قاجىماس، ادال كۇرەسكەر ءاليحان تورەنىڭ مەيىر-ماحابباتى – يسلامياتقا، تۋعان حالقىنا، قاسيەتتى تۇرىك جەرىنە باعىشتالعاندىعىنا ەشكىمنىڭ كۇمانى بولماسا كەرەك.
سونىمەن، ءاليحان تورە ىسكە كىرىسەدى. 1944 جىلى ءساۋىر ايىندا “ازاتتىق ۇيىمى” (ازاتلىق تەشكيلاتى) ۇيىمى قۇرىلدى. كەيىنگى “شىعىس تۇركىستان جۇمھۇرياتىنىڭ” باس حاتشىسى بولعان ابدراۋىپ ماقسۇمنىڭ ۇيىندە سەگىز ادام باس قوسىپ، ءاليحان تورە ۇستاپ تۇرعان قۇران الدىندا انت بەرىپ، ءپاتۋا شىعاردى. “ازاتتىق ۇيىمىنا” العاش مۇشە بولعان ادامدار سانى 12 ەدى، ولار مىنالار:
- ءاليحان تورە
- راحىمجان سابىرحاجييەۆ
- قاسىمجان قامباري
- ابدىكەرىم ابباسوۆ
- مەھەمەتجان ماقسۇم
- ءساليجانباي باباجان
- جاني يۋلداشيەۆ
- مۇحيددين احمادي
- نۇردينبەك راحيموۆ
- ابدراۋىپ ماقسۇم
- زۇنۇن تايپوۆ
- ومەرجان پىرمۇحاممەد.
باس حاتشى ابدراۋىپ ماقسۇمنىڭ بىزگە سەنىممەن ايتىپ بەرۋىنە قاراعاندا، دۋباشين مەن سوۆەت وكىمەتىنە كەرەگى حالىق اتىنان ءسوز الىپ، مالىمدەمە جاسايتىن، دايىن حاتتاما-شوتتامالارعا قول قوياتىن ءبىر ۇيىمدىق قۇرىلىم مەن ونىڭ جۇرت تانىپ، مويىندايتىن ءبىر باسشىسىنىڭ اتى عانا كەرەك بولعان كورىنەدى.
قارۋلى كوتەرىلىسكە دايىندىق جان-جاقتىلى ءجۇرىلىپ جاتتى. بۇل جۇمىستاردىڭ ءبارىن دەرلىك قۇلجانىڭ شىعىس جاعىنداعى نىلقى اۋدانى جەرىندە فاتيح ءمۇسىليموۆتىڭ ارا اعايىندىعىمەن اعايىندى اكبار-سەيىت پەن، عاني باتىرلار جۇزەگە اسىردى. قازاقستان شەكاراسىنان قارۋ-جاراق ۇزدىكسىز جەتكىزىلىپ تۇردى.
سونىمەن كوپتەن كۇتكەن كۇن دە جەتتى. 1944 جىلى 17 تامىز – قۇربان ايتتىڭ ءبىرىنشى كۇنى اكبار باتىردىڭ باستاۋىمەن ىلاستاي جەرىنەن قارۋلى كوتەرىلىستىڭ ىلەدەگى ءبىرىنشى وعى اتىلدى. پارتيزاندىق سوعىس باستالدى. قىسقا عانا ۋاقىت ىشىندە نىلقى اۋدانى تۇگەل ازات ەتىلدى. كەسكىلەسكەن سوعىستاردىڭ بىرىندە اكبار باتىرعا وق ءتيىپ قايتىس بولدى دا، پارتيزاندارعا باسشىلىق ءىنىسى سەيتكە جۇكتەلدى. 7 قاراشادا قۇلجا قالاسىندا ءاليحان تورەنىڭ تىكەلەي باسشىلىعىندا كوتەرىلىس باستالدى. دەر كەزىندە كومەككە كەلىپ ۇلگەرگەن نىلقى پارتيزاندارىنىڭ قولداۋىمەن جانە سول ءتۇنى ۇساقتال مەن قورعاس شەكاراسىنان وتكىزىلگەن سوۆەت قارۋلى كۇشتەرىنىڭ سايكەسۋىمەن 11 قاراشاعا دەيىن قۇلجا قالاسىنىڭ نەگىزگى ستراتەگيالىق ورىندارى پارتيزاندار قولىنا ءوتىپ ۇلگەرگەن بولاتىن.
12 قاراشا كۇنى “ۇقاق” (شيڭ شىساي بيلىك قۇرعان كەزدە قۇرىلعان ۇلتتىق مادەني ورتالىقتار: ۇيعىر، قازاق، قىرعىز، قالماق ۇيىمى سولاي اتالاتىن) كلۋبىندا زور جيىن اشىلىپ “شىعىس تۇركىستان جۇمھۋرياتى ۋاقىتشا وكىمەتى قۇرىلعاندىعى جاريالاندى. ون التى ادامدىق وكىمەت مۇشەلەرى سايلاندى. وكىمەت باسشىسى بولىپ ءاليحان تورە ءبىر اۋىزدان سايلاندى. ورىنباسارلارى بولىپ اكىمبەك قوجا، قازاق تورەسى ءابىلقايىر، ال باس حاتشىلىققا ءابدراۋىپ ماقسۇم بەكىتىلدى.
ءار جەردە جۇرگىزىلىپ جاتقان پارتيزاندىق قوزعالىسقا ءبىر تۇتاس باسشىلىق جاساۋ ماقساتىمەن وكىمەت “قۇمانداندىق” (اسكەري باس شتاب) شتاب قۇردى. ونىڭ باس قولباسشىسى بولىپ سوۆەت وكىمەتى ارنايى جىبەرگەن پەتر الەكساندروۆ، ورىنباسارلىعىنا قۇلجالىق ۇيعىر زۇنۇن تايپوۆ تاعايىندالدى. بۇل قۇرام كەيىن تالاي وزگەردى.
وكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن «ازات شىعىس تۇركىستان» گازەتى شىعارىلا باستادى. باس رەداكتورلىق، وقۋ ءمينيسترى ءابىپ يۋنشييەۆكە قوسىمشا جۇكتەلدى.
ازاتتىق سوعىسى بۇكىل ءۇش ايماق (ىلە، تارباعاتاي، التاي) اۋماعىن تۇگەل شارپىدى. 1945 جىلدىڭ 30 قاڭتارىنا دەيىن ىلە ءوڭىرى تۇگەل ازات بولدى.
1945 جىلى 5 قاڭتار كۇنى ءاليحان تورەنىڭ توراعالىعىمەن شىعىس تۇركىستان وكىمەتىنىڭ IV كەڭەيتىلگەن ءماجىلىسى بولدى. 9 تارماقتى دەكلاراسيا جاريالادى. ونىڭ ءبىر تارماعى «جۇڭگو جاۋلاۋشىلارىن شىعىس تۇركىستان جەرىنەن ءبىرجولا، ماڭگىلىككە قۋىپ شىعارۋ» دەپ، ول ەكىنشى تارماعىندا: «شىعىس تۇركىستان جەرىندەگى بارلىق ۇلتتار تەڭ قۇقىقتى بولا الاتىن، ەركىن، تاۋەلسىز رەسپۋبليكا قۇرۋ» دەپ انىق جازىلعان بولاتىن. وسىناۋ اسا پرينسيپال سوزدەردى تىكەلەي كوتەرگەن جانە تاباندىلىقپەن ەنگىزۋگە كۇش سالعان ءاليحان تورە ەكەنى بارشاعا ايان.
شىعىس تۇركىستان حالقى بۇل دەكلاراسيانى قۋانا قارسى الىپ بار كۇشىمەن قولداۋ كورسەتتى. پارتيزاندار مەن تۇراقتى اسكەرلەر قاتارى كۇن سايىن مولايا ءتۇستى.
1945 جىلدىڭ 8 ساۋىرىندە «تۇراقتى ۇلتتىق ارميا» قۇرىلعاندىعى جاريالاندى. تۇراقتى ارميا قاتارىندا ءدال سول كەزدە ون بەس مىڭ ادام بولعان ەدى. ارميانىڭ جوعارى جانە ورتا دارەجەلى بيلىگى نەگىزىنەن سوۆەتتىك گەنەرالدار پولينوۆ، ماجاروۆ دەگەندەردىڭ قولىندا بولدى. شىعىس تۇركىستان يسلام جۇمھۇرياتىنىڭ ءتوراعاسى ءاليحان تورەگە مارشالدىق اتاق بەرىلدى. ۇلتتىق ارميانىڭ باس قولباسشىسى دەگەن قۇرمەتتى اتاعى دا بولدى.
1945 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا، ۇلتتىق ارميا ءۇش باعىت بويىنشا (1-سولتۇستىك باعىت، 2-ورتا باعىت، 3-وڭتۇستىك باعىت) بۇكىل شينجياڭدى ازات ەتۋ جورىعىنا اتتاندى.
ءۇش ايلىق كەسكىلەسكەن سوعىس ارقىلى ۇلتتىق ارميا، 1945 جىلدىڭ قازان ايىنا دەيىن جەر كولەمى 2830002 شاقىرىم بولاتىن ىلە، تارباعاتاي، التاي ايماقتارىن تولىق ازات ەتىپ ۇلگەردى. ولكە ورتالىعى ءۇرىمجى قالاسىن ءبىر سوققىمەن الۋ عانا قالىپ ەدى. وڭتۇستىكتەگى “التىشاھار” دا بىر-بىرلەپ الىنا باستالعان-دى.
ازاتتىق سوعىسى وسىلايشا ورتتەي لاۋلاپ بارا جاتقان ءبىر تۇستا – 1945 جىلدىڭ 15 قىركۇيەگىندە، ۇلتتىق ارميا ماناس وزەنىنىڭ باتىس جاعاسىنا جەتكەندە، جورىقتى توقتاتۋ بۇيرىعىن الدى. بۇيرىقتى مارشال ءاليحان تورە ەمەس، ورىس گەنەرالى پولينوۆ بەرگەن بولاتىن. 17 قىركۇيەك كۇنى عانا ءاليحان تورە، بۇل بۇيرىقتى پولينوۆقا موسكۆا بەرگەندىگىن ءبىلىپ، جارالى جولبارىستاي ارپالىستى. قانشا بۇلقىنسا دا تاس قۇرساۋدى بۇزىپ شىعا المادى. سول كۇننەن بىلاي قاراي ءاليحان تورەنىڭ باسىنا اۋىر كۇندەر تۇسە باستادى.
بۇل دۇنيە – قايشىلىققا، كەراعارلىققا تولى دۇنيە عوي. 1945 جىلدىڭ 9 ماي كۇنى گيتلەرلىك گەرمانيانىڭ تۋى جىعىلىپ، وداقتاستاردىڭ جەڭىس تۋى جەلبىرەگەن كۇن تاريحتا ماڭگى قالدى. ال “ءۇش ايماق توڭكەرىسى” دەپ كىشىرەيتىلە ايتىلسا دا بۇكىل “شىعىس تۇركىستاندى شارپىعان ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جەڭىس تۋى جەلبىرەر كۇنگە دە قول سوزىم جەر قالعاندا، تاكاپپار كوسەم ستالينگە “شىعىس تۇركىستان” كارتاسىن ويناۋ قاجەتسىز بولىپ قالدى. ەندىگى جەردە ول ويىننان تەزىرەك ءارى ايلامەن شەگىنىپ شىعۋ قاجەت بولدى.
ۇلتتىق ارميانىڭ ەكپىندى جورىعى توقتاتىلعان 1945 جىلدىڭ 17 قىركۇيەگى كۇنى، ستالين وكىمەتى مىناداي ايلا-شارعىلى مالىمدەمە جاساپ جاتقانىنان ءاليحان تورە وكىمەتى ەش حابارسىز بولاتىن:
سوۆەت وداعىنىڭ نانجيندەگى باس ەلشىسى پەتروۆ جاڭقايشى وكىمەتىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە نوتا تاپسىردى. وندا “شىعىس تۇركىستان يسلام جۇمھۇرياتىنىڭ” سىرتىنان ساۋدالاعان مىناداي سوزدەر جازىلعان ەدى: “سوۆەت وداعىنىڭ قۇلجادا تۇراتىن كونسۋلىنىڭ حابارلاۋىنشا، جاقىندا قۇلجالىق ءبىر قانشا ادام كونسۋلحانامىزعا كەلىپ،”ءبىزدىڭ جۇڭگۋادان ءبولىنىپ كەتۋ نيەتىمىز جوق، جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەر ءبىزدى ەزىپ-قورلاعاندىقتان، ءبىز ولارعا قارسى كوتەرىلىپ ەدىك. ەستۋلەرگە قاراعاندا، جۇڭگۋو وكىمەتى ءبىزدى جۇڭگۋودان ءبولىنىپ كەتەر مە ەكەن دەپ الاڭدايتىن كورىنەدى. بۇل تەك تۇسىنىسپەۋشىلىكتەن تۋعان وي عانا. سوندىقتان سوۆەت وكىمەتى ارا اعايىن بولىپ. جۇڭتۋو وكىمەتىمەن ءبىزدى تاتۋلاستىرىپ قويسا بولار ەدى دەپتى. ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا دا ولاردىڭ جۇڭگۋودان ءبولىنىپ كەتۋ نيەتى جوق بولسا كەرەك. ولار شينجياڭداعى مۇسىلماندار باسىم كوپشىلىكتى قۇرايتىن وڭىرلەرگە اۆتونوميا قۇقى بەرىلۋىن قالايدى. سوۆەت وكىمەتى وزىمەن شەكارالاس اۋداندارىنىڭ تىنىش بولعانىن تىلەيدى. سول سەبەپتەن دە، جۇڭگۋو وكىمەتى ماقۇل كورسە، شينجياڭداعى الاساپىراڭدىقتى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن قۇلجادا تۇراتىن كونسۋلىمىز ارقىلى ارا اعايىندىق جاساپ، ەكى جاقتى راحايلاستىرىپ قويعىمىز كەلەدى.
ىشكى جاعدايى بىلىققان شاراسىز جاڭقايشى وكىمەتىنىڭ كوكتەن تىلەگەنى جەردەن تابىلدى. ولار دەرەۋ ىسكە كىرىستى. جۇڭگو تۇلكىسى اتانعان گەنەرال جاڭ جەجۇڭدى كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن ۇرىمجىگە اتتاندىردى. “ءۇش ايماق” وكىمەتى اتىنان راحىمجان سابىرحاجييەۆ (دەلەگاسيا باسشىسى) ءابىلحايىر تورە (قازاق) جانە احمەتجان قاسيمي كەلىسسوز جاساۋ ءۇشىن ۇرىمجىگە كەلدى.
اتالمىش “كەلىسسوز” كورىنىستە “اسا قيىن جاعدايدا، تالاس تارتىسپەن” توعىز ايعا سوزىلدى. ونىڭ ءبارى – شىندىعىنا كەلگەندە، ۋاقىت وتكىزۋ، ءاليحان تورەنى بيلىكتەن تايدىرۋ ءۇشىن وراي كۇتۋ، ەڭ باستىسى – جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ بيلىككە كەلەر كۇنىن جەدەلتەتىپ-جاقىنداتۋ ءۇشىن عانا ىستەلىپ جاتتى.
كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوزى ءتىرى “شىعىس تۇركىستان يسلام جۇمھۇرياتىنىڭ” باس حاتشىسى ءابدراۋپ ماقسۇمنىڭ ەستەلىك جازبالارىنىڭ كۋالاندىرۋىنا قاراعاندا، ءاليحان تورە باسقارىپ وتىرعان رەسمي وكىمەت، 9 ايعا سوزىلعان جالعان “كەلىسسوزدىڭ” مازمۇنى جونىندە بىردە ءبىر رەت وتىرىس وتكىزىپ، القالى توپ الدىندا تالقىلاماعان كورىنەدى. “كەلىسسوزدى” موسكۆانىڭ ارناۋلى وكىلى – ۆلاديمير ستەپانوۆيچ كوزلوۆ دەگەن جۇرگىزدى دەۋگە بولادى. ول راحىمجان سابىرحاجييەۆ باستاعان (ءىس جۇزىندە احمەتجان قاسيمي باسقاراتىن) دەلەگاسيا ۇرىمجىگە اتتاناردا قولدارىنا داپ-دايىن “كەلىسسوز شارتتارىن” ۇستاتا قويادى. “كەلىسسوز تۇيىققا تىرەلگەندە” قۇلجاعا قايتار الدىندا، “كەلىسسوز” بارىسى جازىلعان بارلىق قۇجاتتاردى پاپكاسىنا سالعان ۆلاديمير ستەپانوۆيچ الدە ءبىر جاققا عايىپ بولادى. بۇل جاعداي تابانى كۇرەكتەي 8 ايعا سوزىلادى. وسىعان شىداي الماعان باس حاتشى ءابدراۋىپ ماقسۇم بىردە احمەتجان قاسيميعا: “احمەت اپەندە، ءبىز جاقسى بولساق تا، جامان بولساق تا ءبىر وكىمەت ەمەس پە ەدىك. بۇلارىڭ قالاي، وكىمەت جينالىسىندا ءبىر رەت تە تالقىلانباعان “كەلىسسوز-بىتىم” دەگەندەرىڭ نە نارسە، مىنا ورىستارىڭ ءبىزدى ويىنشىققا اينالدىرىپ ءبىتىردى عوي” دەگەندە احمەتجان سۋىق جىميىپ:
- نە قىلاسىڭ سونى، ودان نە شىعادى ماقسۇم؟ – دەگەن ەكەن.
ارادا تالاي سويقاندى ىستەر بولىپ جاتتى. ءاليحان تورەنى بيلىكتەن تايدىرۋدىڭ نە ءبىر پاسىق ايلا-شارعىلارى ويلاپ تابىلدى. جەرگىلىكتى ۇيعىر وكىلدەرىن ايتاقتاپ “ءانجاندىق وزبەك، تابانىڭدى جالتىرات، ايتپەسە...” دەگەن سياقتى ادەپسىزدىكتەر ۇيرەنشىكتى جاعدايعا اينالدى. وسىنىڭ ءبارىن دە سابىرعا جەڭدىرگەن مارشال ءاليحان تورە شىعار جول ىزدەپ ارپالىستى.
ءبىراق “شىعىس تۇركىستان” تاعدىرى موسكۆا مەن نانجيندە الدە قاشان شەشىلىپ قويعان ەدى. ايگىلى يالتا كونفەرەنسياسىندا ستالين... مەن جاڭقانشى اراسىندا – جۇڭگو وكىمەتى موڭعوليانىڭ تاۋەلسىزدىگىن تانىسا،سوۆەت وكىمەتى شينجياڭ ماسەلەسىن قىتايدىڭ ىشكى ءىسى دەپ قارايتىنى ءسوز بولىپ، اقىرى، وسى شەشىمگە توقتايتىندىعى مالىمدەلىپ قويىلعان.
1945 جىلدىڭ 18 قىركۇيەگى كۇنى موسكۆادان ورالعان ستاليننىڭ ارناۋلى وكىلى، گەنەرال كوزلوۆ، ءاليحان تورەمەن كەزدەسۋى بارىسىندا زىلدەنە بىلاي دەگەن بولاتىن: “مارتەبەلى ءتوراعا! ءبىزدىڭ ۇسىنىمىزدى قابىل ەتۋىڭىزدى ەسىڭىزگە تاعى ءبىر سالايىن. ەگەر وسىلايشا قاسارىسا بەرسەڭىز، ءوزىڭىز ءۇشىن جاقسى بولمايدى. ۇيعىرلار ءسىزسىز-اق ءوز ىستەرىن وزدەرى ىستەي الادى.”
ارادا كوپ وتپەي سول مازمۇنداعى دومالاق حاتتار مارشالدىڭ ققىزمەت ۇستەلىندە ءجيى پايدا بولعانىن بىلسە دە ءاليحان تورە باسىنا تونگەن قاتەردەن قورىقپادى.
شاراسى تاۋسىلعان ورىستار مەن ورىسشىل ۇيعىرلاردىڭ ارمانىن سوۆەت كگب ورگانى وپ-وڭاي، ءبىر-اق كۇندە ورىندادى.
1946 جىلدىڭ 17 ماۋسىمى كۇنى قۇلجاداعى سوۆەت كونسۋلى ءاليحان تورەگە تەلەفون سوعىپ – قورعاس شەكاراسىندا وزبەكستاننىڭ سول كەزدەگى ءبىرىنشى سەكرەتارى وسمان يۋسۋپوۆ كۇتىپ تۇر. سىزبەن اقىلداساتىن ماڭىزدى ماسەلەلەر بار كورىنەدى. تەز بارىڭىز – دەيدى. ءاليحان تورە جولعا شىعادى.
قورعاستا دا، الماتى دا وسمان يۋسۋپوۆ جوق بولاتىن. ەكى كۇن جاركەنت قالاسىندا ۇستاپ تۇرعان سوڭ الماتى ارقىلى تاشكەنت قالاسىنا ۇشاقپەن اكەتەدى. تاشكەنتتە ەكى جىل بويى وسمان يۋسۋپوۆتىڭ قالا سىرتىنداعى داچاسىندا مىرزاقاماقتا، تەرگەۋدە ءومىر وتكىزەدى.
تەرگەۋشىلەردىڭ سۇراعى اياقتالعان كەزدە ءاليحان تورەگە:
- سۇراق وسىمەن اياقتالدى، ەندى ءسىزدىڭ بىزگە ايتار قانداي تالاپ، تىلەگىڭىز بار دەگەندە، ەشبىر ويلانباستان بىلاي دەيدى:
- “مىنەكي، مەن سەندەردىڭ قولدارىڭدا تۇرمىن. اتاسىڭدار ما، شاباسىڭدار ما، ەرىك سەندەردە! ءومىرىمنىڭ سوڭعى مينۋتتارىندا مەن سەندەردەن جاقسىلىق تىلەمەيمىن. كەشىرىم دە سۇرامايمىن. ويتكەنى كەشىرىم سۇرارلىق كۇنام جوق. مەن سەندەردىڭ جالعان ۋادەلەرىڭە سەنىپ، حالىقتى ازاتتىق كۇرەسكە شاقىرىپ ەدىم. ولار ماعان سەنىپ كۇرەس مايدانىنا شىعىپ ەدى. وسى بارىستا مىڭداعان جاستار قۇربان بولدى، جارالانىپ، rەمتار بولىپ قالدى. اقىرى مىناۋ بولدى. ولاردىڭ قىپ-قىزىل تىرناقتارى مەنىڭ جاعامدا كەتتى.
الدانعان، قاپى قالعان حالقىمنان كەشىرىم سۇرايمىن. مارتتىك ەتە الساڭدار، مەنىڭ وسى تىلەگىمدى حالقىما جەتكىزىپ قويىڭدار. باسقا ايتارىم جوق!”
كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءاليحان تورەنىڭ كىم بولعانىن، ونىڭ “ءۇش ايماق توڭكەرىسى” دەپ اتالعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسىنە اينالىپ، 1944 جىلى قۇرىلعان “شىعىس تۇركىستان جۇمھۇرياتىنىڭ” ءتوراعاسى، ۇلتتىق ارميانىڭ مارشالى دارەجەسىنە جەتىپ، اتاعى اسپانداپ تۇرعاندا، ءبىر كۇندە ءىز-توزسىز جوق بولىپ كەتكەنىن تۇسىنبەي، نەشە ءتۇرلى قاڭقۋ ءسوز تارالىپ كەلدى.
ساياسي ارەنادان الىستاپ، ومىرلىك مىرزاقاماقتا ۇستاپ وتىرعان سوۆەتتىك كگب، ساياسي قايراتكەر ءاليحان تورەنى مارشال ءاليحان تورەنى باقىلاپ وتىرعانىمەن، عۇلاما عالىم ءاليحان تورەنىڭ اقىن، جازۋشى، ەمشى ءاليحان تورەنىڭ قولىنداعى قالامىنا شەك قويا الماپ ەدى. ول بارلىق كۇش-قۋات، اقىل پاراساتىن جۇمىلدىرىپ جاڭا جيھاد جولىنا ءتۇستى. 1959 جىلى ەكى تومدىق “تاريحي مۇحامماديي” (مۇحاممەد تاريحى) كىتابىن وزبەك تىلىندە جازىپ ءبىتىردى. ءبىر نەشە توم بولارلىق ولەڭدەر، حيسسا-داستاندار جازۋمەن بىرگە، يبن-سينا ۇلگىسىندەگى حالىق ەلشىلىگى، ءدارى جاساۋ (فورموسەپتيكالىق) ءىلىمى جونىندە تراكتتار جازىپ قالدىردى. سونداي-اق ءوزى باستان وتكەرگەن تاريحي وقيعالار بويىنشا “شىعىس تۇركىستان قاسىرەتى” اتتى كولەمدى ەڭبەك جازىپ قالدىردى.
ءاليحان تورە ساعۇنييعا اللا تاعالا ۇزاق تا ماعىنالى عۇمىر سىيلاپتى. 91 جىل ءومىر ءسۇرىپ، 1976 جىلى تاشكەنت قالاسىندا دۇنيە سالدى. ءوز تىلەگى بويىنشا، شايح زاينيددين بابا زيراتىنا جەرلەندى.
ءاليحان تورەنىڭ ۇرپاعى بۇل كۇندەرى تاشكەنتتە تۇرادى. بابالارىنان قالعان مول مۇرانى حالىق يگىلىگىنە جاراتۋ جولىندا قىزمەت ەتىپ، 1991 جىلى ەكى تومدىق “تاريحي مۇحامماديي” كىتابىن باسپادان شىعاردى. باسقا ەڭبەكتەرى دە رەتتەلىپ باسپاعا ۇسىنىلعان كورىنەدى. وزبەك اعايىندار ءاليحان تورەنى ۇمىتپاي، ونىڭ اسقاق رۋحىنا ىلايىقتى قۇرمەت كورسەتىپ جاتسا كەرەك. تاشكەنت قالاسىنىڭ ءبىر كوشەسىنە جانە ءبىر مەكتەبىنە ءاليحان تورەنىڭ اتىن بەرىپتى. دەگەنمەن، ەشتەن دە كەش جاقسى دەگەن راس-اۋ. 1998 جىلدىڭ 11قاڭتاردا الماتىدا “ءاليحان تورە ءساعۇنييدىڭ تۋىلعانىنا 113 جىل” اتتى مەرەكەلىك كەش وتكىزىلىپ، ۇلى تۇلعانىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتىلدى.
الماتىعا ءبىر كەلىپ-كەتكەن تالاي كوسەم سىماق كەلىمسەكتەرگە ارناپ كوشە اتتارىن بەرگەن قازاق ءاليحان تورەدەي تۇرىك حالىقتارىنىڭ ورتاق پەرزەنتىنە كەلگەندە ساراڭدىق قىلماس دەگەن ويدامىز.
حالقىمىزدىڭ اياۋلى ۇلدارىنىڭ ءبىرى اقجان ماشاني مەن ءاليحان تورە اراسىندا دوستىق، اعا-ىنىلىك قاتىناس بولعانىن ماقتانىشپەن ەسكە الۋعا ءتيىسپىز.
1966 جىلدان باستالعان ءال-فارابيتانۋ جولىنداعى ابرويلى قىزمەتكە بەلسەنە ات سالىسىپ جۇرگەن اقجان اعامىز ۇلى ويشىلدىڭ ءتول جازبالارىنان تىكەلەي اۋدارما جاساۋعا تالپىنىپ كوپ ىزدەنەدى. بۇدان 1100 جىل بۇرىن كلاسسيكالىق اراب تىلىندە جازىلعان تەرەڭ مازمۇندى ءال-فارابي شىعارمالارىندا كەزىككەن تۇسىنىكسىز جايلاردى انىقتاۋ ءۇشىن ەكى ءتىلدى دە جەتىك بىلەتىن ادام ىزدەپ ءجۇرىپ، بىلەتىن ادامداردىڭ سىلتەۋىمەن تاشكەنتتە تۇراتىن ءاليحان تورەنى ىزدەپ تابادى.
جاقسىدا جاتتىق بولعان با؟ ەكى عۇلامانىڭ ءتىل تابۋى قيىنعا تۇسپەيدى. اقجان ماشاني ەكى اي بويى ءاليحان تورەنىڭ ۇيىندە تۇرىپ، الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى الەمىنە تەرەڭ بويلايدى. كەي تۇستا ءاليحان تورە ارابشادان تىكەلەي وزبەكشە، كەيدە قازاقشا ديكتوۆكا جاساپ وتىرادى. ەكى عۇلاما ۇزاق-ۇزاق سىر شەرتىسىپ، شەر تارقاتىسادى. سودان باستاپ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن بارىس-كەلىس جاساپ تۇرعانىن نەمەرەسى احات عاپپارحان ۇلى ءاليحان تورە راستايدى.
1973 جىلى الماتىدا وتكەن ءال-فارابيدىڭ 1100 جىلدىق مەرەي تويىنا ءاليحان تورەنى شاقىرۋ جونىندە وكىمەت كوميسسياسىنا ايتىپ، ءسوزىن وتكىزە الماعانىنا قاتتى وكىنگەن اقجان ماشاني ۇستازى (ءوزى وسىلاي سويلەگەن) ءاليحان تورەدەن كەشىرىم سۇراعان بولاتىن.
ءاليحان تورەنىڭ نەمەرەسى احات عاپپارحان ۇلى. 1974 جىلى اتاسىنىڭ تاپسىرماسىمەن الماتىعا اقجان اقساقالدى ىزدەپ كەلگەن ساپارىندا مىناداي قىزىق اڭگىمە بولعانىن احات ەرەكشە سۇيىنىشپەن ەسكە الادى.
اقجان ماشاني: - بالام، اتاڭنىڭ دارىگەرلىك ونەرىنەن بولماسا، باسقا دا ونەر-بىلىمىنەن نە بار، سەندە، - دەگەندە:
- ءجۋرناليستپىن اعا، ازداپ ولەڭ جازامىن، - دەپتى.
- وي، بايعۇس بالام-اي، يتكە لاقتىرعان تاياعىڭ جۋرناليسپەن اقىننىڭ باسىنا تۇسپەي مە، سەنىڭ اتاڭ شالقىعان تەڭىز، اعىندى وزەن ەدى عوي. اپىراي، سەن نە دەگەن سورلى ەدىڭ، وزەن جاعالاپ ءجۇرىپ، شولدەن ولەتىن سورلى ەكەنسىڭ عوي، - دەپ قاتتى رەنجىپتى ابىز قاريا.
مىنەكي وسى قىسقا جاۋاپتاسۋدان-اق اقجان اتامىزدىڭ ءاليحان تورەنى قانشالىق قۇرمەتتەيتىنىن بايقاۋعا بولار.
پىكىر قالدىرۋ