Belt and Road، The Ecomonmist جانە The Global Economy سياقتى الەمدىك جەتەكشى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى قازاقستان تۋرالى، اسىرەسە، جaھaندىق باسەكەگە قaبىلەتتىلىگى، ەلدىڭ سوڭعى جىلدارداعى ەكونوميكالىق دامۋى تۋرالى قالام تەربەگەن.
IMD الەمدىك باسەكەگە قابىلەتتىلىك ورتالىعىنىڭ يندەكسى بويىنشا، قازاقستان 2020 جىلى 36-ورىنعا تۇراقتاعان. IMD ورتالىعى قازاقستاندى ءبىلىم سالاسى بويىنشا 34-ورىنعا، تەحنولوگيا بويىنشا 41-ورىنعا، ال، بولاشاققا دايىندىعى جاعىنان 33-ورىنعا يە دەپ باعالاعان.
ال 2019 جىلى 9 قازاندا دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋم (دەف) جاريالاعان جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك يندەكسىندە قازاقستان ءتورت ساتىعا كوتەرىلىپ، 141 ەلدىڭ ىشىندە 55-ورىنعا تۇراقتاعان. دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋم يندەكسى بويىنشا، قازاقستاندا سوڭعى ءۇش جىلدىڭ ناتيجەسىندە العا جىلجۋ بايقالعان. فورۋم ەسەپ ونىمدىلىگى مەن ۇزاق مەرزىمدى ەكونوميكالىق ءوسۋدىڭ درايۆەرلەرىن باعالايدى. يندەكستە قازاقستان 63 ۇپايمەن ۋرۋگۆاي مەن برۋنەي-دارۋسسالام اراسىندا ورنالاسقان. ەسەپ ءوزىنىڭ 40-شى جىلىندا سيفرلىق داعدىلار، ينفلياسيا جانە الەۋمەتتىك كاپيتال سياقتى 103 ينديكاتوردى، ينفراقۇرىلىم، اقپاراتتىق-كوممۋنيكاسيالىق تەحنولوگيالاردى (اكت) قابىلداۋ، ماكروەكونوميكالىق تۇراقتىلىق، دەنساۋلىق، بىلىكتىلىك، ءونىم نارىعى، جۇمىس كۇشى سياقتى 12 ينديكاتوردى ۇيىمداستىرادى. نارىق، قارجى جۇيەسى، نارىق مولشەرى، بيزنەستىڭ ديناميكاسى جانە يننوۆاسيالىق قابىلەتى قامتىلىپ، باعا بەرىلەدى. يندەكس بويىنشا، قازاقستانداعى ەڭ جوعارى بالل باعانىنداعى اكسيونەرلەردى باسقارۋ ينديكاتورىندا بولدى. قاۋىپسىزدىك، الەۋمەتتىك كاپيتال، تەپە-تەڭدىك، مەملەكەتتىك سەكتوردىڭ تيىمدىلىگى، اشىقتىق، مەنشىك قۇقىعى، كورپوراتيۆتى باسقارۋ جانە بولاشاق ۇكىمەتتىك باعدار بويىنشا باعالانعان ەلدىڭ مەكەمەلەرى 64-ورىنعا يە بولدى. ينفراقۇرىلىم بويىنشا ەل 67ء-شى، ال اكت-نى قابىلداۋ بويىنشا 44ء-شى ورىن، ورتا دەڭگەيدەن جوعارى كىرىستەر توبىنىڭ ورتاشا دەڭگەيىنە قاراعاندا سالىستىرمالى تۇردە جاقسى كورسەتكىشتەرگە يە. قازاقستان ماكروەكونوميكالىق تۇراقتىلىق بويىنشا ەڭ جوعارى باعا – 86 بالل كورسەتكەن. ەۋرازياداعى باسەكەگە قابىلەتتى ەكونوميكاسى بويىنشا رەسەيدەن كەيىنگى ەكىنشى ورىن العان، ال، بىلىكتىلىك بويىنشا 57ء-شى، ءونىم نارىعىندا 62ء-شى، ەڭبەك نارىعىندا 25ء-شى، قارجى جۇيەسىنىڭ بەرىكتىگى بويىنشا 104ء-شى، نارىق كولەمى بويىنشا 45ء-شى جانە بيزنەستىڭ ديناميكاسى بويىنشا 35ء-شى ورىندى يەلەندى.
"قارجىلىق دامۋ مەن يننوۆاسيالىق مۇمكىندىكتەرگە نازار اۋدارۋ قازاقستاننىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىكتىڭ جوعارى كورسەتكىشتەرىنە قول جەتكىزۋىنە جانە پروسەستىڭ قۇرىلىمدىق وزگەرىستەرگە جەتۋىنە كومەكتەسەدى" دەلىنگەن دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋم (دەف) جاريالاعان جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك يندەكسىندە .
وندا عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق جۇمىستارعا قوماقتى قارجى بولەتىن، جۇمىس كۇشىنىڭ بىلىكتىلىك بازاسىن ارتتىراتىن، جاڭا ينفراقۇرىلىمدى دامىتاتىن جانە جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزەتىن ەلدەر باسەكەگە قابىلەتتىلىك شەكاراسىندا العا جىلجۋى ىقتيمال ەكەندىگى اتاپ وتىلگەن.
"ەسەپ ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىنا ينفراقۇرىلىمعا، بىلىكتىلىككە، زەرتتەۋگە جانە دامۋعا باسا نازار اۋداراتىن ەلدەر تەك ءوسۋدىڭ ءداستۇرلى فاكتورلارىنا نازار اۋداراتىن ەلدەرمەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم تابىستى ەكەنىن كورسەتەدى. ەلدەر اراسىنداعى الشاقتىق ەلەۋلى بولىپ قالادى جانە بەلگىسىزدىك گەوساياسي جاعدايدىڭ وزگەرۋى جانە ساۋدا شيەلەنىستەرىنىڭ كۇشەيۋى ارقىلى "حالىقارالىق باسقارۋ جۇيەسىندە قيىندىق تۋدىرىپ وتىر، بۇل اقىر سوڭىندا ينۆەستيسيالاردى تەجەيدى جانە جەتكىزىلىمدەگى كۇيزەلىستەر ءقاۋپىن ارتتىرادى" دەگەن دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋم ءتوراعاسى، قۇرىلتايشى كلاۋس شۆاب ەسەبىندە. الەمدىك قارجى داعدارىسىنان ون جىل وتكەن سوڭ، الەمدىك ەكونوميكا ورتالىق بانكتەردىڭ 10 تريلليوننان استام دوللار قۇيعانىن ايتقان فورۋم ءتوراعاسى ونىمدىلىكتىڭ بىركەلكى ءوسۋ سيكلىندە ەكەنىن مالىمدەگەن.
يندەكس بويىنشا، كەيبىر ەلدەر تەحنولوگيالىق ينتەگراسيادا ايتارلىقتاي العا وزعانى ايتىلىپ، ەلدەر "ەكونوميكالىق ءوسۋدىڭ جاڭا ينكليۋزيۆتى جانە تۇراقتى جولىنا" ۇمتىلۋى كەرەكتىگى جەتكىزىلگەن. سونداي-اق ولار ءۇشىن ەكونوميكالىق ءوسۋ مەن ەكولوگيالىق تۇراقتىلىقتى تەڭەستىرۋ ماڭىزدى ەكەنى، بۇعان ساراپشىلار شۆەسيا، دانيا جانە فينليانديانى مىسالعا كەلتىرگەن. "كليماتتىڭ وزگەرۋىن جەدەلدەتۋ بۇكىل الەم بويىنشا جۇزدەگەن ميلليونعا اسەر ەتەدى جانە 60 جاسقا دەيىنگى ادامدار ونىڭ جەردەگى تۇراقسىزدىق اسەرىنە كۋا بولادى. سونىمەن قاتار، تەڭسىزدىكتىڭ، جەدەلدىكتىڭ جانە الەۋمەتتىك موبيلدىلىكتىڭ بولماۋىنىڭ جوعارىلاۋى ادىلەتسىزدىك سەزىمى كۇشەيىپ، بىرەگەيلىك پەن قادىر-قاسيەتتى جوعالتۋ، الەۋمەتتىك قۇرىلىمدى السىرەتۋ، مەكەمەلەرگە دەگەن سەنىمنىڭ تومەندەۋى، ساياسي پروسەستەرگە دەگەن قۇلشىنىس پەن الەۋمەتتىك كەلىسىمشارتتىڭ جويىلۋى ارقىلى قوعامنىڭ ءبىرتۇتاستىعىن بۇزادى" دەلىنگەن حابارلامادا.
قازاقستاننىڭ سوڭعى جىلدارداعى دامۋىنا تالداۋ جاساعان گونكونگتا اعىلشىن تىلىندە شىعاتىن "Belt and Road" باسىلىمى جاريالاعان ساراپتامادا قازاقستاننىڭ ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى ەكونوميكاعا يە ەكەنىن ايتىلا كەلىپ، "90-شى جىلدارى دا جاپپاي كەدەيلىك پەن بۇرىنعى كەڭەس وداعى رەسپۋبليكالارىنىڭ كۇيرەۋى جاعدايىندا قازاقستان پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە ازاماتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىمەن، ساياسي تىنىشتىعىمەن جانە جۇمىس ىستەپ تۇرعان كاسىپورىندارىمەن ەرەكشەلەندى" دەپ جوعارى باعا بەرۋمەن باستالادى.
ال "The Global Economy" باسىلىمى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق ءوسۋى تۋرالى تالداۋ جاساپ، ناقتى جالپى ىشكى ءوسىمنىڭ وزگەرۋ قارقىنى جاقسى دەڭگەيدە ەكەنىن مالىمدەدى. باسىلىم كورسەتكىش ءۇشىن قازاقستاننىڭ 1991 جىلدان 2020 جىلعا دەيىنگى مالىمەتتەردى ۇسىنعان. "Global Economy" اقپاراتىنا سايكەس، وسى كەزەڭدەگى قازاقستان ءۇشىن ورتاشا ءمان 3،01 پايىزدى قۇراعان، ال 1994 جىلى مينيمۋم 12،6 پايىزدى قۇرادى جانە ماكسيمۋم 2001 جىلدان باستاپ 13،5 پايىزدى قۇراعان. 2019 جىلدان باستاپ سوڭعى كورسەتكىش 4،5 پايىزدى قۇراعان. سالىستىرۋ ءۇشىن ايتا كەتەيىك، 2019 جىلى 176 ەلگە نەگىزدەلگەن الەمدىك ورتاشا كورسەتكىش 2،77 پايىزدى قۇرادى. "وسى كورسەتكىشتىڭ الەمدىك رەيتينگىن قاراساڭىز، قازاقستاننىڭ ورنى الدە قايدا جاقسى دەڭگەيدە ەكەنىن كورۋگە بولادى" دەپ جازادى باسىلىم.
دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ رەسمي سايتى دا قازاقستاننىڭ 2019-2020 جىلدارداعى ەكونوميكالىق وسۋىنە وڭ باعا بەرەتىن ساراپتاما جاريالاعان. بانك قازاقستاننىڭ جەرى باتىس ەۋروپامەن تەڭ، ءبىراق الەمدەگى ەڭ تومەنگى تىعىزدىققا يە ەكەنىن ايتا كەلىپ، "بۇل ەل ستراتەگيالىق تۇرعىدان جۇڭگو مەن وڭتۇستىك ازيانىڭ جانە رەسەي مەن باتىس ەۋروپانىڭ ءىرى جانە تەز دامىپ كەلە جاتقان نارىقتارىن اۆتوموبيل، تەمىرجول جانە كاسپيي تەڭىزىندەگى پورت ارقىلى بايلانىستىرادى" دەپ جازادى.
دۇنيەجۇزىلىك بانك قازاقستان جيىرما جىلعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتا تابىسى تومەن-ورتا تابىستان جوعارى دەڭگەيگە كوشكەنىن مالىمدەپ، جوعارى باعا بەرگەنىن اشىق جاريالايدى. حالىقارالىق ۇيىمنىڭ بەرگەن وڭ باعاسىنا سايكەس ەل 2006 جىلدان باستاپ ورتا دەڭگەيدەن جوعارى كىرىستەر توبىنا كوشكەن. 2002 جىلدان باستاپ جان باسىنا شاققانداعى ءجىو التى ەسە ءوستى جانە كەدەيلىك دەڭگەيى كۇرت تومەندەپ، ەلدىڭ دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ ورتاق وركەندەۋ ينديكاتورى بويىنشا كورسەتكىشتەرىن ەداۋىر جاقسارتقان. 2020 جىلعى پاندەميا جاعدايىن قوسپاعاندا، قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق ءوسۋى جالپى دەڭگەيدە كورنەكتى بولعانى ايتىلعان.
The Economist باسىلىمى "قازاقستان تۋرا ماعىنادا جولايرىقتا تۇر. گەوگرافيالىق جاعىنان ول رەسەي، جۇڭگو جانە تاياۋ شىعىستىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان، ءبىر رەت جانە بولاشاق ساۋدا جولدارىمەن استروليزگە شىعادى" دەپ جازا كەلىپ، قىتايدىڭ ازيا، ەۋروپا مەن افريكا اراسىنداعى جاڭا كولىك بايلانىسىنىڭ "بەلدەۋ جانە جول" باعدارلاماسىنا قوسىلۋ ارقىلى بۇل ورىندى قازاقستاننىڭ پايداسىنا اينالدىرۋعا تىرىسۋدا ەكەنىن حابارلادى. سوڭعى ەكى جىلدا كورشى مەملەكەتتەردىڭ قارجىسىن ەلىنە تارتىپ، مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسىنا وڭ اسەرىن تيگىزگەن شەكاراداعى قورعاستا جۇك تاسيتىن تەمىرجول تورابىن قۇرعانىن جازادى.
"The Global Economy" اقپاراتى بويىنشا، قازاقستان تۇراقتى ەكونوميكالىق كەڭەيۋ جانە 2019 جىلدىڭ باسىندا ەڭ تومەنگى جالاقىنىڭ ءوسۋى ناقتى جالاقىنى 8،9 پايىزعا كوتەرىپ، جۇمىس كۇشىنە دەگەن سۇرانىستى قامتاماسىز ەتۋگە كومەكتەستى. رەسمي جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى 5 پايىزدان تومەن. جالاقىنىڭ ءوسۋى مەن الەۋمەتتىك كومەكتىڭ ۇلعايۋى جاعدايىندا كەدەيلىك دەڭگەيى 2019 جىلى 8،5 پايىزعا دەيىن تومەندەدى. باسىلىم "بۇل ءۇشىنشى جىل قاتارىنان كەدەيلىكتى تومەندەتۋ بولدى" دەپ تاعى دا جوعارى باعا بەرگەن.
"قازاقستاننىڭ ينۆەستيسيالىق تارتىمدىلىعى جانە ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرى" دەگەن تاقىرىپپەن "The Global Economy" باسىلىمىندا جاريالانعان اقپاراتتا، 2008-2009 جىلدارداعى رەسەسسيا كەزەڭىندە ۇلتتىق بانك پەن قارجىلىق قاداعالاۋ اگەنتتىگىنىڭ داعدارىسقا قارسى باسقارۋدىڭ جۇزەگە اسىرعان شارالارى ارقىلى قازاقستان الەمدىك ەكونوميكانىڭ قۇلدىراۋ سالدارلارىن بولدىرماعانى ايتىلادى.
TGE اقپاراتىنشا، 2014-2015 جىلدارداعى تەجەلۋدەن كەيىن سوڭعى ءۇش جىلدا ەكونوميكا قالپىنا كەلدى. ەلدىڭ ىشكى جالپى ءونىمى قۋاتتى جەكە سەكتور ارقاسىندا 4،1%-عا ءوستى. قازاقستاندىق بانكتەر ينۆەستيسيالاردى باسقا پوستكەڭەستىك ەلدەردە بولە باستادى. ەلدە ەرەكشە ءىرى مۇناي قورلارى، مەتالدار، سونداي-اق پايدالى قازبالار بار. رەسپۋبليكا مۇنايمەن قامتاماسىز ەتۋدە الەمدە 12ء-شى، ال تابيعي گاز بويىنشا 19-شى ورىندا.
باسىلىم وعان قوسا "قازاقستاننىڭ حالىقارالىق مۇناي-گاز كومپانيالارى اتىراۋ قالاسىندا ورنالاسقان، مۇندا جاڭا مۇناي وڭدەۋ كاسىپورىندارىن ىسكە قوسۋ جوسپارلانىپ وتىر" دەپ ايتا كەلىپ، التىندى جەتكىزۋ بويىنشا قازاقستان التىن ءوندىرۋشى ەلدەردىڭ الەمدىك رەيتينگىندە جەتەكشى ورىندا تۇرعانىن حابارلاپ، ەل ەكونوميكاسىنىڭ الەۋەتىنە جوعارى باعا بەرەدى.
"The Global Economy" وسىنداي فاكتورلار ەلدى شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ نازارىنا لايىق ەتەتىنىن ايتا كەتكەن. وعان قوسا، قازاقستاننىڭ تۇراقتىلىعىنىڭ العىشارتى - حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنىڭ ءوسۋى ەكەنىن اتاپ كورسەتكەن.
"Belt and Road" باسىلىمى بولسا، قازاقستاننىڭ شەتەلدىك ينۆەستورلار ءۇشىن اشىقتىق جانە قاۋىپسىزدىگى تۋرالى دا بايانداۋدى ۇمىتپاعان. اقپارات قۇرالىنىڭ مالىمەتىنە سايكەس، ەلدەگى ماكروەكونوميكالىق تۇراقتىلىق جانە تەڭگەرىمسىزدىكتىڭ جينالۋىن بولدىرماۋ، سونداي-اق زاڭدى قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگى ەلدى تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيسيالار ءۇشىن تارتىمدى ەتەدى. "Doing Business" ينۆەستيسيالىق تارتىمدىلىعى بويىنشا قازاقستان 2019 جىلى 190 ەلدىڭ ىشىندە 28ء-شى ورىندا. بەلگىلى ساندارعا سايكەس، سوڭعى 20 جىل ىشىندە ەلگە 300 ميلليارد دوللارلىق ينۆەستيسيا اكەلىنگەن. باسىلىم 2017 جىلى ينۆەستيسيالىق احۋالدى جاقسارتۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ ينۆەستيسيالار جانە دامۋ مينيسترلىگى دۇنيەجۇزىلىك بانكپەن بىرگە 2018-2022 جىلدارعا ارنالعان ۇلتتىق ينۆەستيسيالىق ستراتەگيانى جاساعانىن دا جاريالاعان.
پىكىر قالدىرۋ