ادامنىڭ ءتىلى وزگەرسە باسقا تىلدە شۇلدىرلەيدى،

ءدىلى وشسە ۇلتىن جوعالتادى،

ءدىنى ولسە ادامدىقتان ءبىراق كەتەدى.

الىستان اۋەزى تالىپ ەستىلەتىن عۇن يمپەرياسى، جاۋىنگەر ساقتار مەملەكەتى، ۇيسىندەر، تۇركەشتەر، شىعىس تۇرىك قاعاناتى، وعىزدار ەلى، قارلۇقتار، نايمان مەملەكەتى، كەرەي حاندىعى، ءالى كۇنگە رۋحىنان ەل قورقاتىن الەمدى جاۋلاۋشى شىعىسحان جانە ونىڭ ۇرپاقتارى قۇرعان الىپ يمپەريالار بۇگىن قايدا؟ ولاردان بىزگە نە قالدى؟

بابالارىمىزدىڭ سان عاسىرلىق يماندىلىق ىستەرىن، جاۋىنگەرلىك جورىقتارىن، انالارىمىزدىڭ كوز جاسىن، سانسىز شاھيتتەردىڭ قانىن، ابىز اقساقالداردىڭ دۇعاسىن ۇلى اللا تاعالا قابىل ەتىپ، تاۋەلسىزدىكتى 1991 جىلى قازاق بالاسىنا الماسىنا قويماي بەرە سالدى.

ءوزىن قۇداي ساناعان(اللا ساقتاسىن) چين شىحۋاڭ  ب.ز.ب 221-206 جىلداردا تاققا وتىرىپ چين يمپەرياسىن قۇردى. ەلدى باسقارۋ وڭايعا سوققان جوق، ءبىرتۇتاس اقشانى جاسادى، ورتاق جازۋدى قولدانىسقا بەردى، اسكەردى بىرلىككە كەلتىرىپ، قۋاتتى سولداتتار قوسىنىن جاساقتادى، جەتى مەملەكەت بولىپ تۇرعان كەزدەگى ەسكى قورعانداردى بۇزدىرىپ، اربا جولدار جاساتتى، سىرتقى قورعانىستى كۇشەيتىپ، ءبىرتۇتاس قامال، قازىرگى ۇلى قورعاندى سوقتىردى، وسىلاي «ماڭگىلىك ەل قۇرامىن!» - دەپ، حالقىن اسكەري كۇشپەن قاتتى ۇستاپ وتىردى، الايدا ەل ءىشى الا تايداي ءبۇلىنىپ، پاتشا ەلدىڭ ءتانىن باسقارعانمەن، جانىن باسقارا المادى، ەگەر ەلدە ورتاق يدەولوگيا بولعان جاعدايدا، ناعىز الىپ يمپەريا قۇرۋعا بولاتىنىن ءبىلدى. سول جولعا جەتۋ ءۇشىن بارىن سالدى...

ەلدە ورتاق يدەولوگيا بولماسا، ەرتەڭگى بولاشاق بۇلىڭعىر. ەل قۇرۋشى ۇلت قازاق، ونداعى نەگىزگى تەتىك ەلتاڭبا، تۋ، اتا زاڭ، ەلباسى - ءبىز سول توڭىرەكتە توپتاسۋىمىز كەرەك. ال ەلباسى – بىرەۋ، سوندىقتان ۇلكەن ماسشتاپپەن ءتۇسىنۋ بىزگە مىندەت. ەلباسىنىڭ شىرىلداپ جۇرگەن ماڭگىلىك ەلى، رۋحاني جاڭعىرۋى، ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى ت.ب ساياساتتارى ءبارى-بارى وسى باعىتتاعى شارۋا ەكەنى بارشاعا ايان. باسشى بولۋ دەگەن مامىق كرەسلوعا جايعاسۋ، بايلىققا بەلشەدەن باتۋ ەمەس، كەرىسىنشە ەل جۇگىن، حالىق اماناتىن، ۇلت تاعدىرىن موينىنا الۋ دەگەن ءسوز، ونىڭ ەرتەڭ سۇراعى بولارى حاق.  قازاقستانىمىزدى  بارلىق وتانداستارىمىزدىڭ جاقسى كورۋى، قورعاۋى پارىز، ارينە، ءقازىر ەل امان، جۇرت تىنىش، سوعىس بولىپ جاتقان جوق، نەدەن قورعايمىز؟

بۇگىنگى تاڭدا ۇرپاقتارىمىزدى ءبىز ەمەس، ينتەرنەت اعىسى، تەلەديدار، قالتا تەلەفون تاربيەلەۋدە. بۇگىنگى زامان ونسىز تاعى تۇل، قايتپەك كەرەك؟

ەلدى باقىتقا جەتكىزەتىن يدەولوگيانى ىزدەۋ كەرەك!!!

ەل باقىتى دەگەن نە؟ باقىت ءار ادامنىڭ قىزىققان ىسىندە. ءمۇعالىمنىڭ باقىتى ستۋدەنتتىڭ الدىندا، انانىڭ باقىتى بالاسىنىڭ الدىندا، ديقاننىڭ باقىتى تامشىلاعان تەرىندە. دەمەك ار ادامنىڭ باقىتى ءار ءتۇرلى. سول سياقتى ءار ۇلتتىڭ دا باقىتى ءار ءتۇرلى بولادى. قازاق ەلىنىڭ باقىتى ماڭگىلىك ەل بولۋ. ماڭگىلىك ەل دەگەن - ۇرپاقتارىمىزدىڭ ماتەريالدىق، رۋحاني، ساياسي، ت.ب تۇرعىدان كەلەشەكتە ەشكىمگە بودان، وتار، قۇل بولماۋى. ادام ءوزى ەمەس، ۇرپاعىمەن مىڭ جاسايدى. بۇگىن ءبىزدىڭ مۇلكىمىز بولعان زاتتار ەرتەڭ باسقانىكى، ءبىز پايدالانعان زاتتاردا دا بۇرىن باسقا بىرەۋدىكى ەدى. سەن ءبىر قوناق ۇيگە بارىپ، كەتەردە «بۇنداعى زاتتار - مەنىكى، الىپ كەتەم» - دەسەڭ، قوجايىن: «سەنىڭ اقىلىڭدى ات تەپكەن بە؟ قالاي كەلسەڭ، سولاي كەت»،- دەپ اقىرادى. تىرداي جالاڭاش جىلاپ تۋىلىپ، بوز ماتاعا ورالىپ ەلدى جىلاتىپ كەتەمىز، اۋزىن ايعا بىلەگەن پاتشالار پەرعاۋىن،  نامرۇت، چين شىحۋاڭ، شىڭعىسحان دا سولاي كەلىپ، سونشا دۇنيە-مۇلكى بولا تۇرا، قالتاسى جوق بوز ماتامەن قايتقان.

ايتسە، اتا، اكە، بالا سىندى وسى عاسىردا جاساپ وتىرعان ءۇش ۇرپاقتىڭ موينىنداعى ۇلى مىندەت ءوز تامىرىن ىزدەۋ، ءوزىن-وزى تولىق تانۋ، قازاقتانۋ بولماق. ءبىزدىڭ ۇلتتىق يدەولوگيامىز قايدا؟ ۇلتتىڭ تامىرى قايدا؟ وكىنىشكە وراي، قازاقتار وزدەرىنە سىرت كوزبەن، بوتەن ۇلتقا قاراعانداي قاراپ، ءوز اتاسىنىڭ باسقان ءىزىن جامانداۋعا دايىن تۇرادى. ارينە، ەسكى زامانعا قايتۋ، سولارشا ءومىر ءسۇرۋ دەگەن ءسوز ەمەس، اتا-بابالارىمىزدىڭ ءومىر سۇرۋدەگى اسىل رۋحىن الا ءبىلۋ، ولار سونشاما الاپات سوعىستار مەن جاۋلاۋشىلار زامانىندا وزدەرىن جوعالتپاي قالاي امان ساقتادى، وسىنشاما ۇلان-بايتاق مەكەندى بىزگە قالاي قالدىردى؟! ءبىز ەرتەڭگە نە قالتىرامىز؟!...

بابالارىمىز سول ماڭگىلىك رۋحتى قايدان الدى؟ قازاق يدەولوگياسى دەگەندە كوپ ادامدار ۇلتتىڭ ءسالت-داستۇرىن كوز الدىنا كەلتىرەدى. ءسالت-داستۇر ەل باسقارۋداعى مورالدىق زاڭ. ۇلتتىڭ ءدىلى - ونسىز ۇلت بولمايدى. دەسە دە، ول ۇلتتىق يدەولوگيا ءرولىن اتقارا المايدى.

ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى VII-VI عاسىردا اۆەستا كىتابىندا  تۇران ەلى تۋرالى جازىلدى. تۇران پاتشاسىن افراسياب (قورقىنىش تۋدىراتىن تۇلعا) دەپ اتالدى. سول كەزدەگى ساقتار قىزىل باستار ەلىن جيىرما جىلدان ارتىق جاۋلاپ وتىردى. ەجەلگى ساق قورعاندارى، التىن ادام سول زاماننان بىزگە سىر شەرتەدى.

          ەجەلگى ادامدار وزدەرىن قورشاعان قۇپيا الەمدى ءوز ورەسى جەتكەن دەڭگەيدە ءتۇسىنىپ، قابىلداۋعا تىرىستى. بۇل كوپتەگەن سەنىم مەن نانىمداردىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپ بولدى. ەجەلگى زاماننان وسى ۋاقىتقا دەيىن جەتكەن دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، كەز-كەلگەن حالىقتىڭ ءدىنى، نانىم-سەنىمدەرى مەن دۇنيەتانىمى ونىڭ تاريحىنا، رۋحاني-مادەني، ساياسي ومىرىنە ۇلكەن اسەر ەتەتىن فاكتور ەكەندىگىن بىلەمىز.

ءداستۇرلى نانىمداردىڭ نەگىزگى تۇرلەرىنە: Aنيميزم(تaبيعaتتاعى جاندى-جانسىزدىڭ رۋحى بار دەپ قاراۋ جانە وعان باس يۋ). فەتيشيزم («ەرەكشە قaسيەتتى زaت» سەنىمى جانە ولاردىڭ مaگيالىق قۋaتىنa نەگىزدەلگەن. پۇتقa تaبىنۋ، بويتۇمaر تaعىنۋ). توتەميزم، اتا-بابا ارۋاعىنا تابىنۋ، شامانيزم،  كوككە جانە جەرگە تابىنۋ.

ءبىزدىڭ العاشقى نانىمدارىمىز توتەميزمگە نەگىزدەلدى، ءار تايپانىڭ ءوز توتەمى بولدى. قازاقتاردىڭ ءالى كۇنگە كوك ءبورىنى ءپىر تۇتۋى، اققۋدى اتپاۋى - وسى ميفتىك جانۋارلاردىڭ كۇشى مەن قامقورلىعىنا دەگەن سەنىمى.

كوك اسپاندى، جۇلدىزداردى، كۇن نۇرىن جان تۇراعى دەپ قاراستىرۋ - ولاردى قۇدىرەتتەندىرۋگە جول اشتى. دامۋدىڭ بەلگىلى ءبىر ساتىسىندا ادام بولمىس پەن سانانىڭ، ءتان مەن رۋحتىڭ ارا جىگىن اجىراتتى جانە سوڭعىسىن جوعارعى الەممەن بايلانىستىردى. الەمدىك دىندەردىڭ باستاۋ تەگىنە كوككە تابىنۋدىڭ (تاڭىرگە سەنۋ) وزەكتى قاعيدالارى ولارعا ارقاۋ بولعان. كوككە تابىنۋ - ۋاقىت پەن كەڭىستىكتى يگەرۋگە تالپىنعان، قورشاعان ورتامەن ءتىل تابىسۋعا ۇمتىلعان ادام بالاسىنىڭ العاشقى تانىم تۇسىنىگى. كونە تۇركىلەر جەرىمەن، ۇلى جىبەك جولى ارقىلى قانشاما دىندەر وتسە دە، تۇركىلەردىڭ نەگىزگى سەنىمى تاڭىرگە، ارۋاققا تابىنۋ بولدى. ول كەزدىڭ ادەبيەتىندە باستى تاقىرىپ  ەلدىك، ەرلىك، ءسالت-داستۇر، جوقتاۋ بولدى.

       بۇل ءۇردىس پايعامبارىمىز(يلاھي بيلىك 23 جىل) جانە ونىڭ ءتورت حاليفاتىنىڭ (يجما 622-651) 29 جىلدان سوڭ، 661-750 جىلداردا ۋمميا بيلىگى ۇستەمدىك ەتتى، 751 جىلى قارلۇقتار كەزىندە تارازداعى اتلاق شايقاسىنان كەيىن ابباسيلەر بيلىككە كەلۋدى. سودان باستاپ تۇران ەلى يسلام ءدىنىن ءوز ەرىكتەرىمەن قابىلداي باستادى. VIII-IX عع ورتا ازيادا اراب ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ ۇستەمدىگى ايقىن سەزىلدى. ءال-فارابي تاعى باسقا كوپتەگەن وقىمىستىلار وسى كەزدە شىقتى. بابامىز ءال-فارابي فيلوسوفيا، لوگيكا، ەتيكا، مەتافيزيكا، فيلولوگيا، جاراتىلىستانۋ، گەوگرافيا، ماتەماتيكا، مەديسينا، مۋزىكا سالالارىنان  “كەمەڭگەرلىك مەرۋەرتى”، “قايىرىمدى (اقىلدى) قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراسى”، “ماسەلەلەردىڭ ءتۇپ مازمۇنى”، “عالىمداردىڭ شىعۋى”، “باقىتقا جەتۋ”، “ازاماتتىق ساياسات”، “مەملەكەتتىك قايراتكەرلەردىڭ ناقىل سوزدەرى” “مەديسينا كانونى” تاعى باسقا 150-گە تارتا تراكتات جازىپ قالدىردى. ول كونە گرەك وقىمىستىلارىنىڭ، اسىرەسە، اريستوتەلدىڭ ەڭبەكتەرىنە تالداۋ جاسادى (اريستوتەلدىڭ “مەتافيزيكا”، “كاتەگوريا”، “ءبىرىنشى جانە ەكىنشى اناليتيكا” سياقتى باستى ەڭبەكتەرىنە تۇسىندىرمەلەر جازعان). ونىڭ ەڭبەكتەرى ەۋروپالىق رەنەسسانستىڭ ورلەۋىنە ۇلكەن ىقپال ەتىپ، الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى اتاندى. ويشىل فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ ماقساتى — جاراتقان يەنى تانۋ. ول ءوزى اۋىسپايتىن، وزگەرمەيتىن جالعىز زات. جومارتتىلىعىمەن، حيكمەتىمەن، ادىلەتتىلىگىمەن وسى الەمگە ءتارتىپ بەرۋشى اللا-تاعالانى دەدى. بارلىق عالىمدار اللانىڭ عىلىمىن زەرتتەپ، سوعان جاقىندايدى. ءال-فارابي  «قايىرىمدى قالا» اتتى ەڭبەگىندە: ادام بالاسى تاريحتىڭ قايناعان داۋىرىنەن قانشا الىستاعانىمەن ول دىننەن، جاراتىلىس اقيقاتى تۋرالى ۇعىمنان الىستامايدى. ءدىن ادامزات بالاسىنىڭ الەمىندە، دۇرىس ءومىر ءسۇرۋدىڭ جولى جاراتىلىس يەسىنىڭ ادامزاتقا سالىپ بەرگەن تۋرا جولى دەيدى. عىلىم مەن فيلوسوفيا ادامى بولۋ ءۇشىن جان تازالىعى، ار تازالىعى، بۇكىل ادامعا، ءوز حالقىنا دەگەن تازا ماحابباتى، عىلىم مەن بىلىمگە دەگەن قالتقىسىز قۇشتارلىعى مەن بەرىلگەندىگى كەرەك دەپ اتاپ كورسەتتى. قوعامنىڭ بەرىكتىگى، تۇراقتىلىعى، كۇشتىلىگى يماندىلىقتان. ادام قانشا اتاقتى بولسىن، دانىشپان، كەمەڭگەر، باتىر، ساۋەگەي بولسىن، بارلىق ادامزاتتى وزىنە قاراتا بەرسىن ول ادام دۇنيەنى وزگەرتە المايدى، تابيعاتتى قايتا جاساي المايدى، كارىلىكتى جەڭە المايدى. زيالى ادام يماندىلىعى، قابىلەتى، تاربيەسى، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى ارقىلى ادامزاتقا، ۇلتىنا، ءدىنى مەن دىلىنە دۇرىس قىزمەت ەتىپ، ۇرپاققا ىزگىلىگى مول ىستەرىن قالدىرا بىلسە ادامزاتتىق كەڭىستىكتەگى تۇلعالىققا قول جەتكىزبەك. ويشىل «كاميلي ينساني» اڭسايدى.

 X-عاسىردا ورتا ازيادا پارسى ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ ۇستەمدىگى بايقالدى، زافارناما سول كەزدە جازىلدى. ح-عاسىردىڭ سوڭعى جارتىسىنان باستاپ قاراحانيتتەر ءداۋىرى باستالدى، ساتۇق بوعرا حان ءوز تەگىن ىزدەدى، وزدەرىن ءبىز ەجەلگى تۇراندىقتاردىڭ ۇرپاعىمىز دەپ ءۇش ءجۇز جىلعا جالعاسقان ءوز ەلىندەگى مادەني، تىلدىك ۇنسىزدىك عاسىرىن بۇزدى. يسلام ءدىنىن ەل يدەولوگياسى ەتىپ، تۇرىك تەكتى مۇسىمانبىز دەپ جار سالدى. وسىدان سوڭ Xءى-عاسىردا تۇرىك ءتىلى مەن مادەنيەتى ءوز تەريتورياسىندا سالتانات قۇردى.

                                                         ***

 ۇزتازى ارىستان بابتىڭ سوڭعى دەمىندەگى وسيەتىمەن ياسساۋي بۇحاراعا بارىپ، قوجا ءجۇسىپ حاماداني حازىرەتىنىڭ  قىزىمەتىندە بولىپ، مۇرشيدتىك كەمەل مارتەبەگە جەتەدى. ءجۇسىپ ءحامادانيدىڭ ەكىنشى حالپەسى قوجا حاسان انداكي 1157-جىلى  رامازان ايىنىڭ 26-جۇلدىزىندا دۇنيە سالعان سوڭ قوجا احمەت ياسساۋي اتامىز ءپىر بولىپ بۇحارا حالقىنا داعۋات جاساپ جۇرگەندە، يلاھي ايانمەن تۋعان ءوڭىرىنىڭ ءدىنى باسقا وتارشىل حالىقتاردىڭ قول استىندا قالاتىنىن ءبىلىپ، پىرلىكتى قوجا ابدۋلحالىق عىجدۋاني حازىرەتىنە بەرىپ، بارشا شاكىرتتەرىنىڭ وعان قول بەرۋىن وسيەت ەتىپ، تۇركىستانعا ءوز حالقىن قۇتقارۋعا كەلەدى.

تۇركىستان حالقىندا ەجەلگى وعىزداردان ساقتالعان 24 توتەمدىك سيمۆول بولدى، ولار كوك ءبورى، بۇركىت، يتەلگى، قىران، سۇڭقار، تازى، قارشىعا، ۇكى، قارىلعاش، ايۋ، اي، كۇن، جۇلدىز، تۇمار، وت دەپ جالعاسا بەرەتىن. ەجەلگى دۇنيەتانىمدا ءبىزدىڭ اتا-بابامىز قاسقىردان تارايدى، نە قاسقىر ەمىزەدى، ايتەۋىر، يت تۇقىمداس ەتىپ كورسەتەدى. مىنە، بۇل ياسساۋيدەن بۇرىنعى بۇكىل تۇرىك حالىقتارىنا ورتاق شەجىرە. بۇگىنى ادامتانۋ عىلىمىندا ءبىزدىڭ اتا-تەگىمىز قاسقىردان تارايدى دەپ ايتۋعا بولا ما، ءدارۆينيزمنىڭ ادام مايمىلدان جارالدى دەگەنىندەي كۇلكىلى نارسە ەمەس پە.  ادامدى تاربيەلەيتىن پايعامبارلار تىزبەگى توقتاعان سوڭ، ۇستازدىق قىزمەتتى اۋليە-عۇلامالارعا بەرىلدى.

ياسساۋي تۇركى حالىقتارىنىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتتى، كونە تۇركىلىك دۇنيەتانىمدى يسلام قاعيدالىرىمەن بايىتتى، جاڭا وركەنيەت قالىپتاستىردى. پايعامبارىمىزدان بۇرىن قۇرىپ-بىتۋگە شاق قالعان اراب تۇبەگى قۇرانمەن سۋسىنداپ، قىرىق قۇراۋ بولعان ارابتاردىڭ باسى بىرىگىپ، ماڭگىلىك يلاھي ءىلىمنىڭ نۇرىنا شومىلدى. قۇران تۇسپەسە، پايعامبارىمىز سول جەردە تۋماسا مەككە مەن ءماديناعا ميلليونداعان ادام بارار ما ەدى. ۋوتت مونتگومەري «يسلامنىڭ ورتا عاسىرلىق ەۋروپاعا ىقپالى» اتتى ەڭبەگىندە: پايعامبار ميسۋاگى الەمگە ءتىس جاۋاتىن ششەتكانى سىيلادى. سۇننەت كويلەگى پيجماعا اينالدى، عۇسىل تازالىقتى، دارەت توسەككە اياقتى جۋىپ جاتۋدى ۇيرەتتى، جۇماعا دايىندالىپ ساقال مۇرت، شاش تىرناقتى الۋ جەكە گيگيەنا مەن مادەنيەتتى ۇيرەتتى. بۇرىنعى توسەككە دە ءجۇن شەكپەندەرىمەن قۇلاي بەرەتىن جامان ادەتتەرىنەن ايىرىلىپ ءتورت مەزگىلگە قاراي كيىم كيەتىن بولدى، بيتتەن قۇتىلدى، تاماقتى فارفور ىدىسپەن ىشەتىن بولدى، كەپتىرىلگەن بالىق جەيتىن ەۋروپالىقتار جەڭىل سورپا، قويۋ تاماق، ءتاتتى تاعام جەۋدى ادەتكە اينالدىردى،  اراب سيفىرى، كومپاس، قاعاز جاسايتىن ديرمەندەر ەۋروپاعا كەلدى، سولاي جاپپاي ساۋاتتاندى.  ءزايتۇن،  ءىنجىر، بانان، ءجۇزىم، قۇرما، شيە جەمىستەرى كەلدى،  ەگىندى ۇنەمدەپ سۋعارۋ ءۇشىن شاعىن ارىقتىر قازدى، گيتتار العاش يسپانيادا كودروۆا حاليفاتىندا پايدا بولدى. ساۋلەت ونەرى دامىدى، مەديسيناعا جاڭا سەرپىن بەردى، سولاي يبن سينا اتىمەن اتالدى. ءدال سولاي ماڭگىلىك ءىلىم كونە تۇركىلىك مادەنيەتكە دە ءوز ساۋلەسىن شاشتى. قوعامدى جاڭارتتى، ياسساۋي تۇركىنىڭ ەجەلگى ءومىر ءسۇرۋ زاڭدىلىقتارىنىڭ شاريعاتقا قايشى ەمەس جاقتارىن سول بويىنشا قالدىردى، قايشىلارىن نازيرالىق جولمەن اقىرىن جاڭعىرتىپ، سينتەز جاساي ءبىلدى.

ياسساۋي اتامىز قازاق ۇلتىنا ۇلتتىق يدەولوگيا جاسادى، جىر-داستاندارداعى توتەمدىك ۇعىمداردى يلاھي ىلىمگە ساي ەتىپ نازيرالىق جولمەن جاڭعىرتتى. ءتاڭىردى-اللاعا. كوكبورىنى- ادام اتاعا. پەرىنى- پەرىشتەگە. كيەسى بار ادامدى- اۋليەگە. قۇت قونعان دۋالى اۋىز ادامدى- پىرگە اۋىستىردى ت.ب، سولاي قازاقتى كەلەشەك ۇلت رەتىندە دايىندادى، رۋ باسىنا قوجالاردى قويىپ، ءداستۇرلى ءدىني سانا قالپتاستىردى، ءدىن عيبادات قانا ەمەس، اۋەلدە ادەپ-اقلاق، يبا-ىزەت، ار-ۇيات، بىلىم-ونەگە، ادامگەرشىلىك، مەيىرىمدىلىك دەپ ۇيرەتتى. ان­فال ءسۇ­رەسىنىڭ 29-aياتىندa: «ەي، ءمۇ­ءمىن­دەر! اللaدaن قور­قىڭدaر، وعaن قۇل­شى­لىق جaسaڭدaر، تaقۋa بو­لىڭدaر، سوندa اللa سەن­دەر­گە ەرەك­شە قaءبى­لەت بە­ءرىپ، جaقسى مەن جaمaندى، aقيقaت پەن جaلعaندى aيىرaتىن ءقۇش بە­رە­ءدى. كۇ­ءنالaرىڭدى كە­ءشى­رە­ءدى، سەن­دەر­ءدى جaرىلقaيدى. اللa قaمقور­شى، aسقaن جومaرت». مىنە وسىلاي قۇراندا كوپ جەردە ماداقتالاتىن شىن تاقۋالىقتى حالىق جانىنا ادەمى ءسىڭىردى. «ءبىر شاۋگىم شاي بولىسپەگەن ەنشىمىز» دەپ تانىمايتىن ءبىر بەيۋانا التايدان اتىراۋعا دەيىنگى الىپ اۋماقتا كوك ءتيىنسىز كەت بەرەتىن بولدى. ول قازاققا يماننىڭ التى شارتىن تەرەڭ ءسىڭىرىپ، شاريعاتقا بەرىك ۇلكەندى سيلاپ، كىشىنى ايالايتىن، نامىستى، ەلىندە جەتىمى، جەسىرى، قايىرشىسى جوق ۇلتقا اينالدىردى. ەل يمانىن پارىز، ءۋجىپ، سۇننەت، ءمۇستاحاپ، ءماندۇپ، ءناپىل امالدارىمەن قورعاتتى. ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتى سۇننەتكە لايىق بولدى، سولاي تاريقاتتى ۇستانعان وزىق ۇلت دەڭگەيىنە كوتەردى. ايەلدىڭ ءپىرى كۇيەۋى دەپ، وت باسىندا وتاعاسى وتە بەدەلى بولدى، كۇيەۋى قايتىس بولعان ايەلدىڭ ءپىرى كەم بولدى دەپ «كەمپىر» تەرمينى قالىپتاستى. اۋىل اقساقالدارى سوتتىڭ ءرولىن اتقاردى، بيلەر جوعارى سوت بولدى. سولاي قوعام ءتارتىبى كۇشتى بولدى، ياسساۋي يسلام ءىلىمىن قازاقتىڭ ماقال-ماتەلىنە وراپ ەلگە ۇسىندى، ولەڭ-جىردىڭ ءبارى يماندىلىققا شاقىراتىن تۇنىق جىرعا اينالدى، قازاقتىڭ رۋحاني سۇرانىسىنا تامشا ازىق بەرە ءبىلدى. سانسىز شاكىرت وقىتى، سونىڭ اراسىنان كوپتەگەن اۋليە شىعىپ، حالىقتى كەرەمەتىمەن تۋرا جولعا سالدى. بۇگىندە كەز كەلگەن قازاق «اتام مولدا بولعان»،- دەپ ماقتانىشپەن ايتادى، سەبەبى بارلىق قازاق ءدىندى مىقتى ۇستانعان، «يا-سيين» سۇرەسىن بىلمەيتىن قازاق كەمدە كەم بولعان ول كەزدە. سونىڭ كشىمەن ءبىزدى جاۋلاعان موڭعولدار، ت.ب  وزدەرى بىزگە جاۋلانىپ، ءسىڭىپ كەتتى. ورىستىڭ اعى مەن قىزىلى بولىپ ءۇش جىز جىل قازاقتى وتارلاپ، ويىنا كەلگەندى ىستەگەندە دە ءبىزدى جوعالتا المادى، قىتايدىڭ قايىس نوقتاسى قانشا قاتايسادا قازاق جوعالمايدى. قازاقتىڭ ءومىر ءسۇرۋى باسقالار ءۇشىن قىلمىس بولعان سول زاماننان ياسساۋي ءىلىمىنىڭ رۋحىمىزعا سىڭۋىنەن امان قالدىق ءاللھامدۇللا. الايدا تاۋەلسىزدىك العان 28 جىلدان بەرى قازاقتار ءوزىن تابا الماي اداستى، سان مادەنيەت پەن سان تاريحتىڭ ىشىنەن ءوزىن ىزدەپ ءجۇر.

ياسساۋي ءىلىمى قازاق مادەنيەتىندە، دۇنيەتانىمىندا، مەنتاليتەتىندە، ادەبيەتىندە (ولەڭ-جىرلارىندا)، ماقال-ماتەلدەرىندە، سالت-داستۇرىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايقىن كورىنىپ تۇر. ياسساۋي ءىلىمى بولماسا قازاقتى كوز الدىعا ەلەستەۋ مۇلدە مۇكىن ەمەس. ءياسساۋيدىڭ قازاق جىراۋلار پوەزياسىن قالپتاسىرۋدا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءوز الدىنا. جىراۋلار پىرلەرىنىڭ «ءحال» ءىلىمىن مەڭگەرىپ، دۋالى اۋىزعا اينالىپ، ەل-جۇرتقا، حاندارعا جىرمەن كەڭەس بەرگەن. جىر تىڭداعاندا ارقاسى قوزبايتىن، رۋحتانبايتىن قازاق جوق، قازاقتىڭ بويىنداعى اللا جاقسى كورەتىن كوپ قاسيەت اقكوڭىل، ادال، ارلى، نامىستى، ۇياتتى، باتىر ت.ت.  وسى جىردىڭ رۋحىنا سىڭگەنى بولماق، الىپ دالادا ديالەكت جوق، ۇلتتىڭ وزەگىن شىرىتپەي ۇستاعان ءبىر كۇش وسىندا جاسىرىنعان. سوندىقتان دا جىراۋلاردىڭ ەڭبەگى ولشەۋسىز. كۇنى بۇگىنگە دەيىن حالىقتىڭ ءتىلى ءھام كوزى بولىپ كەلە جاتقان ايتىس سونىڭ زاڭدى جالعاسى. قازاقتى اتتان ءتۇسىرىپ، جىرىن ورتەگەن ورىستار كوپ نارسەنى بىزدەن جاقسى بىلگەن. ياسساۋي ءىلىمى قازاق ۇلتىنىڭ باس يدەولوگياسى بولعانى ايدان انىق. ابىلاي حان باستاعان قازاقتىڭ حان-سۇلتان، يگى جاقسىلارى الىس اۋماقتا ءومىر سۇرسەدە، سوڭعى دەمىندە ءوزىن «ءياسساۋيدىڭ جانىنا اپارىپ جەرلە»،- دەپ وسيەت ەتۋىن تەرەڭ ويلانساق ءبىراز دۇنيەنىڭ باسى اشىلارى حاق. ءبىز قانشا ياسساۋيدەن الىستاساق سونشا قازاق ۇلتىمىزدان الىستايمىز. ارينە، جالعان، ءبىلىمسىز، نادان سوپىلىق باسقا، (بۋدديس، حريستيان سوپىلارى تاۋدا ءومىر ءسۇردى، تاركى دۇنيە، ۇيلەنبەيدى). قۇراندا ەش جەردە سوپى تەرمينى كەزدەسپەيدى، كەرىسىنشە ارaب بول، بaسقا بول، اق بول، قaرa  بول اللا الدىندا ەڭ قaءدىر­ءلى­لە­ءرىڭ – تaقۋaلaرىڭ.دەپ قايتا-قايتا ماداقتاپ وتىرادى. ءبىز ءدىنسىز عالىمداردىڭ كوزىمەن تاقۋا مەن سوپىنى شاتاستىردىق. ياسساۋي اتامىز ناعىز تاقۋا، 63 جاسىندا جەر استىندا عۇمىر كەشۋى  پايعامبارىمىزعا دەگەن ادبىنەن جانە يلاھي ايان (انىعىن اللا بىلەدى).

حح-عاسىردىڭ باسىندا ۇلتتىق رۋح(جان)ىن الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحانىڭ بويىنان كورىندى، ول «ءار قازاق قىزىنىڭ باس جاساۋىنا ابايدىڭ ولەڭدەر جيناعىن بەرەتىن بولسىن»،- دەپ وزدەرى باستىرعان كىتاپتى ەلگە كوپتەپ تاراتقان ەكەن. دەمەك، بۇدان الاش ارىستارى ۇلت اقىلمانى اباي قۇنابايۇلىن وزدەرىنە رۋحاني ۇستاز تۇتقانىن اڭعارامىز. اباي ءوز ۇلتىنىڭ تامىرىن ءدال باسىپ، بارلىق كەسەلىن ايتىپ، ودان ارىلۋدىڭ دا جولىن كورسەتكەن. ماعجان اتامىز «قازاققا اقىلدان دا، اقىننان دا ابايدان اساتىن ەشكىم جوق، ودان كەيىن قولعا قالام الۋدىڭ ءوزى ۇيات»،- دەپ تولقىعان ەكەن. اباي قۇراندى تىكەلەي وقىپ ءنار العان، ياسساۋي ءىلىمىن قازاق جىراۋلارى نەگىزىندە  تەرەڭ مەڭگەرگەن، شىعىس شايرلارى فيردوۋسي، نيزامي، حافيز، جامي، ساعدي، ناۋاي، سايحاليلەردى ءوز تىلدەرىندە بويىنا سىڭىرگەن جانە وركەنيەتتەر اعىسىن ورىس كوزىمەن وقىدى دا بۇنىڭ ءبارىن اباي ءوز ءحالىبىنىڭ سۇزگىسىنەن وتكىزىپ سينتەزدەپ، تۋعان ەلىنە ولمەس شىعارما ەتىپ ۇسىندى. قازاقتىڭ باس اقىنى، قازاق كوسەم ءسوزشىسى «ءبىرىڭدى قازاق ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس»دەپ ەلدى بىرلىككە شاقىرىپ، ۇلكەن بولاشاققا باستاسا، «قۇداي ءبىر قۇران شىن، قۇدايدىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەپ ءوزىڭدى جاراتقان اللانى تانۋعا ۇندەدى، اينالاڭا ءبىر ءسات وي كوزىمەن قاراي الساڭ ، قۇدىرەت يەسىن تانيسىڭ. «جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا، حاقتىڭ تۇسسە ساۋلەسى، ىشتەگى كىرى قاشىرسا، ادامنىڭ حيكمەت كەۋدەسى»دەپ ادامنىڭ اقىل كوزى ەمەس، جۇرەك كوزى اشىلعاندا جاراتۋشىنىڭ نۇرى تۇسەدى، بار كۇنادان پاكتەنەدى، سول كەزدە ادام ناعىز ادامعا اينالادى دەپ ءوزىنىڭ «تولىق ادام» بولۋ يدەياسىن ورتاعا سالادى. «پاتشا قۇداي سيىندىم، تۋرا باستا وزىڭە» دەپ ءبىر اللادان مەدەت سۇرايدى، بار ءىسىن سوعان تاپسىرادى. اباي «قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم» دەپ وكىندى، اعاسى قۇدايبەردى اۋىرۋ توسەگىندە جاتىپ ءىنىسى ابايعا اماناتتاعان بالاسى شاكارىمدى ءوز تاربيەسىنە الىپ، ءوزى شىقپاعان بيىككە جەتكىزەدى. شاكارىم قاجى قازاق وركەنيەتىندە ءوز الدىنا ءبىر الەم،  ناعىز الاش كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى وسى قۇدايبەردى ۇلى بولدى. الاشتىقتاردىڭ مولداسى ومار قاراش «ورنەك»  اتتى كىتاپ جازدى. قازاق يدەولوگياسى قوجا احمەت  ياسساۋيدەن باستاۋ الادى، ونىڭ ارجاعى سۇيىكتى پايعامبارىمىزعا بارىپ تىرەلەدى. ۇلى اللا قۇران ارقىلى پايعامبارىمىزعا تۋرا جول كورسەتتى.  ءاماندا، ەلىمىز امان جۇرتىمىز تىنىش بولسىن!!! قازاق ماڭگىلىك ۇلت!!!

نۇرحالىق ابدىراقىن

ۇسىنعان:اسەم مەرەكە قىزى