۇيات بولادى" كۋلتى ۇستەمدىك قۇرعان شىعىستىق قوعامدا سىرتقى پىكىر وتە ماڭىزدى. ءتىپتى تاعدىرشەشتى ماسەلە دەسە دە بولادى. قودار مەن قامقانى ولىمگە بايلاعان "تۇيەنىڭ قومى" اتالاتىن قۇنانبايدىڭ بيلىگى وسىعان ايقىن مىسال. باقتالاسى بەتىنە باسىپ، جۇرت الدىندا جەرگە سالىپ، تابالاماسا، قۇنانباي اتالاسىن ولىمگە قيار ما ەدى!؟ جوق! كىناراتتى ءىستىڭ بارىن بىلسە دە، بولار ءىس بولىپ، بوياۋى سىڭگەن سوڭ، قۇپياسىن جۇتىپ، ىشتەن تىنۋشى ەدى. جالپى، سىرتقى پىكىرگە كوڭىل ءبولۋ، "نە دەيدى ەكەن؟" دەپ الاڭداپ قۇلاق اسۋ مادەنيەتى - ايەل بالاسىنىڭ سۇلۋلىققا قۇشتار تابيعاتىنان تۋىنداپ، ونىڭ يدەالدى قاتىناسقا جانى ءۇيىر قاسيەتىنەن باستاۋ الادى دەپ توپشىلايمىز. «ايەل ادام قۇلاقپەن سۇيەدى» دەيدى حالىق سىنىنان وتكەن ورىس ماقالى. سۇلۋلىق پەن اسەمدىككە ۇمتىلۋ، قارابايىرلاتىپ ايتار بولساق، رەفلەكسيانىڭ ءبىر ءتۇرى. وزىڭە سىرتتان ءۇڭىلىپ، سىني كوزبەن قاراۋ، ياعني «جۇرت كوزىمەن» قاراي الۋ مادەنيەتى. يدەالدى وبراز تۋرالى ىشكى ءوي-تۇيسىنۋىڭدى سىرتقى جۇرت پىكىرىمەن سايكەستەندىرىپ، ۇنەمى ەلەپ-ەسكەرىپ وتىرۋ ءۇردىسى.

انىعىندا "ۇيات بولادى" كۋلتى يدەالدى ادام وبرازىنا ىزدەۋ سالادى. ايتپەسە سامۋراي ءوزىن پىشاقتاپ، بەكبولات ءبيدىڭ ءىنىسى "ۇراعا سالعانعا" بولا جارىلىپ ءولۋشى مە ەدى!؟ سوندىقتان دا "ۇيات بولادىنىڭ" تاقىرىبى ار، نامىس، ابىروي سياقتى بيىك ۇعىمدارمەن اشىلىپ، مورالدىق يمپەراتيۆتەر جۇيەسىن قالىپتاستىردى. اسىرەسە ابىروي، سونىڭ ىشىندە ايەل بالاسىنىڭ ابىرويى "ۇيات بولادى" كۋلتىنىڭ ءتۇپ باستاۋىندا تۇرعان ىرگەلى ماسەلە دەپ ويلايمىز. بۇل وتباسىلىق-تۋىستىق قاتىناستارى ساقتالعان كەز-كەلگەن پاتريارحالدىق قوعامنىڭ ومىرماندىلىك سۇراعى. سوندىقتان بولۋى كەرەك، ءداستۇرلى قوعامداردا ءالى كۇنگە دەيىن "ۇيات بولادى" كۋلتىنىڭ ىقپالى ساقتالىپ وتىر. كوشپەلى باداۋيلەر مادەنيەتىندەگى "نامۋس" (نامىس) كاتەگورياسىنىڭ قالىپتاسۋىندا دا ايەل ابىرويى ماسەلەسى قىلاڭ بەرىپ، قۇندىلىق تۇزۋگە قاتىسۋى كەزدەيسوق ءجايت بولماسا كەرەك.

2. "كىنا كۋلتى" ادامنىڭ جەكە جاۋاپتىلىعىنا نەگىزدەلەدى. "قولىڭمەن ىستەگەندى موينىڭمەن كوتەر" دەيتىن ەركەككە ءتان مىنەزى بار مادەنيەت. جەكە جاۋاپتىلىقتىڭ كورىنىستەرى شىعىستىق قوعامدا تام-تۇمداپ ورىن العانىمەن، ەنشى الىپ جەكە ينستيتۋت رەتىندە دامي العان جوق. شىعىستىق دەسپوتيزمنىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە ءومىر ءسۇردى. زىندانعا سالىپ، داراعا اسۋ سەكىلدى جەكە تۇرعان ادامدى جازالاۋ شارالارى بولسا دا، ولاردىڭ ءمانى رەپرەسسيالىق سيپاتتان اسا المادى. باتىس قوعامىندا بۇل ماسەلە انتيكالىق فيلوسوفيانىڭ جانە حريستيان ءدىنىنىڭ ەرەكشەلىگىن بويىنا ءسىڭىرىپ «كۇنادان ارىلتۋشى» مانگە يە بولدى. اسىرەسە، حريستيان ءدىنىنىڭ ينستيتۋت ءتۇزۋشى قىزمەتى كۇشتى شىعىپ، شىركەۋگە كىرگەن كۇناھار كوڭىل كىرىنەن قۇلان-تازا ايىعىپ، ءومىردى قايتادان، جاڭا پاراقتان باستاپ كەتۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى (بايقاساڭىزدار، باتىس فيلمدەرىندە "ءومىردى جاڭا پاراقتان باستاساي" دەيتىن حريستياندىق اقىل ءجيى ايتىلىپ جاتادى). تاۋبەگە كەلۋدىڭ حريستياندىق ريتۋالى ۋاقىت وتە سەكۋلياريزاسياعا ۇشىراپ، قۇدايعا ەمەس، ەندىگى جەردە مەملەكەتكە (زاڭعا) مويىنۇسىنۋشى مادەنيەتتى الىپ كەلدى. "قۇداي ءولدى!" دەپ ءشۇيىنشى سۇرادى وسى ءسات ف.نيسششە. سوندىقتان بولار، ءورىسى تارىلعان ءدىني ريتاۋلدىڭ ورنىنا جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي پسيحواناليز اتالاتىن زايىرلى ويىن شىعا كەلدى (فرەيد، يۋنگ مەكتەپتەرى). ىستەگەندى مويىنداپ، جاۋاپكەرشىلىكتى كوتەرە ءبىلۋ ادەتتە ەر ادامنىڭ مىنەزى رەتىندە قارالىپ جاتادى. «ەردىڭ ەكى سويلەگەنى – ولگەنى» دەيدى قازاق ماقالى. بىرسوزدىلىكتى - "ۇيات بولادى" كۋلتى تەك ەر ادامنان تالاپ ەتەدى. ايەل بالاسى ەكى سويلەپ، تانىپ جاتسا كەشىرىمدى قۇبىلىس رەتىندە قارالادى. باتىس قوعامى جۇگىنىپ وتىرعان "كىنا كۋلتى" وسى ماسەلەنى تۇزەتتى. بىرسوزدىلىك، مويىنداي الۋشىلىق ءھام جەكە جاۋاپتىلىقتى ەرگە دە، ايەلگە دە بىردەي جالپىعا ورتاق پرينسيپ رەتىندە تانىدى. "تەڭدىك" اتالاتىن قۇقىقتىق قۇندىلىق پەن دەليكتولوگياداعى "جەكە جاۋاپتىلىق" قاعيداسىنىڭ دا ءتۇپ نەگىزى وسى ارادان باستاۋ الادى.

3. قورىتا ايتار بولساق "ۇيات بولادى" كۋلتى - سىرتقى پىكىرگە، ال "كىنا كۋلتى" - ىشكى پىكىرگە جۇگىنەدى. ارينە، تازا كۇيىندە ەكەۋى دە قوعامدىق ومىردە كەزدەسپەيدى. بۇل شارتتى تۇردە الىنىپ وتىرعان تانىمدىق كونسەپتىلەر. (ايتا كەتۋىمىز كەرەك، «ۇيات» - تۇسىنىك جانە كونسەپت رەتىندە ەكى بولەك ماسەلە، ءبىرىنشىسى - مورال كاتەگورياسى، ال ەكىنشىسى - تانىمدىق تۇعىرناما). سونداي-اق، بۇل كونسەپتىلەر نەگىزسىز الىنا سالىنىپ وتىرعان دا جوق. بۇلاردى قوعامدىق قاتىناستاردىڭ تابيعاتىنا تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، تولىمدى تۇجىرىم شىعارۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن وي سىزبا دەسەك تە بولادى. "ۇيات" جانە "كىنا" كۋلتىنە ءتان ارتىقشىلىقتار مەن كەمشىلىكتەر دە جوق ەمەس. عىلىمنىڭ ماقساتى – وسى ارانى اڭداپ، ۇدايى جول كورسەتىپ وتىرۋ. ارتىقشىلىعىن ەسەلەۋ، كەمشىلىگىن ازايتۋ. بۇل ءبىر.

ەكىنشىدەن، مەنتالدىق تۇرعىدان الار بولساق بۇگىنگى قازاق كەمىندە ءۇش ءتۇرلى دۇنيەتانىمدىق ەرەكشەلىكتى بويىنا سىڭىرگەن كۇردەلى سۋبەكتى - يسلامعا دەيىنگى (زاراتۋشترا، تاڭىرشىلدىك، مانيحەيلىك، نەستورياندىق) دۇنيەتانىم، يسلام دۇنيەتانىمى جانە ورىستىڭ مىنەزى ارقىلى جۇققان پراۆوسلاۆيەلىك دۇنيەتانىم. پراۆوسلاۆيەنىڭ گۋمانيتارلىق سىلەمدەرىن ابايدان دا بايقاۋعا بولادى. "ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ" جىرلايتىن ولەڭدەرى حريستياندىق مادەنيەتتەگى "ءسۇيۋ"، سونىڭ ىشىندە پراۆوسلاۆيە ەرەكشە ءمان بەرگەن "ادامدى ءسۇيۋ" (چەلوۆەكوليۋبيە) داستۇرىنە جالعانىپ جاتىر. ارينە، كەسە-قىرقىپ وسىلاي عوي دەپ ءپاتۋا شىعارۋ قيىن. بالكىم، شىنىمەن دە، ميحاەليس سەكىلدى ورىس دوستارىمەن سۇحبات بارىسىندا ەسىتىپ، تاڭىرقاعان، ءسويتىپ جازبا ولەڭىنە ازىق قىلعان بولۋى ىقتيمال. الدە سوپىلىق ىلىمدەگى "عاشىقتىق" ماسەلەسىمەن ساباقتاستىردى ما، بۇل اراسى بەيمالىم. ەكەۋىنىڭ قوسىندىسى، ءوزىنىڭ قوسپاسى دا بولۋى مۇمكىن. قالاي بولعاندا دا قازاقتىڭ بويىنا حريستياندىق مادەنيەتتىڭ قۇندىلىقتارى ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ دەندەپ ەنە باستادى. بۇل اسىرەسە اتەيزمدى تۋ ەتتى دەگەن اتى بولماسا كەڭەستىك كەزەڭدە كۇشتى ءجۇردى. م.ەليادەنىڭ جازاتىنى بار «ماركس بەيسانالى تۇردە اقىرزاماندا كەلەتىن يسانىڭ ادىلەت ورناتۋشى وبرازىن قايتالاۋعا تىرىستى» دەپ. سول راس. وزەگىندە ءدىنى جاتقان ورىستىڭ ادىلدىك، قاراپايىمدىلىق جانە حالىقشىلدىق سياقتى قاسيەتتەرىن ءار ۇلت ءوز دۇنيەتانىمىنا ساي پايىمداي السا دا، ولاردى ورتاق ينتەرناسيونالدىق قۇندىلىق رەتىندە بويىنا جۇقتىرماعان كەڭەس جۇرتى كەمدە كەم. ءسىڭىپ كەتكەنى سونشالىق، مۇنى سەزبەك تۇگىلى، كەيدە وزىمىزدىكىندەي كورىپ جاتامىز.

ۇشىنشىدەن، بۇگىنگى قازاقستان كوپۇلتتى، كوپدىندى، ياعني مۋلتيكۋلتۋرلى قوعام. سول سەبەپتى "ۇيات بولادى" كۋلتى جاپونياداعىداي ورتاق مادەني تۇعىرناما رەتىندە ءومىر سۇرە قويۋۋى كۇماندى. دەي تۇرعانمەن، "ۇيات بولادى" كۋلتى قازاقستاندىق قوعامنىڭ باسىم كوپشىلىگىن قامتيدى. ماسەلەن، زەرتتەۋشىلەر ورتودوكسالدى پراۆوسلاۆيەنى ۇستانۋشى شىعىس سلاۆيان حالىقتارىنىڭ مەنتالدىلىعىن ارالاس تيپكە جاتقىزادى. ياعني ورىس، ۋكراين جانە بەلارۋس ءۇشىن «ۇيات» پەن «كىنا» كۋلتى كونسەپتى رەتىندە تۇسىنىكتى. رەسەي تاراپتان باتىس پەن شىعىستى قوساتىن "ەۋروازياشىل" يدەياعا باسىمدىق بەرۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا. سونداي-اق وزگە دە قازاقستاندى مەكەن ەتۋشى مۇسىلمان حالىقتار، سونىڭ ىشىندە تۇركى تىلدىلەرى ەكى باستان "ۇيات بولادى" كۋلتىنىڭ تۇتىنۋشىلارى.

سول سەبەپتى «ۇيات بولادى» كۋلتىن لايىقتى دارەجەدە ەلەپ-ەسكەرىپ، قوعامدىق قاتىناستاردى بەلگىلەپ، رەتتەپ وتىرۋدا ۇتىمدى قولدانا بىلسەك، تۇيتكىلدى ماسەلەلەر وڭ شەشىمىن تاباتىنى ءسوزسىز.

الداعى ۋاقىتتا زاڭ عىلىمىنىڭ تاقىرىپتارىنا قالام تارتىپ، "ۇيات بولادى" كۋلتىنىڭ قۇقىقتىق ومىردەگى كورىنىستەرىنە توقتالاتىن بولامىز.

قازىبەك ءداۋىتالى