ادەتتە، ءبىز قويدىڭ ەتىن تۇتىنۋ اعزاعا اۋىر دەپ جاتامىز. بارىنشا سيىر ەتىن جانە جىلقى مالىنىڭ ەتىن تۇتىنۋعا تىرىسامىز. ءبىراق «بيولوگيالىق ماتەريالداردى تالداۋ جانە زەرتتەۋ» ورتالىعى ماماندارىنىڭ پايىمىنشا، قويدىڭ ەتىنىڭ كوپتەگەن پايداسى دا بارشىلىق ەكەن. مۇنى اتالمىش ورتالىقتىڭ ماماندارى بارىنشا دالەلدەپ باعۋدا. بۇعان قاتىستى عىلىمي دايەكتەردى ءسوز ەتەر بولساق، قويدىڭ ەتىنىڭ قۇرامىندا سۋ-68 پايىز؛ اقۋىز-17،3 پايىز؛ ماي 13،6 پايىز؛ كومىرسۋتەگى-0،5 پايىز بولىپ تۇزىلەدى. بۇعان كالسيي فوسفور، تەمىردى قوسىپ قويساق، عالىمداردىڭ «قوي ەتىنىڭ تالاي دەرتكە داۋا» دەپ وتىرعانىنىڭ جانى بار ەكەنىن باعامدايمىز.

مۇنداي دەرەكتەردى تىزبەلەپ وتىرعان گەنەتيكتەر، بيولوگتار  قوي ەتىنىڭ بۇيرەك قىزمەتىن بەكەمدەپ، بەلسىزدىكتىڭ الدىن الاتىنىن دا باسا ايتىپ وتىر. وسىعان قاراپ اتا-بالالارىمىزدىڭ كورەگەندىگىن، بىلىمدىلىگىن تاعى ءبىر مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى. ماسەلەن، قازاقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ءبىر ءداستۇرى، ول جاس بوسانعان ايەلگە مىندەتتى تۇردە ءبىر قويدى بايلاپ ونى قالجا ەتىپ سويۋ. بۇل-بوسانعان ايەلدىڭ بەلى تەز بەكىپ، سۇيەكتەرى جىلدام قاتايۋى ءۇشىن اۋەلدەن جاسالىنىپ كەلە جاتقان عۇرىپ. عىلىمي دايەك پەن ۇلتتىق عۇرپىمىزدى سالىستىرار بولساق، استارىندا كوپ نارسە جاتقانىن اڭعارۋعا بولادى. زەرتحانالىق جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە باسقا ءتورت تۇلىككە قاراعاندا قويدىڭ ەتىندە ا1، ۆ12؛ ۆ1 دارۋمەندەرى مول بولاتىنىن، ونىڭ ەتىن قويىپ، سورپاسىنىڭ ءوزى تالاي دەرتكە داۋا ەكەنىن انىق بايقامىز. وسىنى بىلگەندىكتەن بابالارىمىز زامانىندا ومىرگە بالا اكەلگەن انانى، اۋىر دەرت مەڭدەگەن سىرقاتتاردى، كوز تيگەن بالانى، اعزا قورعانىشىن، ياعني يممۋنيەتتىن جوعالتقان ادامدى قويدىڭ ەتىمەن، سورپاسىمەن ەمدەۋدى ءجون كورگەن. جاس بوسانعان ايەلگە مىندەتتى تۇردە قالجا سويىلىپ، ونىڭ مويىنىن جاس اناعا جەگىزىپ، سورپاسىن ىشكىزۋ ارقىلى قازاق حالقى «بالانىڭ دا انانىڭ دا سۇيەگى تەز بەكيدى، دەنساۋلىقتارى نىعايادى، ەكەۋى دە كەز كەلگەن اۋرۋعا توتەپ بەرە الادى» دەگەندى مىقتاپ ۇستانعان. 

«قوي ەتىنىڭ قۇرامىندا كالسيي مەن فوسفور كوپ بولعاندىقتان، جاڭا سويىلعان قوي ەتىن جۇقالاپ ءتىلىپ الىپ سول قاراكەسەك ەتتى جىلى كۇيىنشە ءىسىپ تۇرعان جەرگە نەمەسە جاراعا تاڭىپ قويسا بۇل ۇلكەن ەم بولادى. جارانىڭ نەمەسە ىسىكتىڭ بەتىنىڭ تەز قايتۋىنا فوسفور مەن كالييدىڭ، كالسييدىڭ كومەگى زور. بۇدان سوڭ قويدىڭ ەتى سەمىزدىكپەن كۇرەسۋگە بىردەن ءبىر تاپتىرمايتىن دۇنيە. قازىردە ديەتولوگ ماماندار سالماعى 150-160 كەلى ادامدى 90 كەلىگە تەرىلەرىن سالبىراتپاي، ولپى-سولپى ەتپەي ارىقتاتۋ ءۇشىن، كەم دەگەندە، 6 اي مەرزىم جۇمسايدى. قويدىڭ ەتىندە بەلوكتىڭ كوپ ەكەنىن ەسكەرسەك، ارىقتاعىسى كەلگەن ادام كۇندەلىكتى 150 گرامم قويدىڭ ەتىن تۇتىنسا، ونىڭ ارتىق تەرىسى سالبىراماي، جيناقى بولىپ ارىقتاي الادى. جالپى، قويدىڭ ەتىنىڭ باستى قاسيەتى ول بەلسىزدىككە داۋا. قۇرامىندا كالسيي، كاليي، ا1، ۆ12 دارۋمەندەرى بولعاندىقتان ونىڭ سورپاسىنىڭ ءوزى ادامدى تالاي دەرتتەن ايىقتىرادى. سوندىقتان قوي ەتىن كوبىرەك تۇتىنسا تالاي ادام دەرتىنە داۋا تابار ەدى»،-دەيدى بيولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، نۇراسىل وسپانوۆ.

جالپى، عىلىمي دايەكتەر ءوز الدىنا قويدىڭ ەتىن تۇتىنۋعا قاتىستى بابالار مەكتەبىنىڭ دە بەرەرى مول. مىسالى، كەزىندە قازاق حالقى قيمىلسىز مەشەل بولىپ قالعان بالاعا قويدىڭ سۇيەگىن قايناتىپ بەرىپ، ونىڭ سورپاسىن ىشكىزىپ وتىرعان ەكەن بۇدان سوڭ بالاسىنا اۋىرعان ادامدى  قارا قويدىڭ تەرىسىنە سالۋ، ابايسىزدا جىلان نەمەسە باسقا ۋىتتى جاندىكتەر شاعىپ السا جاڭا سويىلعان قويدىڭ قاراكەسەك ەتىن سول شاققان جەرگە تاڭۋ ءتاسىلى زامانىندا كەڭ تاراعان ءداستۇر بولعان دا ەكەن.  
بۇل رەتتە مەديسينا عىلىمىنىڭ كانديداتى، ابزال شاياحمەتوۆ بىلاي دەيدى:
«كەزىندە اتا-بابالارىمىز، وكپەسى اۋىرعان ادامعا، سوزىلمالى جوتەلگە شالدىققان سىرقاتقا قويدىڭ وكپەسىن بەرۋ ارقىلى ەم قولدانعان. مىسالى، قويدىڭ وكپەسىن ءبىر قايناتىپ جىبەرىپ، ىستىق كۇيىنشە سىرقاتتانىپ جاتقان ادامعا بەرسە ونىڭ جوتەلى باسىلعان. بۇدان سوڭ ءجيى نەسەپ سىندىراتىن بالالاردى قويدىڭ تەرىسىنە سالعان. نەگىزىندە، سۋىق تيگەن ادامدى قويدىڭ مايىمەن سىلاۋ بىزدە ءالى دە بار. قويدىڭ مايى اعزاداعى سۋىق تيۋ پروسەسىنىڭ الدىن الاتىندىقتان قازىردە كوپ انالار جاڭا تۋعان نارەستەسىن قويدىڭ مايىمەن سىلايدى. قويدىڭ جىلىك مايىن قولقاسىنا قاقىرىق ءجيى جينالاتىن ادامدارعا ءجيى بەرۋ ارقىلى بابالارىمىز كەزىندە وكپەدەگى قۇرت اۋرۋىنىڭ الدىن العان. جالپى، جاپونيا، كورەي ەلىنىڭ ماماندارى قازىردە تازا قازاقى قوي ەتىنە اسقان قىزىعۋشىلىق تانىتۋدا. ءبىزدىڭ قوي ەتىنىڭ قۇرامىن زەرتتەۋدە. قوي ەتىنىڭ ەمدىك قاسيەتى جوعارى ەكەنى داۋسىز. تەك ونى ساۋاتتى تۇردە تۇتىنا بىلگەنىمىز ءجون».

ەجىگەي سۋسىنى ەلەنبەي وتىر

قازاقتىڭ ۇلتتىق سۋسىندارىنىڭ تاعى ءبىرى-بۇل قويدىڭ سۇتىنەن جاسالاتىن ەجىگەي سۋسىنى. قويدىڭ ءسۇتىن اشىتۋ ارقىلى جاسالاتىن بۇل سۋسىندا ادامنىڭ بويىنداعى قاجەتسىز ميكروبتاردى جويىپ جىبەرەتىن قاسيەت بار. وسىنى زەرتتەپ وتىرعان بيولوگ ماماندارىمىز «ەلدەگى اسىل تۇقىمدى قوي شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن شارۋاشىلىقتار قازاقتىڭ ەجىگەي سۋسىنىن زامانعا ساي وندىرۋگە قىزىعۋشىلىق تانىتسا ۇلتتىڭ دەنساۋلىعىن تۇزەۋگە مول ۇلەس تە قوسىلار ەدى. سوندىقتان بولاشاقتا قوي شارۋاشىلىعى سالاسى دامىتۋعا قاتىستى جاڭاشىلدىقتارعا ءمان بەرىلسە» دەيدى.

قارلىعاش زارىققان قىزى