ءاليحان تورە – تۇتاس تۇرىكتىڭ ماقتان تۇتار اسىل پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى ەدى. ول عاسىرعا جۋىق ۇزاق تا، اۋىر عۇمىرىندا تۇرىك حالىقتارى مەن يسلامياتقا ادال قىزمەت ەتىپ، ارتىنا وشپەستەي مول مۇرا قالدىرىپ كەتتى. سولاي بولا تۇرا، وسىناۋ ايتۋلى تۇلعا تۋرالى ءبىزدىڭ قازاق جۇرتشىلىعى ونشا بىلە بەرمەيدى. ارينە، ونىڭ دا بەلگىلى تاريحي سەبەپتەرى بار بولاتىن.

ءاليحان تورە، قىرعىزستاندا تۋىپ وسسە دە، ءومىرىنىڭ نەگىزگى بولەگىن وزبەكستاندا وتكىزدى. ال، حالىقارالىق ساياسي ارەناعا شىعىپ، ورتا ازياعا تانىمال بولعان ون ءتورت جىلىن كورشىلەس شىعىس تۇركىستان جەرىندە وتكىزگەن بولاتىن. زامانداستارى ءاليحان تورەنى ءاۋ باستا اسا بىلگىر ءدىني عۇلاما ءارى يبن سينا مەكتەبىنىڭ ۇزدىك وكىلى رەتىندە تانىپ بىلسە، كورشىلەس شىعىس تۇركىستان جەرىندە ونى بەس جىل (1944-1949) ءومىر سۇرگەن “شىعىس تۇركىستان يسلام جۇمھۇرياتىنىڭ” تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ۇلتتىق ارميانىڭ باس قولباسشى-مارشالى رەتىندە جاقسى بىلەتىن ەدى. جورگەگىندە تۇنشىققان سابيدەي عۇمىرى قىسقى بولعان سول “شىعىس تۇركىستان” مەملەكەتىنىڭ جەلەپ-جەبەۋشىسى دە، قۇنىكەر-قىلمىسكەرى دە كەشەگى قاندىقول ستالين مەن سوۆەتتىك كگب (مقك)، كپسس (سوكپ) پەن قكپ ەكەنى كۇنى بۇگىنگە دەيىن رەسمي تاريحتا اتاۋسىز قالىپ كەلدى. جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە قاشانعى جاتپاق؟ ءبىز بۇگىن مارشال ءاليحان تورە ءساعۇنييدىڭ ءومىرى مەن قايراتكەرلىگى جونىندە ايتا وتىرىپ، 30-40-جىلداردا سسسر (كسرو) مەن گومينداندىق جۇڭگو اراسىندا، سونداي-اق كپسس پەن قكپ اراسىندا تالكەككە تۇسكەن ءاليحان تورە مەن “شىعىس تۇركىستان يسلام جۇمھۇرياتىنىڭ” تراگەديالى تاعدىرىن ءسوز ەتپەكشىمىز.

ءاليحان تورە 1885 جىلى 21 ناۋرىزدا، قىرعىزستاننىڭ توقماق قالاسىندا، ديحان وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى ءاندىجاندىق وزبەك – شاكىرحان تورە، شەشەسى – قىرعىز قىزى ەدى. شاكىرحان تورەنىڭ ءتورت پەرزەنتى بولىپ، ءاليحان تورە سونىڭ ەكىنشىسى. اعاسىنىڭ اتى - ءالىمحان تورە. تۇرمىس تاۋقىمەتىن جەڭىلدەتۋدى ويلاعان شاكىرحان تورە 1883 جىلى ءاندىجاننان ەجەلگى بالاساعۇن، قازىرگى توقماق قالاسىنا، قايىن جۇرت ساعالاي كەلسە كەرەك. ءاليحان تورە ادەبي لاقاپ ات رەتىندە، ءوزى تۋعان ەجەلگى بالاساعۇن قالاسى اتىنان، قىسقارتىپ “ساعۇنيي” دەگەن ات بەرەدى.

ءاليحان تورەنىڭ ارعى اتا-بابالارى اقسۇيەك تورە تۇقىمى بولىپ ەسەپتەلەدى. تۇپكى اتالارى قىلىش بۇرحان تورە ايگىلى ءۇندىستان موعول بيلەۋشىسى بابىر شاھتىڭ جاقىن سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى بولعان كورىنەدى. سوندىقتان دا قىلىش بۇرحان تورەدەن تارالعان ءۇرىم-بۇتاقتىڭ بارىنە حان جانە تورە اتاۋلارى قوسا قويىلىپ، قۇرمەتتەلۋ داستۇرگە اينالسا كەرەك.

شاكىرحان تورە تۇسىندا بۇل اۋلەتتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى جاداۋلاۋ بولسا دا، تەكتىلىكتەن ايىرىلماعان شاكىرحان تورە بالالارىنا جەتەرلىك ءبىلىم بەرۋدەن ەش نارسەسىن اياماپتى.

كورەگەن اكە، جاپ-جاس ءاليحان تورەنىڭ ەرەكشە العىرلىعىن بايقاپ اعاسى ءالىمحان تورە ەكەۋىن سوناۋ ءبىر قيىرداعى اراب ەلىنە وقۋعا اتتاندىرادى. قاسيەتتى مادينە قالاسىنا بارىپ ءبىر نەشە جىل ءبىلىم العان اعايىندى ەكەۋ، بۇحارا قالاسىنا ورالىپ، مەدرەسەلەردە وقۋىن جالعاستىرادى. ءوز زامانىنا ىلايىقتى ءدىني جانە ءپانني ساۋاتقا يە بولىپ، جان-جاقتىلى تولىسادى. اراب، پارسى-تاجىك تىلدەرىن جەتە مەڭگەرەدى. تۋىسقان تۇرىك حالىقتارى تىلدەرىن دە جاقسى بىلەدى. ءوزى بىلەتىن تىلدەردە ادەبي شىعارمالار جازىپ، ولەڭ دە شىعارادى.

ءاليحان تورە ءوز ومىرىندە ەكى رەت (1905، 1925 جىلدارى) قاجىلىق ساپارعا اتتانادى. وسى بارىستا ءوزى بولعان ەلدەردەگى ساياسي، قوعامدىق ءومىردى ءجىتى باقىلاپ، بولاشاق جونىندەگى وي-پىكىرلەرى، ومىرلىك ماقسات-مۇدەلەرى قالىپتاسادى. جيددا قالاسىندا ۇزاق ايالداپ، شىعىس مەديسيناسىن، يبن-سينا ءىلىمىن جان-جاقتىلى زەردەلەي وقۋعا كۇش سالادى. سونىمەن بىرگە ماتەماتيكا، استرونوميا، جاراتىلىستانۋ، يسلام فيلوسوفياسىن جان-جاقتىلى قاراستىرا ءجۇرىپ، اسكەري ونەر مەن بيلىك عيبراتنامالارىن يگەرۋدى دە نازاردان تىس قالدىرمايدى. وسىنىڭ ءبارى دە تەككە كەتپەي، قىرقىنشى جىلدارى ءاليحان تورەنى جۇرت تانىپ، مويىنداعان پرەزيدەنتىك، مارشالدىق بيىك تۇعىرعا اسقاقتاتا كوتەرگەن بولسا كەرەك. ول ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە.

حالقىمىزدىڭ اياۋلى ۇلدارىنىڭ ءبىرى اقجان ماشاني مەن ءاليحان تورەنىڭ اراسىندا كەرەمەتتەي دوستىق، اعا-ىنىلىك قارىم-قاتىناس بولعانىن بۇل كۇندە كوپ ادام بىلە بەرمەيدى. ۇلىنى ۇلى الىستان تانيتىنىنا كۋا بولار قىزىقتى اڭگىمەنى كەزى كەلگەندە اڭگىمەلەي وتىرامىز.

ءاليحان تورە ءومىر سۇرگەن ءحىح-حح عاسىر تۇتاستاي العاندا، الەمدىك وتارشىل دەرجاۆالاردىڭ باتىس تۇركىستان مەن شىعىس تۇركىستان اۋماعىن بولىسكە سالۋ جولىنداعى قاندى جورىقتارىمەن، ايلالى ديپلوماتيالىق، ساياسي سوعىستارى ىلاڭ سالعان ەڭ تراگەديالى وقيعالارعا تولى بولدى.

ابىز قاريامىز دىنمۇحامەد قونايەۆ ءدال تاۋىپ ايتقانداي:بۇل عاسىر “...تاڭعاجايىپ عاسىر، تاريح ءۇشىن قىزىقتى، ال زامانداستارى ءۇشىن قاسىرەت عاسىر”،- بولعان ەدى. سوندىقتان بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلدىڭ ۇرپاعى تاريحتان تاعلىم الۋى، اتا-باباسى باسىپ وتكەن قيلى زاماندى، قياناتتىڭ قۇربانى بولعان اياۋلى پەرزەنتتەرىن قاستەرلەپ ەسكە الىپ وتىرۋى لازىم.

دىنمۇحامەد اتامىزدىڭ ۇلاعاتىنا جۇگىنەر بولساق: “تىرىلەر ولىلەردىڭ كوزىن جابادى، ال ولگەندەر تىرىلەردىڭ كوزىن اشادى.”

ءاليحان تورە ءساعۇنييدىڭ داڭقتى ءومىر جولى مەن قاسىرەتتى تاعدىر تالەيى، تىرىلەردىڭ كوزىن اشار تاعىلىمعا تولى.

ءاليحان تورەنىڭ العاشقى ساياسي ارەكەتى 1914 جىلدان باستالعان ەكەن. پاتشالىق رەسەي ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىندا وزبەكستان مەن تاجىكستان، قىرعىزستان قالالارىن ارت-ارتىنان باسىپ الدى دا، جەرگىلىكتى حالىقتى اياۋسىز ەزىپ-جانشىپ، ارزان ەڭبەك كۇش رەتىندە مال ورنىندا جۇمسادى. كۇندىكشى-جالشىلاردىڭ تاپقانى تاماعىنا جەتپەدى. ءاليحان تورە وسى شىندىقتى جالشىلارعا ءتۇسىندىرىپ، قارسىلىق ارەكەتكە شاقىردى. پاتشالىق وكىمەتتىڭ قۇپيا قىزمەتكەرلەرى بۇل ارەكەتتەن سەزىكتەنىپ، ونىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، اڭدۋعا الادى. 1916 جىلى قازاق، قىرعىز حالىقتارىنىڭ ايگىلى ۇلت ازاتتىق قوزعالىسى باستالعاندا، ءاليحان تورە قىرعىز شارۋالارىنىڭ قارسىلىق قوزعالىسىنا بەلسەنە قاتىناسادى. كوتەرىلىس اياۋسىز جانىشتالعان كەزدە، امالسىزدان باس ساۋعالاپ قاشقارياعا كەتۋگە ءماجبۇر بولادى.

قازان توڭكەرىسىنىڭ دۇمپۋىمەن، ەزىلگەن حالىقتاردى جارىلقاماقشى بولعان بولشيەۆيكتەردىڭ سالتاناتتى مالىمدەمەلەرىنەن ۇمىتتەنگەن ءاليحان تورە 1918 جىلى ەلىنە قايتا ورالادى. ءبىراق كۇتكەن ءۇمىت اقتالمادى. ەندى ول كوممۋنيستتەردىڭ قۋدالاۋىنا ءتۇسىپ، ءار جەردە باس ساۋعالاپ جۇرەدى. 1930 جىلى بۇحاراداعى يسلام مەدرەسەسىنە مۇعالىمدىككە شاقىرىلادى. ول بۇحاراعا بارعان كەزدە مەدرەسەنى سوۆەت وكىمەتى جاۋىپ تاستايدى. باسقا دا كورنەكتى ءدىني عۇلامالار قاتارىندا ءاليحان تورە دە قامالادى. ادال شاكىرتتەردىڭ تاۋەكەلىنىڭ ارقاسىندا تۇرمەدەن قاشىپ شىعادى.

1932 جىلى سەنىمدى دوستارىنىڭ كومەگى ارقاسىندا امان-ەسەن قۇلجا قالاسىنا كەلەدى. سوڭىنان بالا-شاعاسىن الدىرىپ، قۇلجادا بەيبىت ءومىر سۇرە باستايدى.

جان-جاقتىلى ءبىلىمدار عالىم، بىلگىر ەمشى، ادال مۇسىلمان رەتىندە قۇلجالىق جاماعاتقا تەز تانىلعان ءاليحان تورە، سول كەزدە شينجاڭ ولكەسىن دارا بيلەپ تۇرعان ديكتاتور شيڭ شىساي تىڭشىلارىنىڭ دا نازارىنا ىلىگىپ ۇلگەرگەن بولاتىن. 1937 جىلى شيڭ شىسايدىڭ جاپپاي رەپرەسسياسى باستالعاندا، ءاليحان تورە وزىنە قاتەر تونگەنىن سەزىپ، وڭتۇستىكتەگى كۇشار قالاسىنا كەتىپ، جاسىرىنادى. ءبىراق سوڭىنا شىراق الىپ تۇسكەن وكىمەت ادامدارى ونى تۇتقىنداپ، كۇشار تۇرمەسىنە قامايدى. ۇي-مۇلكىن تاركىلەپ، بالا-شاعاسىن تەنتىرەتىپ جىبەرەدى. 1941 جىلعا كەلگەندە تۇرمەدەن بوساپ، ءۇرىمجى ارقىلى قۇلجا قالاسىنا قايتىپ ورالادى.

قۇلجا حالقى ءاليحان تورەنىڭ قاجىماس كۇرەسكەر ەكەنىنە كوزى جەتىپ، قۋانا قارسى الدى. ول ورايى كەلگەندە مەشىتتەر مەن باسقا كوپشىلىك ورىنداردا، تۇركىستان حالقى باستان كەشىپ وتىرعان اۋىر كۇندەر جايلى، ەركىندىك پەن بوستاندىق ءۇشىن جيھات اشۋ كەرەكتىگىن اڭگىمەلەپ، ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزە بەردى. كۇن وتكەن سايىن تورەنىڭ حالىق الدىنداعى بەدەلى ارتا ءتۇستى. ءتاعات-توزىمى تاۋسىلعان حالىقتىڭ ءبىر باسشىعا ءزارۋ ەكەنىن ءاليحان تورە دە ايقىن سەزىنە باستاعان بولاتىن.

شينجياڭ دەپ اتالعان جۇڭگو ولكەسىندە 30-40 جىلداردا بولىپ وتكەن قىم-قىيعاش وقيعالار جونىندە ازداپ بولسا دا توقتالىپ وتپەسەك، ءاليحان تورە باستاعان 1944 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ سەبەپ-سالدارىن ءتۇسىنۋ وقىرماندارىمىزعا مۇلدە مۇمكىن بولماس ەدى. ونىڭ ۇستىنە، 1937-1938 جىلداردا كسرو-دا جاپپاي جۇرگىزىلگەن “حالىق جاۋلارىنا” قارسى كۇرەستىڭ قازاقستاندا نەلىكتەن توتەنشە قاتىگەزدىكپەن جۇرگىزىلگەنىن، قازاقستاندا قاپتاپ كەتكەن “جاپون شپيوندارى” دەگەن ساياسي قالپاقتىڭ قايدان، قالاي پايدا بولعانىن انىقتاۋعا دا بۇل شەگىنىستىڭ پايداسى تيەر دەپ ويلايمىز.

ەجەلگى شىعىس تۇركىستان جەرى شينجياڭ (جاڭا شەكارا، جاڭا ولكە) ولكەسى بولىپ اتالىپ، ورتالىق جۇڭگو وكىمەتىنە باعىندىرعان 1756 جىلدان بەرمەن قاراي جەرگىلىكتى حالىق ۇلكەندى-كىشىلى 400-گە تارتا ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىس جاساپ، وتارلىق ەزگىگە قارسى باس كوتەرگەن ەكەن. حح عاسىردىڭ العاشقى جارىمىندا بۇكىل قىتايدى ءدۇر سىلكىنتكەن ەكى بىردەي ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى بولىپ ءوتتى. 1931-1933 جىل ارالىعىندا قوجانياز حاجى باستاعان قۇمىل شارۋالارى كوتەرىلىسى كەزىندە التايلىق ءشارىپحان تورە باستاعان قازاق شارۋالارى باس كوتەرىپ، التاي ايماعىن وتارشىلداردان ازات ەتىپ الدى. سول تۇستا دۇنگەن حالقىنىڭ 22 جاسار ەر جۇرەك گەنەرالى ما جۇڭي كەلىپ قوسىلدى. وڭتۇستىك شينجياڭداعى “التى شاھار” حالقى دا قوزعالىپ بۇكىل ولكە ءدۇر سىلكىندى.

1933 جىلى 12 ساۋىردە ۇرىمجىدە اسكەري توڭكەرىس بولىپ، ميلليتاريست جىن شۋرين وكىمەتىن اۋدارىپ تاستادى. وسى ورايدى پايدالانا قويعان الا اياق پولكوۆنيك شيڭ شىساي قايتا توڭكەرىس جاساپ، بيلىكتى ءوز قولىنا الدى.

شينجياڭ ولكەسىنىڭ گەوساياسي جاعدايى وتە كۇردەلى ەدى. ولكە ورتالىعى ءۇرىمجى مەن ونىڭ اينالاسىندا ولكەلىك اكىمشىلىككە قاراستى اسكەريلەر قۇرامىندا جارتىلاي تاۋەلسىز ەكى پولك “اق ورىس” اسكەرى بار بولاتىن. وكتيابر توڭكەرىسى كەزىندە قاشىپ بارعان ورىس، بەلورۋس، ۋكرايندىق وفيسەرلەر مەن اسكەرلەر ولكەدەگى ساياسي جاعدايعا تىكەلەي ىقپال ەتە الار كۇشكە اينالعان بولاتىن. سوۆەت وكىمەتى ولاردىڭ قيمىل-ارەكەتىن ءجىتى باقىلاپ وتىرۋشى ەدى.

پولكوۆنيك شيڭ شىساي “گۋيحۋا ارمياسى” ادىلەتكە، ىزگىلىككە ورالعاندار دەپ اتالعان وسى پولكتى ءوز جاعىنا شىعارىپ الۋمەن بىرگە، كسرو-نىڭ ۇرىمجىدەگى باس كونسۋلدىعىمەن دە تىعىز بايلانىس ورناتىپ، ولاردان قولداۋ كۇتتى.

ايلاكەر شيڭ شىساي “التى ۇلى ساياسات” دەگەنىن جاريالادى. ونىڭ ءبىر مازمۇنى “سوۆەت وداعىمەن دوستىق ورناتۋ، ۇلتتار تەڭدىگى، جانە بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ” دەگەن ءتارىزدى بولىپ كەلەتىن.

بۇل تۇستا سوۆەت وكىمەتى كورشىلەس شينجياڭ ولكەسىندە قانداي كۇشتەر بيلىك باسىنا كەلۋىنە قاتتى مۇدەلى ەدى. اقىرى شيڭ شىساي ايلاسىن اسىرىپ سوۆەت وكىمەتىنىڭ اسكەري كومەگىنە قول جەتكىزدى. ءوز قارسىلاستارىن سوۆەتتىك قىزىل ارميانىڭ زەڭبىرەكتەرى مەن اسكەري ۇشاقتارىنىڭ بومباسىمەن تاس-تالقان ەتىپ جەڭدى دە، بۇكىل ولكەدەگى بيلىكتى قولىنا الدى. ول، 1934 جىلدان باستاپ جاڭكايشى وكىمەتىمەن بولعان بايلانىستى تولىق ءۇزدى دە، ولكەنى سوۆەتتىك اقىلشى-كەڭەسشىلەرمەن بىرلەسە وتىرىپ باسقارۋعا كىرىستى. سوۆەتتىك اسكەري، بارلاۋ ورگاندارىنان كەلگەن اقىلشىلار شىڭ وكىمەتىنىڭ بۇكىل اسكەري، بارلاۋ، شەكارا اسكەرلەرى قۇرىلىمىن قۇرىپ بەرىستى.

1937-1938 جىلعى ستاليندىك رەپرەسسيا تۇسىندا، قازان توڭكەرىسىنەن بەرى شينجياڭعا قاشىپ وتكەن اق گۆاردياشىلار مەن الاشورداشىلار، باي، كۋلاك دەگەندەردەن ەسەپ الىپ، كەك قايتارۋ ورايى كەلگەن ەدى. ساياسي ورايشىل شىڭ شيساي دا ءوز باقتالاس جاۋلارىنان قۇتىلۋ ءساتى كەلدى دەپ ۇقتى دا، سوۆەت بارلاۋ ورىندارىنا تروسكيشىلدەر مەن “كەرى توڭكەرىسشىلدەردىڭ، جاپون، نەمىس اگەنتتەرىنىڭ ءتىزىمىن” توعىتا باستادى. سول تۇستا قازاقستاننان قاشىپ بارعان حالقىمىزدىڭ اياۋلى ۇلدارى زيات شاكارىم، رايىمجان مارسەكوۆ قاتارلى جۇزدەگەن ادام ۇستالىپ، اتىلدى.

بۇكىل شينجياڭ ون جىلداي قان-قاساپ تۇرمەگە اينالدى. وسى ون جىل ىشىندە 60 مىڭداي ادام شيڭ شىساي مەن سوۆەت رازۆەتكاسىنىڭ قۇربانىنا اينالعان ەكەن. ءاليحان تورە دە وسى تۇستا قامالىپ، تۇرمە ازابىن كورىپ شىققان بولاتىن.

شيڭ شىساي 1938 جىلى موسكۆاعا بارىپ، ءستاليننىڭ قابىلداۋىندا بولادى. ءستاليننىڭ قولىنان كوممۋنيستىك پارتيا بيلەتىن الىپ قايتادى. ءستاليننىڭ سەنىمىنە ابدەن كىرىپ العان سوڭ، موسكۆا دا ارنايى تاربيەلەنىپ جاتقان ايگىلى دۇنگەن گەنەرالى ما ءجۇڭيدى جالعان ايعاقتارمەن جاپون اگەنتى دەپ دالەلدەپ، اتۋ جازاسىنا بۇيىرتادى.

شيڭ شىساي وسىنداي جالعان دەلەلاردى قولدان جاساي وتىرىپ، سوۆەت بارلاۋ ورىندارىنا – شينجياڭ تروسيكشىل-بۇحارينشىلدەر مەن جاپون، گەرمان، تۇركيا، اراب ەلدەرىنىڭ شپيوندارىنا مەكەن بولعانىن، ونىڭ سوۆەتتىك ورتا ازيالىق رەسپۋبليكالارىنا ۇلكەن قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعانىن دالەلدەۋگە بارىن سالدى. قاندى قول جەندەت ول ماقساتىنا جەتتى دە.

سويتكەن ءستالينشىل، كوممۋنيست شيڭ شىساي 1941 جىلدان باستاپ ءوزىنىڭ شىن بەت-بەينەسىن اشا باستادى. گيتلەر ارمياسى موسكۆا تۇبىنە تاياعاندا جالت بەرىپ، جاڭقايشى وكىمەتىنە قاراي اۋناپ ءتۇستى.

شيڭ شىسايدىڭ بۇيرىعىمەن سوۆەتتىك ماماندار ءۇش تاۋلىك ىشىندە شينجياڭنان ايداپ شىعارىلدى. ءۇرىمجى تۇرمەلەرىنە ەندى سوۆەتشىلەر مەن كومۋنيستەر توپ-توبىمەن قامالا باستادى. سوۆەتكە قارسى جاپپاي ۇگىت-ناسيحات، تازالاۋ ۇدەي ءتۇستى.

گيتلەر ارمياسىمەن ءولىم-ومىر ايقاسىن باستاعان ستالينگە شيڭ شىسايدىڭ بۇل وپاسىزدىعى ەش كەشىرىلمەس دۇشپاندىق بولىپ، كوكىرەگىنە شەمەندەي قاتىپ قالىپ ەدى.

وپاسىز دوستان قالاي ءوش الۋ كەرەك؟ ونىڭ امالى وڭاي تابىلدى. “شىعىس تۇركىستان ءۇشىن كۇرەس” ۇرانىن كوتەرىپ، جەرگىلىكتى ۇيعىر، قازاق، دۇنگەن حالىقتارىن ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنە اتتاندىرۋ ارقىلى شىنجياڭدى قايتا قولعا الۋ كەرەك بولدى.

بۇل جاي عانا ءسوز ەمەس، جوسپارلى تۇردە، جاپپاي جولعا قويىلعان ىشكى-سىرتقى بارلاۋ مەن اشىق، جاسىرىن ۇگىت-ناسيحات ماشيناسىن ىسكە قوسۋ ارقىلى قولعا الىنعان مەملەكەت ارالىق كۇردەلى جۇمىس بولاتىن.

1942 جىلدىڭ اقپان ايىندا موسكۆادا ستالين، بەريا جانە كوسىگين باس قوسىپ، شىعىس تۇركىستان ماسەلەسىمەن شۇعىلداناتىن ارنايى توپ قۇرۋدى ۇيعارىستى. ىلە-شالا، تاشكەنت قالاسىندا موسكۆانىڭ بۇيرىعىن ورىنداپ، ناقتىلى ءىستى ۇيلەسىرىپ وتىراتىن ورگان قۇرىلىپ، وعان سول كەزدەگى وزبەكستان كومپارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى وسمان يۋسۋپوۆ جەتەكشىلىك ەتتى. ونىڭ جۇمىسىنا قىرعىزستان مەن قازاقستاننىڭ قاتىستى ورگاندارى سايكەسىپ وتىرۋ مىندەتتەلدى. بارلاۋ ورىندارى جاپپاي جۇمىلدىرىلدى. سونىمەن، 1943 جىلدىڭ جازىنان بىلاي قاراي تاشكەنت قالاسىنان “شارىھ ھەھيحاتى”، الماتى قالاسىنان “قازاق ەلى” جۋرنالدارى اراب الفاۆيتىمەن باسىلىپ شىعا باستادى. استىرتىن جولدارمەن ول جۋرنالدار شىعىس تۇركىستانعا جونەلتىلىپ ۇيعىر، قازاق اراسىنا تاراتىلىپ وتىرىلدى.

كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءار ءتۇرلى باسىلىمداردا جارىق كورگەن ماتەريالداردى زەردەلەي قاراپ وتىرساق 30-40 جىلدارداعى تاريحي شىندىق بۇرمالانىپ، وتىرىكتى شىنداي سىرعىتىپ وتىرعانىنا كوزىڭ جەتەدى. وسىندايدا: سەرۆانتەستىڭ: “جالعان تاريحشى، جالعان اقشا جاساۋشى رەتىندە جازالانۋى كەرەك-اق”،- دەيتىن قاتال ۇكىمى ەسكە تۇسەدى. ەندىگى جەردە، ساياسي كولگىرسۋگە، “ءۇش ايماق توڭكەرىسى” دەپ اتالعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ اششى شىندىعىن بويامالاماي، ۇلتتىق پاتەرلەرگە سۇيرەلەي، جوققا تالاسىپ، قىزىل كەڭىردەك بولماي، بولعاندى-بولعانداي ايتۋعا ءتيىسپىز.

ءبىزدىڭ كوپتەن بەرى سوڭىنا ءتۇسىپ جۇرگىزگەن زەرتتەۋ جۇمىستارىمىزدان تۇيگەن ءتۇيىنىمىز مىناعان سايادى:

1944 جىلدىڭ باسىنداعى شىعىس تۇركستاننىڭ ساياسي جاعدايى بارىنشا شيەلەنىسىپ، ۇلتتىق قايشىلىق شەگىنە جەتە اسقىنىپ تۇرعان بولاتىن. قاندى قول شيڭ شىسايدىڭ تۇرمەلەرىمەن اڭدۋ-باقىلاۋىنان قاشقان ءبىر توپ ادامدار موڭعولستان مەن قازاقستان، قىرعىزستانعا جاسىرىن ءوتىپ كەتىپ جاتتى. دالەلحان سۇگىربايەۆ التايدان موڭعولستان ارقىلى قازاقستانعا قاشىپ وتسە، ىسقاقبەك مونەن قىرعىزستانعا قاشىپ وتەدى. ىلەدەن فاتيح ءمۇسىلىم قاتارلى ادامدار دا جاسىرىن تۇردە شەكارادان وتەدى. وسىلاردىڭ ءبارىن الماتىعا جيناپ، ارنايى كۋرس ۇيىمداستىرىپ، ساياسي، اسكەري تالىم-تاربيەدەن وتكىزەدى دە استىرتىن كۇرەس جۇرگىزۋگە كەرى قايتارىپ وتىرادى. ءدال وسى تۇستا تاشكەنت قالاسىنداعى ارنايى لاگەردە ەرەكشە تاپسىرمالار ورىنداۋ ءۇشىن 70 ادامدىق ارنايى توپ ۇزاق دايىندىقتن ءوتىپ جاتقان بولاتىن. ونىڭ ىشىندە وزبەك، تاجىك، قىرعىز، قازاق، ۇيعىر، تاتار، تۇرىك، دۇنگەن ۇلتىنان ىرىكتەپ الىنعان وقىعان، ونەرلى جاستار كوپ ەدى. سونىڭ ءبىرى، كەيىنگى كەزدە “شىعىس تۇركىستان يسلام جۇمھۇرياتىنىڭ” ءتوراعاسى بولاعن ۇيعىر پەرزەنتى احمەتجان قاسىمي بولاتىن. بۇلار 1942-1943 جىلدارى شىعىس تۇركىستاننىڭ تۇس-تۇسىنان اسىرتىن تۇردە جىبەرىلىپ جاتتى.

احمەتجان قاسىمي 1941 جىلى تارباعاتاي شەكاراسىنان جاسىرىن ءوتىپ، كوپ ۇزاماي شىڭ شيساي بارلاۋشىلارىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ، تەك 1944 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا تۇرمەدەن شىعادى دا، ساۋىردە قۇلجا قالاسىنا كەلەدى.

بۇل كەزدە قۇلجادا ءاليحان تورە باستاعان “ازاتلىق تەشكيلاتى” (ازاتتىق ۇيىمى) قۇرىلىپ، ىسكە كىرىسە باستاعان بولاتىن. قۇلجاداعى سوۆەت كونسۋلدىعى استىرتىن كۇرەس ۇيىمداستىرۋ ءىسىن تىكەلەي ءوز قولدارىنا ۇستاپ وتىرعاندىعىن ەندىگى جەردە جاسىرىپ-جابۋدىڭ قانداي ءجونى بار؟

ءىستىڭ ناقتىلى شىندىعى، دامۋ بارىسى بىلاي بولعان: 1944 جىلدىڭ باسىندا سوۆەت وداعىنىڭ قۇلجا قالاسىنداعى باس كونسۋلى دۋۆاشين دەگەن ورىس ءاليحان تورەمەن جاسىرىن كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسەدى. ەگەر ءاليحان تورە مەشىتتەر مەن باسقا دا ورىنداردا ايتىپ جۇرگەن ۇگىت-ناسيحاتتارىن ىسكە اسىرعىسى كەلسە، ءوزىنىڭ بارىنشا قولداۋ كورسەتەتىندىگىن، بۇل تەك ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ پىكىرى ەمەس ەكەنىن ەسكەرتەدى. ايتسە دە، سوۆەت وكىمەتىنەن قۋعىن كورىپ، ونىڭ تاس تۇرمەسىنەن ارەڭ قاشىپ قۇتىلعان ءاليحان تورە ورىس كونسۋلىنىڭ بۇل ءسوزىن، ادەيى ارانداتىپ، سىر تارتۋ دەپ ۇققاندىقتان بارىنشا بايسالدىلىقپەن ول ۇسىنىستان باس تارتادى. وسىدان كەيىن دە بۇل وقيعا ەكى رەت قايتالانادى. سوڭعى رەت قۇلجا قالاسىندا، پولات اكا دەگەن وزبەكتىڭ ۇيىندە دۋباشين ەكەۋى كەزدەسەدى. بۇل رەتتە دۋباشين سوۆەت وكىمەتى اتىنان، رەسمي ادام وكىلەتتىلىگىمەن سويلەيدى. ەگەر دە ءاليحان تورە جاسىرىن ۇيىم قۇرىپ، حالىقتى جيھادقا شاقىرسا، سوۆەت وكىمەتى وعان قاجەتتى بارلىق كومەكتى قولما-قول بەرىپ وتىرادى. شىعىس تۇركىستان جەرى تولىق ازات بولىپ “شىعىس تۇركىستان يسلام جۇمھۇرياتى” قۇرىلعانعا دەيىن جان-جاقتىلى كومەگىن ايامايدى. ول ءۇشىن ءاليحان تورە ءدۋباشيننىڭ سوزىنە سەنىپ، ەكى جاقتى حاتتاماعا قول قويۋى، باتىل ىسكە كىرىسۋى تالاپ ەتىلەدى.

ءاليحان تورە ويلانىپ-تولعانا كەلە ورىس ەلشىسىنىڭ ۇسىنىسىن قابىل كورەدى. نەگە قابىل كورمەسىن، ءومىر بويى الدىنا سونداي كيەلى، ۇلى ماقسات قويىپ كەلمەپ پە ەدى، حالىقتى سونداي ءبىر قاسيەتتى سوعىسقا ۇندەپ كەلمەپ پە ەدى؟ سونداي كۇن تۋايىن دەپ تۇرسا، ادال مۋجاھيت بايگەگە الدەقاشان تىگىپ قويعان جالعىز جانىن نەگە اياپ، نەدەن قورقادى؟ ءاليحان ءوزىنىڭ “شىعىس تۇركىستان قاسىرەتى” دەگەن كىتابىندا ومىرگە بولعان كوز قاراسىن مىناداي جولدارمەن بىلدىرگەن ەكەنى: – “ۇلى ويشىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ادامنىڭ ءومىرى ولشەۋلى، جالعىز-اق رەت بەرىلەدى. وسىناۋ كەلتە عۇمىرىن دا ارتىنا جاقسى ات قالدىرىپ كەتۋ، تىرىلەر اراسىندا ءومىر سۇرگەنمەن بىردەي، ويتكەنى ادام ءوزىنىڭ مەيىر-ماحابباتىمەن عانا ءتىرى بولماق.”

(جالعاسى بار)