كەز كەلگەن ەلدىڭ ديپلوماتياسى ونىڭ ىشكى ساياساتىنىڭ جالعاسى. بۇنداعى باستى مىندەتتەر ەلدىڭ جانە ءوزى ورنالاسقان ايماقتىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ، جاقىندى-الىستى مەملەكەتتەرمەن قارىم-قاتىناستاردا شيەلەنىستەردىڭ الدىن الىپ ءوزارا ءتيىمدى ىقپالداستىقتى قۇرۋ، اينالىپ كەلگەندە سىرت كۇشتەردىڭ ىقپالىن ۇلتتىڭ بەيبىت تە ۇدەمەلى دامۋىنا يكەمدەۋگە كەلىپ سايادى. ەكىنشى جاعىنان ساياسات دىتتەگەن ماقساتىڭ الدىڭنان شىعا سالاتىن قيال-عاجايىپتار الاڭى ەمەس، تەك تۋىندىعان مۇمكىندىكتەردى ۇتىمدى پايدالانا الۋدى بىلدىرەدى. وسى تۇرعىدان العاندا تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى قازاقستاننىڭ ديپلوماتياسى قانداي ناتيجە بەردى؟

ۋاقىت وتكەن سايىن سىرتقى ساياساتتا اناداي اعاتتىقتار جىبەرىلدى، مىناداي اتتەگەن-ايلار ورىن الدى دەگەن سىڭايدا پىكىرلەر ايتىلىپ جاتادى. ونىسى كوپ جايدايدا دۇرىس تا شاعار. سەبەبى حالىقارالىق باسەكەلەستىك احۋالىندا، اسىرەسە جەكەلەگەن كۇش يەلەرى بەكىتىلگەن ويىن ەرەجەلەرىن بۇزۋعا دايىن تۇرعاندا، تەك ولجاعا كەنەلۋ مۇمكىن ەمەس. اقش-تىڭ كورنەكتى ساياسي قايراتكەرى گەنري كيسسيندجەر: “ديپلوماتيا – بۇل ەڭ الدىمەن دۇلەي كۇشتى باعىندىرۋدىڭ ونەرى”،- دەگەنى بار. قازاق ديپلوماتياسىن ءسوز ەتكەندە وسى ۇستانىم ءوزىن اقتاپ كەلە جاتقانىن اڭعارامىز.

ايتىلعانعا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن وتكەن جولىمىزدىڭ كەي تۇستارىن شولىپ وتسەك:

1991 جىلى كەڭەس وداعى كۇيرەپ ونىڭ ورنىنا عالامدىق ساحناعا جاڭا 15 ەگەمەندى مەملەكەت شىقتى. ءبىراق زاڭدىق تۇرعىدا جاريالانعان بۇل شەشىمنىڭ ءىس جۇزىنە اسۋى ءۇشىن كوپتەگەن قاتەرلى اسۋلاردان امان ءوتۋ كەرەك ەدى. كادىمگى وتباسى ايرىلىسقاننىڭ ءوزى قانشالىقتى اۋىر تيەتىندىگى بارشاعا ءمالىم. ال ەندى جەر شارىنىڭ 1/6 الىپ جاتقان يمپەريا بولشەكتەنسە، ونىڭ سالدارىن بولجاۋدىڭ ءوزى قيىننىڭ قيىنى. 1980-جىلدار اياعىندا يۋگوسلاۆيا فەدەراسياسى ىدىراعاندا ونىڭ قۇرامىنداعى التى رەسپۋبليكا بىر-بىرىمەن سوعىسىپ، ارتى ءجۇز مىڭداعان ادامنىڭ ءومىرىن جالمادى، ميلليونداعان ادام بوسقىنعا اينالدى، تۇتاستاي قالالاردىڭ تاس-تالقانى شىقتى.

بۇرىنعى كسرو حالىقتارىن دا وسىعان ۇقساس تاۋەكەلدەر كۇتىپ تۇردى. ەسكە تۇسىرە كەتسەك تاعدىرلى 1991 جىلدىڭ 8 جەلتوقسانىندا بەلوۆەجدە رەسەي، بەلارۋس جانە ۋكراينا باسشىلارى كەزدەسىپ كەڭەس وداعىنىڭ تاراتىلاتىنىن جانە “سلاۆيان ۇشىتىگىن” قۇراتىنىن مالىمدەدى. بۇعان قارىمتا 13 جەلتوقساندا ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالىرىنىڭ بەس پرەزيدەنتى اشعابادتا جينالىپ ايماقتىق كونفەدەراسيا جاساقتاۋ ماسەلەسىن تالقىعا سالدى.

نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ءوزى وسى وقيعالاردى بىلاي ەسكە الادى: “ول كەزدە ءبىز راسىندا دا كسرو اۋماعىندا بىر-بىرىنە قارسى سلاۆياندىق-حريستياندىق جانە تۇركى-مۇسىلمان بىرلەستىگىنىڭ پايدا بولۋى الدىندا تۇردىق. قاتەرلى ءۇردىستى بولدىرماۋ ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساۋعا تۋرا كەلدى”.اتالعان تەكە-تىرەسكە 21 جەلتوقساندا نۇكتە قويىلدى. سول كۇنى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ باستاماسىمەن الماتى دەكلاراسياسى قابىلدانىپ وعان سايكەس تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى ومىرگە كەلدى. وعان پوست-سوۆەتتىك 12 رەسپۋبليكا مۇشە بولدى، پريبالتيكالىق ليتۆا، لاتۆيا، ەستونيانى ساناماعاندا. سودان بەرى تمد-عا قاتىستى كوپتەگەن سىن ايتىلىپ كەلەدى. دەسە دە اتالعان ۇيىمنىڭ بۇرىنعى كسرو اۋماعىن كەڭ اۋقىمدى سوعىستان ساقتاپ قالۋ مەن وركەنيەتتى اجىراسۋداعى ماڭىزىن مويىنداۋ كەرەك.

وسىلايشا ءمىنسىز بولماسا دا، كسرو-نىڭ ورتاق مەنشىگىن بەيبىت تۇردە بولىسۋگە، كورشىلەرمەن جاڭا ءداۋىردىڭ تالابىنا ساي بايلانىستاردى ورناتۋعا جول اشىلدى. ايتسە دە الدا ءوزىمىزدىڭ ىشكى ومىرىمىزدەگى بولسىن، سىرتقى ساياساتتاعى بولسىن جاۋاپكەرشىلىگى مول سىناقتار كۇتىپ تۇردى. ءسوز بولىپ وتىرعان 1990 جىلداردىڭ باسىندا نۇرسۇلتان نازاربايەۆپەن كەزدەسۋ بارىسىندا يزرايل باسشىسى شيمون پەرەستىڭ مىنا ءسوزى ەسكە تۇسەدى: “ءسىزدىڭ ورنىڭىزدا بولسام، مەن كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى ۇيقىدان ويانعاندا الدىمەن وڭ كوزىمدى اشىپ رەسەيدى، سودان بارىپ سول كوزىمدى اشىپ قىتايدى كورگەندە، ۋا جاراتقان يە، بۇل ماعان نە قىلعانىڭ دەپ اح ۇرار ەدىم”. ول كەزدە ۇلتاراقتاي عانا جەر يەسى – يزرايل ون شاقتى اراب ەلىمەن سوعىس احۋالىندا وتىرعانىن ەسكەرسە، پەرەستىڭ الگى تەڭەۋى ەلىمىزدىڭ گەوساياسي تۇرعىدان قانشالىقتى اۋىر جاعدايعا دۋشار بولعانىن تۇسىنىك بەرەدى.

الايدا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە تونگەن قاتەر ءبىرى يمپەريالىق ساياساتتان ارىلماعان، ەكىنشىسى كۇشىنە ەندى ەنىپ كەلە جاتقان قوس الىپتىڭ سەسىمەن شەكتەلىپ قالمادى. تمد كەڭىستىگىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە مولدوۆاداعى پريدنەستروۆەدە، ءازىربايجان مەن ارمەنيا اراسىندا تاۋلى قاراباق ءۇشىن قارۋلى قاقتىعىستار ۇدەپ جاتتى. وسىنداي قاۋىپ-قاتەرلەر ورتالىق ازيادا دا كەڭىنەن ەتەك جايدى: تاجىكستاندا ازاماتتىق سوعىس، قىرعىز مەن وزبەك اراسىندا فەرعانا اڭعارىندا ۇرىس-كەرىس، اۋعانىستانداعى شيەلەنىس – وسىنىڭ ءبارى قازاقستاندا دا الاڭداۋشىلىق تۋعىزدى.

ورىن العان تاۋەكەلدەرگە قارسى تۇرۋ ماقساتىندا 1992 جىلدىڭ مامىر ايىندا ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك كەڭەسى قۇرىلدى. وعان قازاقستانمەن قاتار بەلارۋس، رەسەي، وزبەكستان، ۋكراينا، قىرعىزستان، گرۋزيا، تاجىكستان، ءازىربايجان ەلدەرى قوسىلدى. ۇيىم اياسىندا ارنايى ۇجىمدىق جاساقتار قۇرىلدى. قايتادان ۇلكەن ساياساتتا ءمىنسىز ەشنارسە بولمايدى. باسقالارىن بىلاي قويعاندا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ اتىنا دا ءتۇرلى ۋاجدەر ايتىلىپ جاتادى. سول سياقتى تۇساۋى كەسىلگەننەن بەرى ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك كەڭەسى دە ءجيى سىنعا ۇشىرادى. ورىن العان كەلىسپەۋشىلىكتەر ءتۇرلى كەزەڭدەردە ازەربايجان، گرۋزيا، ۋكراينا، وزبەكستان سياقتى ەلدەردىڭ ۇيىمنان بىرەسە شىعىپ، بىرەسە كىرۋىمەن ەرەكشەلەندى. دەي تۇرعانمەن، تاجىكستانداعى قانتوگىستى توقتاتۋ، تاجىك-اۋعان شەكاراسىنىڭ قورعانىسىن كۇشەيتۋ، اقپاراتپەن الماسۋ، اسكەري مامانداردى دايىنداۋ مەن جاتتىعۋلار وتكىزۋ ارقىلى تاجىريبە جيناۋ سەكىلدى وڭ شارالاردى اتاپ وتكەن ورىندى.

ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى – زامانىندا قازاقستاننىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان تمد، ۇجىمدىق كاۋىپسىزدىك كەڭەسى، بۇنىمەن قاتار شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى، ناتو اياسىنداعى “بەيبىتشىلىك ءۇشىن سەرىكتەستىك باعدارلاماسى”، باسقا دا كوپجاقتى فورماتتار نەگىزىنەن ءوزىن اقتادى.

جوعارىدا ساياسات قيال-عاجايىپ ەمەس، مۇمكىندىكتەر الاڭى ەكەنى ءسوز بولدى. بۇل دەگەنىمىز الەمدەگى سان الۋان فاكتورلارمەن ساناسىپ، ولاردى تارازىلاپ بارىپ ءوز پايداڭا اسىرۋدى العا تارتادى. كەرىسىنشە حالىقارالىق قاتىناستاردا مەنمەندىككە بوي الدىرۋ ادەتتە ءساتسىز اياقتالىپ جاتادى. مىسال رەتىندە جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋىن ساقتاپ قالماق بولعان سولتۇستىك كورەيانىڭ، قورشاعان الەمنىڭ مۇددەلەرىن ەلەمەي بىربەتكەيلىك تانىتقان ليبيانىڭ، داۋلى ماسەلەلەردى كۇشكە سۇيەنىپ شەشپەك بولعان رەسەيدىڭ باسىنا تۇسكەن قيىنشىلىقتار ايتىلعانعا دالەل. ال ەندى كەلىسىمشىلدىككە دايىندىق پەن ءىستى شەكتەن شىعارماي وڭتايلى شەشۋ استە السىزدىكتى بىلدىرمەيدى. قايتا بۇل ءادىس باسىم تۇسكەن كۇشتىڭ وسال تۇستارىن وزىنە قارسى پايدالانىپ، ونى دەگەنىڭە كوندىرۋگە كەلىپ سايادى. تابيعاتتا اتالعان قابىلەتتى ەمەنگە ۇقساتۋعا بولادى. قاتتى داۋىل تۇرعاندا قاتىپ قالعان ءزاۋلىم اعاشتاردىڭ ءوزى يىلمەي كەلىپ اقىرى تۇپ-تامىرىمەن قۇلاپ جاتقاندا ەمەن مايىسىپ بارىپ ءوز ورنىنا قايتىپ ورالادى.

سايىپ كەلگەندە كەز كەلگەن ساياسات ناتيجەسىنە قاراي باعالانۋى ءتيىس. سونىڭ ءبىرى عانا كورىنىسى – ماسكەۋدىڭ قىسىمىنا قاراماستان ول ءۇشىن سەزىمتال قىرىم، ابحازيا، وڭتۇستىك وسەتيا، پريدنەستروۆە سىندى تۇيتكىلدەر بويىنشا قازاقستان ءوز تۇعىرىنان اينىماي وتىرعانى.

ەندىگى ءبىر وزەكتى تاقىرىپ مەملەكەتتىك شەكارانى بەكىتۋ تۋراسىندا. ال ەندى سول شەكارانى كورشىلەرمەن حالىقارالىق كەلىسىم-شارت ارقىلى بەكىتۋ – تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتىڭ ماڭىزدى كەپىلى. تاريحقا كوز جۇگىرتسە الەمدەگى شيەلەنىستەردىڭ، سوعىس اتاۋلىنىڭ باسىم بولىگىنە وسى شەكارالىق داۋلار تۇرتكى بولعان. ءالى كۇنگە شەيىن الەمنىڭ ونداعان مەملەكەتتەرى، اراسىندا تمد مۇشەلەرى دە تابىلادى، اتالعان تۇيتكىلدەردى تارقاتا الماي، قاۋىپ-قاتەرگە ۇرىنىپ كەلەدى.

ءساتى ءتۇسىپ قازاقستان ديپلوماتياسى بۇل تۇيتكىلدى 2000 جىداردىڭ باسىندا تولىعىمەن جاپتى. ال ءتيىستى كەلىسىمدەر قاتارىندا ەڭ العاش رەت 1994 جىلدىڭ 26 ساۋىردە قىتايمەن ارادا قۇجاتقا قول قويىلدى. بۇل جاس قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلكەن جەتىستىگى بولدى دەسەك ارتىق ايتپاعاندىق. ماسەلە ءتىپتى الەۋەتى زور كەڭەس وداعى ءتىسى باتپاعان داۋعا نۇكتە قويۋدا ءيا ونداي كەلىسىمگە تمد ەلدەرى اراسىندا قازاقستان ەڭ ءبىرىنشى بوپ قول جەتكىزگەنىندە عانا ەمەس. سوڭىنان ءبىزدىڭ ەلدىڭ ۇلگىسىمەن باسقا ەلدەر، ونىڭ ىشىندە رەسەي دە ءجۇردى. ماسەلە باسقادا: بۇرىنعى فرانسيا پرەزيدەنتى فرانسۋا ميتتەراننىڭ ايتقانى بار: "شەكارانى تالقىلاۋ سوعىستى تالقىلاۋمەن تەڭ". ال ەندى وسىنداي ەرەكشە كۇردەلى دە سەزىمتال پروبلەمانى جۇڭگو سياقتى الىپ كورشىمەن تەڭ دارەجەدە، ءوز ۇپايىن جوعالتپاي شەشىپ ىزگى كورشىلەستىك پەن ىنتىماقستىققا جول اشۋ – زور جەتىستىك.

ايتا كەتەرلىك جايت، سول 1994 جىلعا دەيىنگى كەزەڭدە قىتايلىق كارتالاردا شىعىس قازاقستاننىڭ بالحاش كولىنە دەيىنگى جەرلەرى اسپاناستى يمپەريانىڭ تاريحي مەنشىگى رەتىندە بەلگىلەنىپ كەلگەن بولاتىن. ال شەكارا جايلى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆپەن ۋاعدالاستىقتان كەيىن سول كەزدەگى جۇڭگو باسشىسى سزيان سزەمين: "بۇدان بىلاي اتالعان كارتالار تۇزەتىلىپ ەكى اراداعى شەكارا مىزعىماستىعى ماڭگىلىك ساقتالادى" دەپ اشىق مالىمدەدى. راس، كەلىسسوزدەر ءجۇرىپ جاتقاندا سونشاما اسىعۋدىڭ قاجەتى نە، ون-جيىرما جىل كىدىرە تۇرايىق دەگەن سىڭايدا سىني پىكىرلەر ايتىلدى. ءبىراق سول سوزدەرگە ەرىپ جىل سايىن ەمەس، كۇن سايىن كۇشەيىپ كەلە جاتقان ايداھارمەن شەكارا ماسەلەسىن كەيىنگە شەگەرسە ارتى نە بولار ەدى؟ الەمنىڭ ەكىنشى الىبىنا اينالعان قىتايدىڭ جاڭا باسشىلارىنىڭ دامەسى قانداي بولار ەدى؟ مەنىڭشە، ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

وتكەن جولى قىتايلىق ءبىر سايتتىڭ شەكارا جايلى دورەكى مالىمدەمە جاساۋى جاڭاعىداي اۋرۋ امبيسيالار نەگە اكەلەرى جايلى تۇسىنىك بەرەدى. ال ەندى كەلىسىمگە قول قويىلعاننان سوڭ جانە ول بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىندا تىركەلىپ حالىقارالىق زاڭ مارتەبەسىن العاننان كەيىن ىقتيمال ارانداتۋلاردىڭ جولى كەسىلدى. الگى باسى داۋعا قالعان سايت بويىنشا قازاق سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جۇڭگو تاراپىنا ارنايى نارازىلىق نوتاسىن جولداعانى، سونىڭ نەگىزىندە رەسمي پەكين اتىشۋلى جاريالىنىمدى وشىرتۋگە ءماجبۇر بولعانى ءسوزىمىزدى قاۋتتايدى. ەندەشە قىتايمەن، بەرتىن كەلە رەسەيمەن، ورتالىق ازياداعى كورشىلەرمەن ارادا شەكارا ماسەلەسىنىڭ دەر كەزىندە ءارى ءبىرجولاتا شەشىمىن تاپقانى – وتاندىق ديپلوماتيانىڭ ءسوزسىز جەڭىسى.

كۇندەلىكتى ءومىر اعىمىندا ديپلوماتتاردىڭ جۇمىسى كوزگە ونشا بايقالا بەرمەيدى. بۇقارالىق سانادا ەلدەر اراسىنداعى يگى كورشىلەستىك پەن ىنتاماقتاستىق وزدىگىنەن بولىپ جاتقانداي سەزىلەدى. جوعارى دەڭگەيدەگى ساپارلار مەن ەكى نە كوپجاقتى كەلىسىمشارتتاردان باستاپ ىسكەر توپتار مەن قاتارداعى ازاماتتاردىڭ بايلانىستارى دا ۇيرەنشىكتى تاجىريبە كورىنەدى. شىن مانىسىندە، اتالعان ۇردىستەرگە جان ءبىتىرىپ، ەل مەن ەلدى، حالىق پەن حالىقتى جاقىنداستىرىپ، داۋلى جاعدايلاردى تارقاتىپ وتىرعان ديپلوماتيا. تاياۋدا عانا وزبەكستان جاعىنان كەلگەن تاسقىن سۋ قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە ءبىرقاتار ەلدى مەكەندى باسىپ كەتكەندە وسىعان كۋا بولدىق. قىزۋقاندىلىق پەن ايقايعا سالىنباي ماسەلەنىڭ ءوزارا تۇسىنىستىك پەن دوستاستىق رۋحىندا شەشىم تاپقانى بۇعان دالەل.

ەكونوميكانىڭ العا باسىپ، ەلدەگى ءومىر ساپاسانىڭ ءوسۋى دە كوپ رەتتە ءوزارا سەنىم مەن تابىسقا نەگىزدەلگەن حالىقارالىق ىنتاماقتاستىقپەن تىعىز بايلانىستا: مەيلى ول ەلدەر اراسىنداعى ساۋدا بولسىن، تەحنولوگيالارمەن الماسۋ بولسىن نەمەسە شەتەلدىك ينۆەستيسيالاردى ەلدىڭ دامۋى ماقساتىندا تارتۋ بولسىن. ايتپاقشى، سوڭعى كورسەتكىشتەر بويىنشا قازاقستان تمد كەڭىستىگىندە جەتەكشى ورىندا كەلە جاتىر. ونىڭ ءوزى ءبىر مەجە. باسقا ماسەلە – تۇراقتىلىق پەن بەيبىت زامان ساقتالعان سايىن قازاقتىڭ دا ءال-اۋقاتى مەن ىشتەي ۇيىمشىلدىعى ارتا تۇسەتىنى. اتالعان قۇدىرەت ءساتى كەلگەندە ۇلت رەتىندە ءوز ۇپايىمىزدى تۇگەندەۋگە سەپتىگىن تيگىزەتىنى تاعى بار.

قالاي بولعاندا ۋاقىت بىزگە جاق. تەك وسى قۇندى مۇمكىندىكتى وركوكىرەكتىككە بوي ۇسىنباي ءتيىمدى پايدالانا بىلسەك ابزال. بۇل دا ساۋاتتى ساياساتتىڭ ءبىر كىرەنىسى، تەك ول بولەك اڭگىمە.

راسۋل جۋمالى، ساياساتتانۋشى