باياعىدا بىرەۋ ۇلكەن عۇلاماعا بارىپ «ءومىرىمنىڭ سوڭىنا دەيىن باقىتتى، ءساتتى بولۋىم ءۇشىن نە قاجەت» دەپ سۇراپتى. سوندا عۇلاما ول ءۇشىن ۇرپاعىڭا كاسىپتىڭ كوزىن تابۋعا ۇيرەت» دەگەن ەكەن.
راس، ءقازىر قولىنا قوماقتى قارجى ۇستاعىسى كەلەتىن، ءاميانىنداعى تيىن-تەبەندى كوبەيتسەم دەپ ارماندايتىن ادامداردىڭ سانى ارتىپ-اق كەلەدى. ءتىپتى قازىرگىنىڭ بالاسىنا دەيىن اكە-شەشەسى «ۇساق-تۇيەگىڭدى تۇگەندەرسىڭ» دەپ بەرەتىن قارجىنى تىقپىشتاپ جيناۋعا بەيىم. مۇنى قايسىبىرەۋلەر «نارىق زاڭىنا ىڭعايلانۋ» دەپ تە تۇسىنەدى. ال بۇل، شىنىمەن، نارىقتىڭ زاڭىن ۇعىنۋ ما؟
ناق وسى اقشا جيناۋ تۋراسىندا قارجىگەرلەر اراسىندا ءبىر قىزىق مىسال بار: كەزىندە الەمدىك تۇرعىدا قۇرىش قۇيۋدىڭ الپاۋىتى سانالعان ەندريۋ كارنەگي: «مەن ءوز ءومىرىمنىڭ ءبىرىنشى جارتىسىن اقشا جيناۋعا جۇمسايمىن. ال ءومىرىمنىڭ ەكىنشى جارتىسىن سول جيناعان اقشامدى تاراتىپ بەرۋگە ارنايمىن» دەگەن ەكەن. كارنەگي العا قويعان وسى ماقساتىمەن جىگەرلەنىپ، اقشا جيناۋعا دەگەن ىقىلاسى ارتقانى سونشالىق، ءومىرىنىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا 450 ملن دوللار قارجى جيناعان ەكەن. ءسويتىپ، راسىمەن دە، ول ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە جيعان قارجىسىنىڭ يگىلىگىن حالىققا كورسەتۋ ماقساتىندا كىتاپحانالار مەن تەاترلار سالعان كورىنەدى. بۇعان قاراپ، ءبىزدىڭ ساراپشىلارىمىز «كارنەگيدىڭ ءتاسىلى قازاقتىڭ قانىنا مۇلدە سىڭبەگەن. قازاقتىڭ بالاسى بيزنەس الەمى دەگەندى ءالى تولىق بىلمەيدى. تىپتەن جەكە كاسىپكەرلەردىڭ بالالارى اكەسىنىڭ كاسىبىن جالعاستىرىپ كەتە قويۋى نەعايبىل» دەسەدى.
جالپى، بالانى بيزنەس الەمىنەن حاباردار ەتۋگە قاتىستى ەۆرەيلەر بالاسىنا بەس جاسىنان باستاپ بيزنەس ءالiپپەسiن ۇيرەتەدى. ونداعىسى – بالام ەسەيگەندە ەشكiمگە كiرiپتار بولماي، اۋقاتتى جان بولسا دەگەنi. ال جاپونداردىڭ «بالا كاپيتالى» اتتى مەملەكەتتiك باعدارلاماسىن جاپونيانىڭ ءار وتباسى ءتورiنە iلiپ قويىپ، جاتا-جاستانا ءجۇرiپ وقيدى.
ال بىزدەگى جاعداي تۋرالى ءسوز ەتكەن ەكونوميست ساراپشىلاردىڭ باعامداۋىنشا، قازىردە قازاقستان حالقىنىڭ 11 پايىزى عانا بالاسىنا ينۆەستيسيا سالۋعا ىقىلاس بiلدiرەتiن كورiنەدi. ال قالعانى «بالام جوعارى بiلiم السا، بولدى» دەگەن باعىتتى كوبiرەك ۇستانادى.
بۇل رەتتە ەكونوميست-عالىم ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ:
«ەگەر ءبىزدىڭ قازاق بالام بەلگىلى ءبىر كاسىپتى مەڭگەرسىن دەسە، الدىمەن بالاسىنا ارناپ كاپيتال جيناۋدى ۇيرەنگەنى ابزال. ول ءۇشىن اۋقاتتى بولۋدىڭ ەش قاجەتتىلىگى جوق. ماسەلەن، ءار وتباسى تاپقان تابىسىنىڭ مولشەرiنە قاراي جالاقىسىنىڭ 15 نەمەسە 10 پايىزىن بالا كاپيتالىنا سالىپ وتىرسا، بالا ەسەيگەنشە اجەپتاۋiر قور جينالار ەدi. قازاقتار بالاعا ينۆەستيسيا سالۋ ماسەلەسiنە مۇلدە ءمان بەرمەيدi. بۇل – وتە قاتە نارسە. بالاعا قوسىمشا قور جيناۋدى قازاقتىڭ ساناسىنا سiڭiرەتiن ۋاقىت جەتتى»، - دەيدى.
نەگىزىندە، ماماندارىمىزدىڭ پايىمداۋىنشا، ەلدە بالا كاپيتالىنا بيۋدجەتتەن بولىنەر كىرىس تە ارتقانى ءجون. مىسالى، بالا تۋىلعاندا بەرىلەتىن جاردەماقى، بالانىڭ كۇتىمىنە ارنالعان جاردەماقى دا وتباسىنداعى بالانىڭ تۋۋ رەتىنىڭ سانىنا قاراي بەلگىلەنگەن. وسىعان وراي ماماندارىمىزدىڭ دەنى بۇل رەتتە «مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن بولىنەر كىرىس تە ارتقانى ءجون» دەيدى.
بۇدان سوڭ «شاعىن قارجىلىق جوسپار كەز كەلگەن وتباسىندا بولۋى ءتيىس. بالا-شاعاسى، وتباسى بار ادامداردىڭ وسى جوسپاردىڭ بولماعانى ەسەبىنەن اي تىعىرىققا تىرەلىپ قالىپ جاتاتىن كەزدەرى كوپ كەزدەسەدى. ال نەگىزىندە دۇرىس باعىتتاي السا بالانى جاس كەزىنەن باستاپ كاسىپكە باۋلۋ ءسوزسىز ناتيجە بەرەدى» دەيدى ماماندار.
جالپى، بۇگىندە بيزنەستىڭ جاس تالعامايتىنىن دالەلدەپ وتىرعانداردىڭ ساناتىن ءبىز وزىمىزشە سۇرىپتاپ كوردىك.
مىسالى، مارك سۋكەربەرگ – گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى بولىپ جۇرگەن كەزىندە Facebook الەۋمەتتىك جەلىسىن ويلاپ تاۋىپ، ونىڭ نەگىزىن قالاعان مارك سۋكەربەرگى تۋرالى كوبىمىز جاقسى بىلەمىز. قازىردە بۇل الەۋمەتتىك جەلىدە كوپشىلىگىمىز ساعاتتاپ، ءتىپتى كۇنى بويى ۋاقىتىمىزدى وتكىزۋگە بارمىز. مەتت مۋللەنۆەگ – WordPress مەتت مۋللەنۆەگ حيۋستون ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەن كەزىندە WordPressء-تى ويلاپ تاپقان. بۇگىنگى تاڭدا عالامتور جەلىسىندەگى ءاربىر 6-شى سايت (بارلىعى شامامەن 60-ميلليون) WordPress ارقىلى جۇمىس ىستەيدى. ال كۇن سايىن 100 مىڭ جاڭا سايت پايدا بولۋدا.مەت 12 جاسىندا ينتەرنەتتەگى العاشقى پاراقشاسىن اشادى، دجەك دورسي – TwitterTwitter الەۋمەتتىك جەلىسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى دجەك دورسي. نيۋ-يورك ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەن كەزىندە ونىڭ ويىنا قىسقا ماتىندىك حابارلامالاردان تۇراتىن سەرۆيس، ياعني Twitterء-دى ويلاپ تابۋ يدەياسى تۋىندايدى.دورسي باعدارلامالاۋدى ءوز بەتىمەن ۇيرەنە باستايدى. بالا كۇنىنەن قالا كارتاسىنا، ديسپەچەرلىك قىزمەتكە قىزىعىپ وسكەن دورسي جەدەل جاردەم مەن پوليسيا ءۇشىن باعدارلامالىق قامتۋ ويلاپ تابادى.2013 جىلعى ەسەپ بويىنشا، تۆيەتتەردىڭ 200 ميلليوننان استام قولدانۋشىسى بار. 140 سيمۆولدان اسپايتىن قىسقا جازبالاردىڭ الەمدى جاۋلاپ العانى سونشالىق، ونى قولدانۋشىلار جاس، كاسىپ تاڭدامايتىن كۇيگە جەتتى. كانادالىق رايان روسس. كانادادا تۋىلعان رايان روسس. كاسىپكەرلىككە بەيىمدىلىگى 3 جاسىنان-اق بايقالعان. ويتكەنى سول شىناشاقتاي كەزدەن باستاپ ءۇيىنىڭ اۋلاسىندا قۇس فەرماسىن جاساپتى. وسى ءۇيىنىڭ اۋلاسىندا وسىرگەن قۇستارىنىڭ باعاسىنا ۇستەمە قوسىپ ساتۋ ارقىلى ول العاشقى بيزنەستىك جولىن باستاعان. ءقازىر كاناداداعى ەڭ ءىرى قۇس فەرماسىنىڭ يەسى. وسى الەمدىك ميللياردەرلەر مەن ميلليونەرلەردىڭ اراسىندا «وسى الەمدىك ميللياردەرلەر مەن ميلليونەرلەردىڭ اراسىندا «فوربس» جۋرنالىنىڭ تىزىمىنە ەنگەن اقتوبەلىك قازاق بالاسى مارات ابييەۆتىڭ ءجۇرۋى ارينە ءبىز ءۇشىن قۋانىش. ونىڭ قورجىنىنداعى قارجى 11 ميلليون دوللار. مارات ابييەۆ 13 جاسىنان باستاپ، عالامتور ارقىلى كوسمەتيكا تاراتىپ، جەلىلىك ماركەتينگ بيزنەسىمەن اينالىسادى.ءوزىنىڭ اقشا تابۋعا دەگەن ىنتاسى مەن قايسارلىعىنىڭ ارقاسىندا جاس بالا، ءبىر جارىم جىل ىشىندە بەس مىڭ دوللارعا دەيىن پايدا كورەدى. كەيىنىرەك كومپيۋتەر ارقىلى قىزمەت كورسەتۋگە كىرىپ، 19 جاسىندا GPS-قۇرىلعىلارىن كوتەرمە باعادا ساتۋمەن اينالىسادى.ماراتتىڭ نەگىزگى كاسىبى - مۇناي جانە مۇناي كومپانياسىنا قاجەت قۇبىر ساتۋ بولعان. وسىدان كەيىن جاس كاسىپكەردىڭ تاسى ورگە دومالاپ، تۇسەتىن پايداسى دا كوبەيدى.
مىنە، وسىنداي دەرەكتەرگە قاراپ وتاندىق ساراپشىلارىمىزدىڭ دەنى بالا ومىرگە كەلە سالىسىمەن وعان ارناپ ينۆەستيسيا سالۋعا داعدىلانۋ كەرەكتىگىن، قاجەت بولعان جاعدايدا مۇنى اتا-انالارعا مىندەتتەۋ دە ءجون ەكەنىن العا تارتۋدا. بۇعان قاتىستى ەكونوميست مامان ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ:
«بۇل ءۇردىس جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىندا قازىردە جەتىلدىرىلگەن. جۇڭگو ەلى قازىردە وزىندە ارنايى مىندەتتەمەلەر جۇكتەپ، بالا كاپيتالىن جيناۋعا ۇندەپ وتىر. وسىدان بارىپ ول ەلدىڭ بالالار قورىنا ءوز اتا-اناسى جالاقىسىنان 15 پايىزدىق ينۆەستيسيا سالسا، ولاردىڭ ۇلتتىق كومپانيالارى ەكىنشى ءبىر ينۆەستيسيا سالۋدا. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: اتالمىش ەلدىڭ سابيلەرى بەسىگىندە جاتقاندا-اق بولاشاعى قامتاماسىز ەتىلىپ، بالا ءوسىپ- ونگەنشە بارلىق جاعدايى جاسالىپ، دايىن تۇرادى. سونداي-اق اتا-انالارعا مەملەكەتتىك مىندەتتەمەلەر جۇكتەۋ ارقىلى بۇل مەسەلەنى كانادا، ۇلىبريتانيا ەلدەرى دە وڭتايلى شەشىپ وتىر. وسىعان وراي ايتارىم: ءبىزدىڭ وسىنداي مىندەتتەمەلەر جۇكتەۋ ارقىلى بالا كاپيتالىن جيناپ، بالا جارناسىن اشۋعا كىرىسكەنىمىز ءجون»،- دەدى.
قارلىعاش زارىققان قىزى
پىكىر قالدىرۋ