ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىندە كونەدەن جالعاسىپ كەلە جاتقان ءبىر ءۇردىس بار. ول - قالتاسى مەن قارىنى قالىڭداعان سايىن نەمەسە باسقا دا سەبەپتەرمەن كوپ ايەل الۋعا ۇمتىلۋ.

ەل سالتىندا بۇل جولعا قانداي جاعدايدا رۇقسات ەتىلەدى جانە ەكىنشى ايەلدەردىڭ قانداي قۇقىقتارى بار؟ زاڭ بويىنشا كوپ ايەل الۋعا مۇمكىندىك بار ما؟ زاڭعا قايشى ارەكەتكە بارعانداردى قانداي جازا كۇتىپ تۇر؟

وسى ساۋالداردىڭ جاۋابى ءسىزدى قىزىقتىرسا، ءارى قاراي پاراقتاڭىز.

كوپ ايەل الۋ ءۇردىسى  ەسكىدەن كەلە جاتقان نەكە ماسەلەسى. يسلام ءداۋىرى قانات جايماي تۇرىپ تا، اتالمىش تۇيتكىلدى ماسەلە تاياۋ شىعىس ەلدەرىندە بولعان. مىسالى، ەۆرەيلەردىڭ بۇل ۇردىستەن الىس ەمەس ەكەندىگىن دالەلدەيتىن دۇنيەلەر بار. «كونە وسيەت» («ۆەتحيي زاۆەت») كىتابىنداعى كەلەسى جولدار دالەل بولسا كەرەك: «لامەح تە ەكى ايەل العان: ءبىرىنشىسىنىڭ ەسىمى – ادا، ەكىنشىسى – سيللا...»، «ەگەر كىمدە-كىم ەكى ايەل السا، ونىڭ ءبىرى – سۇيىكتى، ەكىنشىسى – ماحابباتتان قۇرالاقان».

يسلام ءدىنى دە كوپ ايەل الۋ قۇقىعىن شەكتەمەيدى، ەسەسىنە وعان مۇمكىندىك بەرەدى. قاسيەتتى قۇراندا «ەگەر ءسىز جەتىمدەرگە ءادىل بولا المايمىن دەپ قورىقساڭىز، وزىڭىزگە ۇنايتىن ەكى، ءۇش نەمەسە ءتورت ايەل الىڭىز» دەلىنگەن.

سونىمەن قاتار، شاريعاتتا ايەل مەن ەر ادامنىڭ قۇقىقتارى تۋرالى دا ايتىلادى. ەگەر ءبىرىنشى ايەل كەلەسى نەكەگە رازىلىق بەرمەسە، وندا ەر ادام باسقا ايەل الا المايدى. كوپ جاعدايدا ۇرپاق ءسۇيۋ ماقساتىندا نەمەسە ءبىرىنشى ايەلى ناۋقاستانىپ قالعاندا رازىلىق بەرىلەدى.

ورتا ازياداعى مۇسىلمان ەلدەرىندە كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان كەزدە كوپ ايەل الۋعا جانە قالىڭمال تولەۋ سالتىنا قاتتى شەكتەۋ قويىلدى. ۋاقىت ءوتتى، ءداۋىر الماستى. كەڭەستەر كەلمەسكە كەتكەننەن كەيىن ەجەلگى ءۇردىس قايتا بەلەڭ الۋدا.

كوپ ايەل الۋ ءۇردىسىنىڭ بەلەڭ الۋىنا نە تۇرتكى؟

اتالمىش تەندەنسيانىڭ ترەندكە اينالۋىنا ءبىرىنشى سەبەپ – ايەل زاتىنىڭ ەر ادامداردان سان جاعىنان باسىم بولۋى.

ەكىنشى سەبەپ – ورتا ازيادا ايەل زاتىنا نەكە قۇرماي قالۋعا بولمايدى. سوندىقتان، ءومىر بويى جالعىز بولعانشا، بىرەۋدىڭ ەكىنشى نەمەسە ءۇشىنشى ايەلى بولۋ مۇندا ءجون سانالادى.

ءۇشىنشى سەبەپ – الەۋمەتتىك احۋال تومەندەپ بارا جاتقان ەلدەردە توقال بولۋ ارقىلى بالا-شاعا اسىراۋ، كىرىس كوزى رەتىندە سانالۋى.

ال نەگىزگى، ءتورتىنشى سەبەپ – توقال الۋدىڭ ترەندكە اينالۋى. ەسكى داۋىردە كوپ ايەلدى تەك جاعدايى جەتكەن ەر ادامدار الاتىن. ءقازىر جەلىككەندەر دە جار ساناپ جارىسۋدا.

بىرنەشە نەكە قۇرۋدى زاڭ قۇپتايدى ما؟

ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ بارلىعىندا كوپ ايەل الۋ ۇردىسىنە زاڭمەن تىيىم سالىنعان. ال تۇرىكمەنستاندا بىلتىر عانا بۇل زاڭ كۇشىنە ەندى. جاڭا زاڭ بويىنشا بىرنەشە ايەلى بار ەر ادامداردى ۇزاق مەرزىمدەگى تۇزەتۋ جۇمىستارى نەمەسە كولەمدى ايىپپۇل كۇتىپ تۇر.

قازاقستاندا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەزىندە-اق كوپ ايەل الۋعا قۇقىق بەرىلمەگەن. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قابىلدانعان كونستيتۋسيانىڭ 1998 جىلى ەنگەن «وتباسى جانە نەكە» تۋرالى زاڭىندا ازاماتتارعا ءبىر عانا نەكە تىركەۋگە رۇقسات ەتىلگەنى انىق ايتىلادى.

ال وزبەكستاندا كوپ ايەل العان ادام ءۇش جىلعا دەيىن، قىرعىزستاندا ەكى جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلۋى مۇمكىن. تاجىكستان زاڭى بۇل نورمانى ساقتاماعان ازاماتتاردى ەكى جىلدىق تۇزەتۋ جۇمىستارىنا جەگەدى نەمەسە اكىمشىلىك ايىپپۇل تولەتەدى.

ەكىنشى ايەل نەنى تالاپ ەتە الادى؟

ەكىنشى نەكە ەشقاشان جانە ەشبىر جەردە تىركەلمەگەندىكتەن، ول ءارقاشان زاڭسىز بولىپ ەسەپتەلەدى. اجىراسۋ فاكتىسى ورىن الدى دەلىك. دەمەك، توقال تاعدىرى سوت وتىرىسىندا، سوت ۇدەرىسىندە دالەلدەرمەن ناقتىلاناتىن بولسا عانا وڭ باعىتتا شەشىلمەك. ونىڭ وزىندە توقالدىڭ تاراپىندا ونىڭ بالالارى جانە سىيلىق ەسەبىندە راسىمدەلگەن مۇلىكتەر عانا قالادى. ول ەر ادامنىڭ جالپى دۇنيەسىنە تالاس تۋعىزا المايدى.

ەكىنشى نەكەدەگى بالالار تۋراسىندا

ەگەر اكەسى توقالدان تۋعان بالاسىن قابىلداپ، وعان ءوزىنىڭ اتىن، تەگىن بەرسە، وندا بالانىڭ مۇراگەرلىك قۇقىعى بار. ال «تۋۋ تۋرالى كۋالىكتە» «اكەسى» دەگەن ورىن بوس تۇرسا، وندا ولاردىڭ تۋىستىق قارىم-قاتىناستارى جوققا شىعادى.

ترەند تاۋقىمەتى وسىنشالىقتى اۋىر ەكەن-مىس. ءبىراق بۇل ەلدەگى ايەلدەردىڭ، اسىرەسە ەكىنشى نەكەگە تۇرعان تومەن ەتەكتىلەردىڭ ءوز قۇقىعىن بەلشەدەن باسىپ جاتسا دا «قىڭق» دەمەيتىن كونبىستىگى - تىنىشتىقتى ۇستاپ تۇرعان بىردەن ءبىر تىرەك.

توپان سۋ توبىعىنان كەلمەيتىندەردىڭ توقالعا كەلگەندە تارتىنبايتىنى دا وسىدان بولار، ءسىرا...