قازاقستاندا زورلىق-زومبىلىق ەكسترەميزمىنە قارسى ىس-ارەكەت قاي كەزدە دە وزەكتى ماسەلەلەر قاتارىندا بولعان. مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ وسى پروبلەمانى شەشۋ جونىندەگى تۇسىنىگى، ءتاسىلى جانە شارالارى بىرنەشە ءتۇيىندى ساتتەرمەن ۇشتاسقان.

بىرىنشىدەن، بۇل تەرمينولوگياعا قاتىستى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا "زورلىق-زومبىلىق ەكسترەميزمى" تەرمينى ۇعىمدىق اپپاراتتا، نەگىزىنەن، زاڭنامالىق دەڭگەيدە جوق. اعىلشىن تىلىندەگى ادەبيەتتەردە جانە كاسىبي ورتادا كەڭىنەن قولدانىلاتىن "violent extremism" تەرمينى رەسمي دەڭگەيدە كەڭ قولداۋ مەن تۇسىنىككە يە بولمادى، دەگەنمەن ەكى تاراپ شەتەلدىك سەرىكتەستەرمەن جانە حالىقارالىق ۇيىمدارمەن جۇمىس ىستەۋدى جالعاستىرۋدا. بۇل "قارسى/ەسكەرتۋ" جانە "كۇرەس" تەرميندەرىنىڭ ماعىناسىنا دا قاتىستى.

قازاقستاندىق كونتەكستتە، ورتالىق ازيانىڭ بارلىق ەلدەرىندەگىدەي بۇل تەرميندەر سينونيم رەتىندە پايدالانىلادى، دەگەنمەن باتىستىق ساراپشىلىق ورتادا ولار ايتارلىقتاي ەرەكشەلەنەدى (ءبىرىنشىسى شارالار مەن قۇرالداردىڭ بارلىق سپەكترىن قامتيدى، ال ەكىنشىسى كوبىنەسە فيزيكالىق جانە اسكەري قۇرامداۋىشتارعا شوعىرلانادى). ەكسترەميزم مەن تەرروريزم تەرميندەرىنىڭ تىم انىق ەمەس انىقتاماسى الدىن-الۋ جانە قارسى تۇرۋ جۇمىستارىن قيىنداتادى.

ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك باعدارلامادا ەكسترەميزمنىڭ باسقا تۇرلەرى ("ەكسترەميزمگە قارسى ءىس – قيمىل تۋرالى" ق ر زاڭىندا بەلگىلەنگەن)  ءقاۋىپ توندىرمەيدى دەپ پايىمدالعان. ەلدىڭ، قوعامنىڭ جانە ادامنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ەلدىڭ مەملەكەتتىك ورگاندارى باسشىلىققا الاتىن نەگىزگى شارالار قازىرگى ۋاقىتتا دا كەڭىنەن قولدانىلۋدا.

ءۇشىنشى كەزەڭدە سيريادان ورالعان سودىرلار مەن ولاردىڭ وتباسىلارىنا، سونىڭ ىشىندە ايەلدەر مەن بالالارعا جانە ولارمەن جۇمىس ىستەۋگە ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى. بۇل باعىتتاعى مەملەكەتتىك ساياسات راديكالدانعان كۇشتەرمەن جۇمىسقا باعىتتالعان.

ەكسترەميزم مەن تەرروريزم ءقاۋپىنىڭ دەڭگەيى

ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى باسپا ءسوز قىزمەتىنىڭ اقپاراتىنا سايكەس، 2019 جىلعى ماۋسىمداعى جاعداي بويىنشا تەرروريزم مەن ءدىني ەكسترەميزمگە بايلانىستى قىلمىستار ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 662 ازاماتى (ونىڭ ىشىندە 14ء-ى ايەلدەر) سوتتالىپ، جازاسىن وتەپ جاتىر. ءبىر قاراعاندا كوپ كورىنگەن سانداردى بۇكىل ەلگە شاققاندا وتە تومەن. ەكىنشى جاعىنان، دەرەكتەردىڭ جىلدار بويى تۇراقتى تۇردە ءوسىپ وتىرعانى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنداعى كوپتەگەن جاريالانىمدار مەن باسپا ءسوز كونفەرەنسيالارىندا مامانداندىرىلعان بيلىك وكىلدەرى ايتقان مالىمدەمەلەرى سەبەپ. ياعني بۇرىن قۇزىرلى ورگان ەكستراميستىك قىلمىستاردى اشۋدا جاريالىلىققا كوپ بارا بەرمەسە، ءقازىر ۇدايى حابارلانىپ وتىرادى. سانداردىڭ ارتۋىنا سوڭعى بەس-التى جىل ىشىندە دايش-قا قوسىلۋ ءۇشىن اسكەري قاقتىعىستار ايماقتارىنا، اتاپ ايتقاندا سيرياعا بارعان ازاماتتار دا سەەپ بولعان. دەسە دە اتالعان اقپاراتتىڭ ءبارى قىلمىسكەرلەردىڭ قولعا ءتۇسىپ جاتقانىن، بۇل سالادا جۇمىستىڭ جۇيەلى ءجۇرىپ جاتقانىن كورسەتەدى.

سوڭعى جىلدارى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءونىمدى جۇمىسىنىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن قىلمىستىق ارەكەتتەردىڭ جولى ۇيىمداستىرىلۋ كەزىندە كەسىلدى. بۇعان دەيىن ەكسترەميستىك ۇيىمدار قازاقستانعا دا ءتىسىن باتىرىپ كورۋگە تىرىسقان. 

قۇزىرلى ورگان قۇرىعىنا تۇسكەن ايىپكەرلەردىڭ دەنى راديكالدى ءدىني يدەولوگيادان شابىت العانى دالەلدەندى. ماسەلەن، دايش ۇيىمى وكىلدەرى 2019 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا تەرروريزم اكتىسىنە دايىندالۋ، تەرروريزمدى ناسيحاتتاۋ، ءدىني وشپەندىلىكتى تۇتاتۋ جانە اتىس قارۋىن زاڭسىز ساقتاۋ دەرەكتەرى بويىنشا 10 جىلعا سوتتالدى. بۇعان دەيىن 2019 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە تاجىكستاننىڭ جەتى ازاماتى ل.حاميدي كوشەسىندە ورنالاسقان يۆەرسكو – سەرافيموۆسكيي موناستىرىنىڭ عيماراتتارىندا جانە م. مامەتوۆا كوشەسىندەگى "اتف بانك" عيماراتىندا قر-عا كىرۋگە تىيىم سالىنعان قولدان جاسالعان جارىلعىش قۇرىلعىنى قولدانا وتىرىپ، تەرروريستىك اكتىلەردى-جارىلىستاردى دايىنداعانى ءۇشىن 12-18 جىلعا سوتتالعانى بەلگىلى.

وسى تاعىلەتتەس قاتەر تۇرلەرى ەسكەرىلىپ، قازاقستاندا حالىقارالىق ارەنادا قابىلداپنىپ جاتقان زورلىق-زومبىلىق ەكسترەميزمى مەن تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىل جونىندەگى قادامداردان بولەك، ارنايى ستراتەگيا ازىرلەنگەن. ستراتەگيا ستەيكحولدەرلەردى، زاڭنامانى جانە جۇمىس باعىتتارىن ەسكەرەتىن كوپتەگەن ءتۇرلى جۇمساق جانە كۇشتىك كومپونەنتتەردى قامتيدى.

قازاقستاندا ەكسترەميزمنىڭ ءۇش ءتۇرى سيپاتتالادى.

ساياسي ەكسترەميزم – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسيالىق قۇرىلىسىن كۇشتەپ وزگەرتۋ، ەگەمەندىگىن، ونىڭ اۋماعىنىڭ تۇتاستىعىن، قول سۇعىلماۋىن جانە بولىنبەۋىن بۇزۋ، مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى مەن قورعانىس قابىلەتىنە نۇقسان كەلتىرۋ، بيلىكتى كۇشپەن باسىپ الۋ نەمەسە بيلىكتى كۇشپەن ۇستاپ تۇرۋ، زاڭسىز اسكەريلەندىرىلگەن قۇرالىم قۇرۋ، وعان باسشىلىق ەتۋ جانە قاتىسۋ، قارۋلى بۇلىك ۇيىمداستىرۋ جانە وعان قاتىسۋ، الەۋمەتتىك، تەكتىك-توپتىق الاۋىزدىقتى قوزدىرۋ.

ۇلتتىق ەكسترەميزم – ناسىلدىك، ۇلتتىق جانە رۋلىق الاۋىزدىقتى، ونىڭ ىشىندە زورلىق-زومبىلىقپەن نەمەسە زورلىق-زومبىلىققا شاقىرۋمەن بايلانىستى الاۋىزدىقتى قوزدىرۋ.

ءدىني ەكسترەميزم – ءدىني وشپەندىلىكتى نەمەسە الاۋىزدىقتى، ونىڭ ىشىندە زورلىق-زومبىلىقپەن نەمەسە زورلىق-زومبىلىققا شاقىرۋمەن بايلانىستى وشپەندىلىكتى نەمەسە الاۋىزدىقتى قوزدىرۋ، سونداي-اق ازاماتتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە، ومىرىنە، دەنساۋلىعىنا، يماندىلىعىنا نەمەسە قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا قاتەر توندىرەتىن كەز كەلگەن ءدىني پراكتيكانى قولدانۋ.

وسى اتالعان ءۇش قاتەردىڭ سوڭعى قازاقستان قوعامىندا ارا-تۇرى كورىنىس تاۋىپ ءجۇر. وسى رەتتە ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ الدىن الۋ جانە وعان قارسى ءىس-قيمىل جونىندە تومەندەگىدەي شارالاردى قولعا الۋ ماقسات ەتىلگەن.

• ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ الدىن الۋ، قوعامدا راديكالدىق يدەولوگياعا قارسى يممۋنيتەتتى جانە راديكالدىق كورىنىستەرگە مۇلدەم توزبەۋشىلىكتى قالىپتاستىرۋ.
• قازاقستان رەسپۋبليكاسى حالقىنىڭ راديكالدانۋىنا سىرتقى فاكتورلاردىڭ اسەرىن تومەندەتۋ.
• ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزم فاكتىلەرىن، ونىڭ ىشىندە ارناۋلى مەملەكەتتىك جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتىن قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ جولىمەن انىقتاۋ مەن جولىن كەسۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ.
• ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزم اكتىلەرىنە دەن قويۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ، سونداي-اق ولاردىڭ سالدارىن بارىنشا ازايتۋ جانە (نەمەسە) جويۋ.

ستراتەگياداعى بۇل پۋنكتتەر ءدىني ەكسترەميزممەن بايلانىسقان زورلىق-زومبىلىقتىڭ الدىن الۋ شارالارىن قارقىندى جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.