تاڭبالىتاس - بۇل الماتى وبلىسى تەرريتورياسىنداعى ءبۋدديزمنىڭ تولىق سۋرەتتەلگەن جانە ەپيگرافيالىق تۇرعىداعى ەسكەرتكىشى. ەسكەرتكىش قاپشاعاي قالاسىنان سولتۇستىك-باتىسقا قاراي 25 كم جەردە، ىلە وزەننىڭ وڭ جاعالاۋىندا ورنالاسقان. قازاقستاندا بۋدديستىك مازمۇنداعى تيبەت جانە ويرات تىلدەرىندەگى جازۋلاردىڭ ەداۋىر سانى بەلگىلى. بۋدديستتىك بەينەلەر قىرعىزستاندا دا تانىمال. بۇل ايماقتا بىرنەشە عيباداتحانالاردىڭ قيراندىلارى تىركەلگەن. بۋددا ءدىنىنىڭ تيبەت – موڭعولدار اراسىنداعى ينفراقۇرىلىمنىڭ بولۋى، ونىڭ ارتۇرلىلىگىن، رەناتانىڭ يۋ.گ. جوڭعار كارتاسىنداعى مالىمەتتەر بويىنشا بەلگىلى. ال سوڭعىلارى جوڭعارلار تۇتقىنىندا بولعان دەگەن نەگىز بار (1716-1733).
تاڭبالىتاستا تۇراقتى عيماراتتاردىڭ قيراندىلارى ءالى بەلگىسىز. بۇل جەر 1677-1771 جىلدار ارالىعىندا ويراتتاردىڭ اشىق اسپان استىنداعى عيباداتحاناسى بولعان. بارلىعى اۋدارىلىپ عىلىمي اينالىمعا تۇسكەن ەلۋ جازبا، بۋددالاردىڭ ءتورت بەينەسى جانە بەسىنشىسى - بودديساتتىلار (بارلىعى ءساتتى تۇسىندىرىلگەن) وسى كەشەننىڭ كەرەمەت بىرەگەيلىگىن قۇرايدى. بۇنداعى جازۋلاردىڭ ءبىرى (ەڭ كولەمدى: 11 تىك سىزىق) سوڭعى جىلدارى ي.ۆ. ەروفەيەۆانىڭ باسقارۋىمەن جاسالعان جان-جاقتى زەرتتەۋلەرى بارىسىندا اۋدارىلدى. بۇل ويراتتىقتاردىڭ جازعان حاتى. حاتتا 1771 جىلعى وقيعالار تۋرالى كۋالاندىرادى. بۇل قازاقتاردىڭ جوڭعارلاردى تولىعىمەن جەڭگەندىگىن جانە سول ۇزاق جانە قاندى سوعىستىڭ ۇمىتىلماس ورنى بولا الاتىندىعىن دالەلدەيدى. ءلامايزمنىڭ قازاقستان تەرريتورياسىنداعى تاريحى بىرنەشە رەت ي.ۆ. ەروفەيەۆانىڭ سوڭعى مونوگرافيالىق ەڭبەكتەرىندە تولىق جازىلعان.
ەسكەرتكىشتىڭ 160 جىلدان استام تاريحى بار، ەسكەرتكىشتەگى عىلىمي جۇمىستاردىڭ تولىق ءتىزىمى كوپتەگەن پاراقتاردى الادى. ەڭ العاش تاڭبالىتاس كەشەنىن زەرتتەپ جانە بۋدديستەردىڭ سۋرەتتەرى مەن جازبالارىن قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن ش. ۋاليحانوۆ. ءوز ەڭبەگىندە 1856 جىلى تاڭبالىيار دەپ اتاپ كورسەتكەن. شىعىستانۋشى ا.م.پوزدنيەۆ ن.ن. پانتۋسوۆتىڭ فوتوسۋرەتتەرى بويىنشا جازۋلاردى اۋدارىپ، تاستاردا بەينەلەنگەن بۋدديستتىك قۇدايلاردى انىقتاپ، ەگجەي-تەگجەيلى تۇسىنىكتەمە بەردى.
تاڭبالىتاس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ بارلىعى تابيعي تۇردە ۇلكەن تاۋ جارتاسىندا اسەم گۇلدەنگەن قۇم ۇيىندىلەرىنەن پايدا بولعان توبەشىكتە وتىرعان ءۇش بەينەگە نازار اۋداردى. قۇدايلار بەينەسى بار بۇل تاستار، تۋريستەر ءۇشىن ەڭ تارتىمدى ورىن جانە كيەلى مەكەننىڭ ورتالىق بولىگى بولىپ تابىلادى. تاستىڭ ورتاسىندا ۇلكەندىگى 3.46 x 3.79 مەتر بولاتىن قۇم ۇيىندىلەرىنەن پايدا بولعان توبەشىكتەرمەن، سول جانە وڭ جاعىندا قۇدايلاردىڭ كىشىگىرىم بەينەلەرى قاشالعان. ا.م. پوزدنيەۆتىڭ انىقتاماسى بويىنشا تاس ورتاسىنداعى كەرەمەت بۋرحان، موڭعولدار مەن جوڭعارلار اراسىندا زور ىقىلاسقا يە ارياسى بولىپ ەسەپتەلەدى. (اريا) -بالو (تيب. Chjan-ra-sik، Chenraisi) - Avalotikesvara دەپ اتالادى.
اۆالوكيتەشۆارانىڭ وڭ جاعىندا كىشىگىرىم ولشەمدە (1،42 ح 1،44 م) سول قولىمەن توستاعان ۇسىنعان ىدىسى بار بۋددا شاكيامۋني. ولاردىڭ تومەنگى جاعىندا «مەن بۋددا شاكيامۋنيگە تابىنامىن» - دەگەن تيبەت تىلىندەگى جازۋ. چجان-راي-سيكانىڭ سول جاعىندا ولشەمى 1،79 ح 1،46 م بولاتىن مانلا بۋددا (شيپالى بۋددا) قاشالىپ سالىنعان. سول قولىندا قۇلىپتالعان پاترا، ال تومەنگە تۇسىرىلگەن وڭ جاق قولىندا بارلىق اۋرۋلاردى ەمدەيتىن جەمىس بار (التىن ميروبالان). مانلا بەينەسىنىڭ استىندا تيبەتتىك «مەن بۋددا مانلاعا تابىنامىن» - دەگەن جازۋ بار.
ءتورتىنشى جالعىز بۋرحان (1،28 ح 1 م) باسىندا جەتى جىلان بەينەسىمەن تاسقا قاشالعان (جازۋسىز)، ءۇش قۇداي سۋرەتى سالىنعان ورتالىقتان باتىسقا قاراي 15 م جەردە ورنالاسقان. تاعى ءبىر جالعىز بۋرحان (بەسىنشى) اسەم گۇلدىڭ ۇستىندە وتىرعان (ولشەمى 1،27ح1،4 م) قاسيەتتى ورىننىڭ ورتالىعىنان وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي 26،5 م جەردە ورنالاسقان. تيبەتتىك لامايزمدە ونى ميتيۋكبا («بەيىمدەلمەگەن») دەپ اتايدى. تاعى ءبىر تاستا ون ءبىر جولدى ويرات تىلىندە جازۋ جانە ءبىر تاستا تيبەتشە: «مەن چوي-حي-جالسانعا تاعزىم ەتەمىن» - ناعىز تاريحي تۇلعا دەپ قاشالعان. بۇل جازبا ەسكەرتكىشتىڭ جازىلۋ كەزەڭىن انىقتاۋ ءۇشىن وتە ماڭىزدى، سەبەبى ۇزاق ۋاقىت بويى ونى زەرتتەۋ ەڭ قيىن ماسەلە بولىپ كەلگەن.
ىلە وزەنى - جەتىسۋدىڭ ەڭ ۇلكەن وزەنى، ول جۇزدەگەن جانە مىڭداعان تۋريستەردى، سونىڭ ىشىندە تۋعان جەرىنىڭ تاريحىن بىلدىرۋگە، دەمالۋشىلاردى جانە ت.ب. قىزىقتىراتىن ورىن. قاراما-قارسى جاعالاۋدا «كوشپەندىلەر» ءفيلمىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن سالىنعان ورتاعاسىرلىق تولىق كولەمدى سالىنعان سارايشىق تۋريستتەردى تارتاتىن ورتالىققا اينالىپ ۇلگەردى. بۇل سارايشىقتى قالپىنا كەلتىرىپ، ساقتاۋعا جانە قورعاۋعا قاراپايىم باسقارۋدى جۇزەگە اسىرا وتىرىپ جاعالاۋلاردى ءبىر – بىرىنە بايلانىستىرسا تۋريستەر سانى ارتار ەدى. وزەننىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى بۋددا سۋرەتتەرىنەن جوعارىدا بۋددا جازۋلارى مەن قازاق حالقىنىڭ رۋلارى مەن تايپالارىنىڭ كوپتەگەن تاڭبالارى بەينەلەنگەن تاعى ءبىر تاس بار. مۇنداي «كوللەكسياعا» ارنالعان ورىن وزەن جاعالاۋىنىڭ كوركەم لاندشافتى نەگىزىندە تاڭدالعان. وزەن ءار ۋاقىتتا تايپالار اراسىنداعى تابيعي شەكارا قىزمەتىن اتقارعان، سونىمەن قاتار قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى مەن نىعايۋى كەزىندە دە بولعان. وزەن بويىمەن سەرۋەندەۋ نەمەسە مادەني جانە تاريحي ەسكەرتكىشتەردى ارالاۋعا ارنالعان جول ارقىلى شاتقالدىڭ بيىك جەرىنە شىعىپ، تۋريستەر وزەن ارناسى مەن القابىنىڭ بىرنەشە كيلومەترىن باقىلاي الادى. ىلە وزەنىنىڭ ورتا اعىسىنىڭ كەرەمەت كورىنىسى قازاقستاننىڭ ەڭ جاقسى لاندشافتتارىنىڭ ءبىرى دەپ ساناۋعا بولادى.
تولىق اعىپ جاتقان جانە قارقىندى ىلە وزەنى، ارينە، ۇزاق ۋاقىت بويى قالىپتاسقان جولدارعا ايتارلىقتاي كەدەرگى بولدى. ش. ءۋاليحانوۆ 1856 جىلى: «كوكتەمگى سۋ تاسقىنى، ول ناۋرىز ايىنان ەرتە بولمايدى؛ كۇزدە ول ازايادى، قىركۇيەك پەن قازان ايلارىندا مالعا ىڭعايلى شوپتەر پايدا بولادى، سول سەبەپتى وتكەلدەر بەلگىلى: وعىز-وتكەل، شەلەك پەن تۇرگەن ساعالارى اراسىندا؛ ەسىك پەن تالعار اراسىنداعى قىز-وتكەل، نەمەسە قىزكەلدى، وزەننىڭ وڭ جاعىنداعى وزەننەن تومەن ورنالاسقان. جىڭعىلدى جانە تاڭبالى-وتكەل، تاڭبالى-تاس شاتقالىندا. سوڭعىسى ارقىلى تاشكەنت، قۇلجا مەن سەمەيگە كەرۋەن جولى بار جانە ول جانايجول (دجانايەۆسكيي جولى) دەپ اتالادى.
وسىلايشا، تاڭبالىتاس كيەلى كەشەنى - XVII ءبىرىنشى جارتىسى – XVIII عاسىرداعى جوڭعارلاردىڭ تۇسىندا جەتىسۋداعى ءلامايزمنىڭ تارالۋى مەن ءومىر سۇرۋىنە جاتاتىن تابيعي ەسكەرتكىش جانە تاريحي مەكەندەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
1981 جىلدىڭ اقپان ايىندا تاڭبالىتاس جەرگىلىكتى ماڭىزى بار ەسكەرتكىش رەتىندە مەملەكەتتىك قورعاۋعا الىندى. 2000 جىلدارى «قازقايتاجاڭعىرتۋ» رمك مەكەمەسى ارقىلى ەسكەرتكىشتىڭ ورتالىق بولىگىندە مۇراجايلاندىرۋ جانە ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋ جوباسى جۇزەگە اسىردى.
«تاڭبالى» قورىق-مۋزەيىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ءبولىمى باسشىسى
نۋرماكسۋتوۆ ك.م
«تاڭبالى» قورىق-مۋزەيىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى
مۋكاشيەۆ ج.ب
پىكىر قالدىرۋ