مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قاراپايىم ازاماتىمىن. ساياساتپەن ارالاسپايمىن، ەشقانداي پارتيادا جوقپىن. ءبىراق ءقال-قادىرىم كەلگەنشە كوگىلدىر ەكراننان جاڭالىقتاردى جىبەرمەۋگە تىرىسامىن.

سونداي-اق «ايتۋعا وڭاي»، «اشىعىن ايتقاندا»، «ايەل باقىتى» باعدارلامالارىن قىزىعىپ كورەمىن، كورىپ قانا قويماي كەي ساتتەردە جەكە پىكىرىڭدى دە ايتقىڭ كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە مەن حالىق اۋزىندا «وپپوزيسيالىق گازەت» دەپ اتالىپ كەتكەن «جاس الاش» پەن كەزىندەگى «دات» گازەتىنىڭ ۇرپاعى «دات-وبششەستۆەننايا پوزيسيا» گازەتتەرىنە دە كوز جۇگىرتىپ قويامىن. مەن حالىقتىڭ  «وپپوزيسيونەرلەردى» «حالىق جاۋىنداي»  كورىپ، ولارعا ۇركە قاراۋلارىنا تۇبەگەيلى قارسىمىن. سەبەبى «وپپوزيسيونەر» دەگەن مەنىڭ تۇسىنىگىمدە جاعىمپازدانۋدى بىلمەيتىن، ارامدىقتى جاندارى سۇيمەيتىن، ويىن بۇكپەسىز ايتاتىن، تىك سويلەيتىن ادامدار. ولاردى  نەگىزىندە ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ «سامال جەلى» دەپ ەسەپتەۋىمىز كەرەك. سامال جەل بولماسا اۋا قالاي لاستاناتىنى سياقتى، ولار بولماسا ءبىزدىڭ قوعام مۇلدەم تازارماستاي بولىپ لاستانىپ كەتۋى ابدەن ىقتيمال عوي. «وپوزيسيونەرلەردى» «حالىق جاۋلارىنا» تەڭەپ حالقىمىزعا قارسى قويىپ جۇرگەن بيلىكتەگىلەر مەن كەيبىر جاعىمپاز ساياساتكەرلەرىمىز دەپ ويلايمىن.

ال ەندى اڭگىمەمدى  «توقال تۋرالى» دەپ باستاعاننان كەيىن نەگىزگى اڭگىمەمە كوشەيىن. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە «توقال الۋ ماسەلەسى» بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، كوگىلدىر ەكراندا جاقسى كوتەرىلىپ، ونىڭ ىشىندە اتاپ ايتاتىن بولساق، ءوز باعدارلامارىندا بەيسەن،   الماس باۋىرلارىمىز جانە ءلايلا قارىنداسىمىز ءار سالانىڭ ادامدارىنىڭ جەكە پىكىرلەرىن ايتقىزىپ، وتە جاقسى تالقىعا سالدى. وسى ماسەلەنى قاتەلەسپەسەم دەپۋتتاتاردا تالقىلاپ، وتىرىك ايتپاسام دەپۋتات گۋلجان اپايىمىز بولۋى كەرەك «وندا بىزدە ەكى بايعا تيەيىك» دەپ ايتىپ سالعانى بار بولاتىن. دۇرىس قوي اركىم ءوز ويىن اشىق ايتقانى، ويتكەنى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دەموكراتيا عوي.

نەگىزىندە مەن توقال ماسەلەسىن سول ايتقانداردان ارتىق ايتىپ، بولماسا سولاردان ارتىق تالقىلايمىن دەپ ويلامايمىن. ءبىراق مەن اڭگىمەمدى ارىدان قوزعاپ، كەيىن بەرىگە ورالىپ ويىمدى قورتىندىلاي جاتارمىن. ءبىزدىڭ اتا-بابامىز ءبىر شەتى التايدان  ءبىر شەتى اتىراۋعا  دەيىنگى  ارالىقتاعى  «ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالاتىن، شاپقان تۇلپاردىڭ تۇياعى توزاتىن» وسىنشاما ۇلان-عايىر  جەردى بار بايلىعىمەن ءبۇپ-بۇتىن كۇيىندە قالاي بىزگە، ارتىندا قالعان  ۇرپاقتارىنا اماناتتاپ تاستاپ كەتتى ەكەن دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. «اماناتقا قيانات جاسامايىق» دەپ، جاۋاپ ىزدەپ ەرتەگىلەر مەن باتىرلار  جىرىن وقيتىن بولساق، اڭىزداردى وقىپ، تاريحتى زەرتتەسەك، اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ اتاقتى تاريحي تريللوگيالارى مەن روماندارىن وقىساق ىزدەگەن جاۋابىمىزدى تاپقانداي بولامىز. ول كەزدە «ەردىڭ ەكى سويلەگەنى ولگەنى» دەپ ەكى سويلەمەۋ، «انتتى ارامزا عانا بۇزادى» دەپ  انتتى بۇزباۋ،  «قىلىش ۇستىندە سەرت جۇرمەيدى» دەپ سەرتكە بەرىك بولۋ، «نار تاۋەكەل ەر ءىسى» دەپ، قانداي جاعدايدا بولماسىن تاۋەكەلگە بارۋ،  «جەتىمىن جىلاتپاۋ، جەسىرىن قاڭعىرتپاۋ»  ءار ادام ءۇشىن قازىرگى تىلمەن ايتساق «جازىلماعان زاڭ» بولعان. ونىڭ ۇستىنە  سول جاۋگەرشىلىك زاماندا ۇلتاراقتاي جەرىمىزدى جاۋعا  بەرمەس ءۇشىن «اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن، اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق الماستىڭ جۇزىمەن» قورعاپ قالعان اتا-بابامىزعا قۇرمەتتىڭ قانداي ءتۇرىن بولسادا كورسەتىپ، باسىمىز جەرگە جەتكەنشە ءيىلىپ تاعزىم ەتسەكتە ارتىق ەمەس قوي. «ءولى رازى بولماي ءتىرى بايىمايدى» دەگەندەي. شىن مانىندە سول كەزدەگى مارقۇمداردىڭ كوبى ءوز اجالدارىنان ولگەن جوق قوي. ول كەزدە ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن ساربازدار مەن باتىرلار  عانا  اجال قۇشپاعان، سولارمەن قاتار  ساردارلار، بايلار، بيلەر، سۇلتاندار  مەن حانداردا باستارىن  بايگەگە تىكتى عوي ەلىم، جەرىم دەپ. ال ءقازىر قالاي...

ءقازىر ءبىز اتادان قالعان ماقالدىڭ  ءوزىن دۇرىس قولدانباي ءجۇرمىز. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن فاكتىگە جۇگىنەيىك. مىسالى «اعا ولسە ءىنى مۇرا» دەيمىز، جوق بۇل دۇرىس ەمەس،  دۇرىسىندا ول «اعا ولسە جەڭگە مۇرا، ءىنى ولسە كەلىن مۇرا» بولادى، ءبىز سولاي دۇرىستاپ  قولدانۋىمىز  كەرەك. سەبەبى بۇل جەردە اتالارىمىز سول كەزدىڭ وزىندە اسقان دانالىقپەن، اسا كورەگەندىكپەن  «جەتىمىن جىلاتپاۋ، جەسىرىن قاڭعىرتپاۋ» ساياساتىن ۇستانعان. وسى ساياساتتىڭ استارىندا توقال ماسەلەسى دە وزىنەن-وزى شەشىلىپ جاتقان. سول كەزدە رۋ اقساقالدارى، اۋىل اقساقالدارى بولا وتىرىپ، جەسىر قالعان ايەلگە جاعدايدى بارىنشا ءتۇسىندىرىپ، قايىن اعالالارى مەن قاينىلارىنىڭ قايسىسىن تاڭدايتىنىن سۇراپ، تاڭداۋ ەركىن  جەسىر ايەلدىڭ وزىنە بەرگەن. ءوزىنىڭ جانە بالاسىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان ايەل قايىن اعاسى بولا ما، قاينىسى بولا ما ءوزى قالاعان بىرەۋىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ جەسىرىلىكتەن قۇتىلعان. سونىمەن قاتار بۇل جەردە بالا ەشقانداي جەتىمدىك كورمەگەن، كەرىسىنشە كىلەڭ اعايىن-تۋىستارىنىڭ اراسىندا قايتىس بولعان ادامنىڭ  «بالەنشەكەنىڭ كوزى، تۇياعى»  دەپ نازاردا بولىپ، ەركىن جانە ەركە وسكەن. اعايىندارىنىڭ ءبىرى ات قۇلاعىندا ويناۋعا، ءبىرى نايزاگەرلىككە، ءبىرى ساداقشىلىققا، ءبىرى قىلىشكەرلىككە باۋلىپ بالانى  ناعىز مىقتى جاۋىنگەر ەتىپ تاربيەلەپ شىعارعان. ال ءقازىر قالاي ...

الىسقا بارماي-اق ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقان حان ابىلاي اتامىزدان باستاپ ايتساق تا جەتكىلىكتى بولار. ارينە  ابىلاي اتامىزدا اتاقتى بابالارىنىڭ سالىپ كەتكەن  سارا جولىمەن ءجۇردى عوي. سول ابىلاي اتامىزدىڭ داۋىرىندە، جاۋگەرشىلىك زاماندا قازاقتىڭ نەگىزگى ءتورت ولجاسى بولعان ەكەن.  ولار «قاتىن ولجا، بالا ولجا، مال ولجا، قارۋ-جاراق پەن ساۋىت-سايمان ولجا». جەڭىسكە جەتىپ جاۋىن تىزە بۇكتىرگەن سوڭ، تۇتقىنعا تۇسكەن جاۋدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىن بايلاپ-ماتاپ، جاس بالالارىن ەرتىپ، مالدارىن ايداپ، قارۋ-جاراعى مەن ساۋىت-سايماندارىن  ارتىپ الىپ  مول ولجامەن ەلگە ورالاتىن بولعان. سوعىستا كورسەتكەن ەرلىگى مەن ەڭبەگىنە ساي ولجا جاۋىنگەرلەردىڭ اراسىندا ءوز ارا بولىسكە ءتۇسىپ، قالعانى حالىققا قىلداي ءبولىنىپ بەرىلگەن. بۇل جەردە دە توقال ماسەلەسى مەن ءارتۇرلى جاعدايلارعا  بايلانىستى ۇيلەنبەي  ءجۇرىپ قالعان  «ءسۇر بويداقتار»  مەن قاتىنى ولگەن «سالت باستى ساباۋ قامشىلىلار»  ماسەلەسى دە ءوز شەشىمدەرىن تاۋىپ جاتقان. جاۋدان تۇتقىن بولىپ ولجاعا تۇسكەن قىز-كەلىنشەكتەردىڭ تاڭداۋدان كەيىنگىلەرى سول ءسۇر بويداقتار مەن قاتىنى ولگەندەرگە بۇيىرىپ، ال بويداقتارعا ايەلمەن قوسا ەنشى ءبولىنىپ، باسىنا ءۇي تىگىلىپ، الدىنا ولجادان مال سالىناتىن بولعان، اتاپ ايتقاندا ۇساق مال، ساۋىن سيىر، مالعا  مىنەتىن  كولىك، جاۋعا مىنەتىن ات، كوش كولىگى تۇيە  قوسا بەرىلگەن. وسىلايشا بويداقتار ماسەلەسى دە وڭاي  شەشىلگەن. ولجا بالالاردىڭ اتتارى وزگەرتىلىپ، قازاقشا اتتار قويىلىپ، قازاقتىڭ بالاسى بولىپ شىعا كەلگەن. ابىلاي اتامىز ارماندايدى ەكەن «شىركىن-اي ەڭ از دەگەندە بەس جىل بەيبىتشىلىك بولا تۇرسا عوي» دەپ، ونداعىسى سول كەزدەگى ولجا بالالار ەرجەتىپ، اتقا قونىپ ءوز ەلىنە ەندى جاۋى رەتىندە شاباتىن بولعان. ال ءقازىر قالاي...

ءقازىر ءبىز «ءداستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار» دەپ سالت-داستۇرىمىزگە ۇركە قارايتىن  بولدىق. ءبىز الدىمەن ءداستۇردىڭ قايسىسى وزىق، قايسىسى توزىق ەكەنىن دالەلدەپ،  ناقتىلاپ، انىقتاپ الۋىمىز كەرەك. نەگىزىندە توقال الۋ ماسەلەسى ەرتەدەن كەلە جاتقان ءسالت-داستۇر، ادەت-عۇرىپ،  ەشقاندايدا  تاڭسىق جانە كريمينالدىق  جاعداي ەمەس. بۇل جەردەگى ەڭ باستى شەشىمىن تاپاي تۇرعان كۇردەلى ماسەلە، ول توقال العان ادام ءبىرىنشى ايەلىمەن زاڭدى تۇردە  سوت ارقىلى اجىراسپايىنشا سونداي-اق  نەكە بۇزۋ تۋرالى كۋالىگىن المايىنشا توقالىمەن احاج ءبولىمى ارقىلى  زاڭدى نەكەگە وتىرا المايدى. سونىمەن قاتار بۇل جەردە اشىعىن ايتۋىمىز كەرەك، مۇراگەرلىك ماسەلەسى تاعى بار، توقال الاتىن ادامنىڭ بايلىعى اتاپ ايتقاندا جىلجىيتىن جانە جىلجىمايتىن مۇلىكتەرى، اقشا قاراجاتى. سول بايلىققا توقال الاتىن ادامنىڭ ايەلى جانە بالا-شاعاسى توقال مەن ونىڭ كەلەشەكتە دۇنيەگە كەلەتىن بالالارى ورتاقتاسىپ تالاسادى دەگەن كۇدىكپەن ءبىرىنشى ايەلى كۇيەۋىنىڭ، بالالارى اكەسىنىڭ توقال الۋىنا وڭايلىقپەن كەلىسپەيدى.

بۇل ارينە مەنىڭ جەكە پىكىرىم. بۇل جاعدايدى رەتتەۋدىڭ جانە تىعىرىقتان شىعۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار. ول ءۇشىن توقال الاتىن ادام ايەلىمەن ۇرسىسىپ-قىرقىسپاي، بالا-شاعاسىنا سۇيكىمسىز بولماي، ايەلىمەن سوت ارقىلى  اجىراسپاي،  سوت ارقىلى زاڭدى نەكەسىن بۇزباي، ءبىرىنشى ايەلىمەن اراداعى زاڭدى نەكەنى ساقتاۋى كەرەك. ەگەر ءبىرىنشى ايەلمەن اراداعى  زاڭدى نەكە بۇزىلماسا، توقال الاتىن ادام مەن توقالدىڭ اراسىنداعى نەكە قالاي زاڭداستىرىلۋى كەرەك دەگەن سۇراق اركىمدى-اق  مازالاپ تۇرعان شىعار. ونىڭدا جولى بار، جاۋابى بىلاي، مىسالى وبلىستار مەن اۋداندار جابىلىپ، ەكى وبلىس جانە ەكى اۋدان بىرىكتىرىلگەن كەزدەردە مەكەمەلەرگە «№2 قالالىق سوتى، №2 اۋداندىق سوتى، №2 اۋداندىق اۋرۋحاناسى» دەگەن سياقتى ءنومىر بەرىلگەن بولاتىن، تۋرا سول سياقتى ەگەر جانۇياسى بار ادام توقال الاتىن بولسا وندا تۇرعىلىقتى جەرى بويىنشا قالالىق نەمەسە اۋداندىق احاج بولىمدەرىندە ولاردىڭ زاڭدى نەكەلەرىن تىركەپ، ولارعا باسقا  «№2  نەكە قيۋ تۋرالى كۋالىك» بەرۋ قاجەت. سوندا ماسەلە وزىنەن-وزى شەشىلەدى دەپ سانايمىن. سەبەبى توقال الاتىن ادام ايەلىن «اجىراسقان» دەگەن اتقا قالدىرعان جوق، بالالارىن «ءتىرى جەتىم» جاساعان جوق، بارلىق بايلىققا بايلانىستى ەڭ كۇردەلى ماسەلە «مۇراگەرلىك قۇقىقتان»  ايىرعان جوق.

ارينە بۇنداي جاعداي دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىندە جوق شىعار. ءبىراق ءبىز باستايىق، ەشتەڭەدەن قورىقپايىق، اتامىز قازاق ايتقان عوي «كورگەن-كورگەنىن ىستەيدى، كوسەۋ تۇرتكەنىن ىستەيدى» دەپ، نەگە ءبىز كورگەنىمىزدى عانا ىستەۋىمىز كەرەك. اراق ءىشۋدى، شىلىم شەگۋدى، ەسىرتكىنىڭ بارلىق ءتۇرىن قولدانۋدى ۇيرەندىك قوي ەشكىمنەن رۇقسات سۇراماي-اق. قاجەتتىلىك بولىپ جاتسا سول دۇنيە ءجۇزى ەلدەرى بىزدەندە ۇلگى السىن، قاشانعى ءبىز ولاردان عانا ۇلگى الۋىمىز كەرەك.

ءسوز سوڭىندا ايتارىم:  كەلەشەكتە ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىن  ەركىن ۇستاعىمىز كەلسە، كوك تۋىمىزدىڭ تۇعىرى مىقتى بولىپ، تالماي تولاسسىز جەلبىرەسىن دەسەك، كوزدى جۇمىپ-اپ وزگەنىكىن كوشىرە بەرمەي، «قولدا باردا التىننىڭ ءقادىرى جوق» دەگەن اتالى سوزدەن قورىتىندى شىعارىپ، ءوز بارىمىزدى وشىرە بەرمەي، العا ۇمتىلىپ، باتىل قادامدار جاساپ، ءوز اتىمىزدان، ءوز جانىمىزدان ءبىز دە تۇپكىلىكتى  شەشىمدەر قابىلداپ ۇيرەنەيىك اعايىن.

اۆتورى: سەرجان  قايىربەك ۇلى

شقو

تارباعاتاي اۋدانى

اقجار اۋىلى