قازاقستاندا وتكەن تۇرىكتىلدەس ەلدەر باسشىلارىنىڭ سامميتىنە كەلمەي قويعان تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعانعا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ رەنجىپ قالعان. بۇل تۋرالى «قامشى» پورتالى تۇركيالىق haberrus.com سايتىنا سىلتەمە جاساي وتىرىپ حابارلايدى.

استانادا وتكەن تۇركىتىلدەس ەلدەر باسشىلارىنىڭ سامميتىنە اۋەلدە تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعان قاتىسادى دەپ كۇتىلگەنىمەن، تۇرىك پرەزيدەنتى انكاراداعى پارتيا سەزىنە قاتىساتىنى سەبەپتى، استاناداعى سامميتكە كەلۋدەن باس تارتقان.

90-جىلدارى كەڭەستەر ۇكىمەتى تارقاتىلىپ، ونداعى تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر ەگەمەندىك الا باستاعان كەزەڭدە گەوگرافيالىق ساياساتتا تۇركيانىڭ ءرولى جوعارىلاي باستاعان ەدى.

تۇكريانىڭ وسى جىلدارداعى يممۋندىق وزگەرىۋى كۇللى الەمدى ءدۇر سىلكىندىرەردەي بولىپ، رەسپۋبليكانىڭ ساياسي، مادەني، ەكونوميكالىق جانە گۋمانيتارلىق سالالارى دامي باستاعان. جاھاندىق ساياساتتا «ءۇشىنشى الەم» قالىپتاستىرۋ ءۇشىن تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ بىرىگۋى ۇلكەن قادام ەدى. سولاي بولدى دا، قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇركىمەنستان جانە ءازىربايجان وسى تۇرعىدان تۇكريانىڭ باستاماسىن تولىق قولدادى. ال، تۇركيانىڭ توعىزىنشى پرەزيدەنتى سۇلەيمان دەميرەل مىرزا وسى ەلدەرمەن بايلانىستى ارتتىرۋدى  كوزدەگەن بولاتىن. ول جەكەلەگەن قاتىناستارعا بايلانىستى ينستيتۋسيونالدىق قۇرىلىم جولىن تاڭدادى. وسى رەتتە «تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ ءسامميتى» باستى رولگە يە بولدى. ءبىرىنشى كەزەكتە بۇل ەڭ ماڭىزدى ىنتىماقتاستىق تەتىگىنە اينالدى. سونىڭ ىشىندە تۇركيا سامميتكە قاتىسۋ كورسەتكىشى ەڭ جوعارعى دەڭگەيگە جەتكەنى دە جاسىرىن ەمەس.

ال، تۇركيا پرەزيدەنتى باسشىلىق ەتەتىن اك پارتيا بۇل ءۇردىستى تاماشا جالعاي ءبىلدى.

تۇركى كەڭەسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم 2009 جىلعى 3 قازاندا تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ ناحچىۆان ءسامميتىنىڭ قورىتىندىسى نەگىزىندە قابىلدانعانى بارشاعا ءمالىم. بۇگىنگى تاڭدا تۇركى كەڭەسىنە ءتورت مەملەكەت – ءازىربايجان، قازاقستان، قىرعىزستان جانە تۇركيا مۇشە بولىپ كىرەدى.

ءيا، بيىلعى كەڭەس قازاقستان استاناسىندا 10-11 قىركۇيەكتە وتكەن بولاتىن. بۇل سامميتكە تۇركيا پرەزيدەنتى ەردوعان دا قاتىسادى دەپ كۇتىلگەن. الايدا، سامميت اشىلعان رەسمي ساتتە ەردوعاننىڭ ورىنى بوس قالدى. ول كەلمەي قويدى. تۇركيا پرەزيدەنتىنىڭ ءىس -جوسپارلارى بويىنشا، 7-قىركۇيەك وڭتۇستىك كورەياعا، 9-قىركۇيەك ءۇندىستانعا، سوسىن قازاقستاننىڭ استاناسىنداعى سامميتكە قاتىسۋى كەرەك ەدى. الايدا ول بۇل مەملەكەتتەردىڭ ەشبىرىنە بارماي قويدى. ال مەملەكەت باسشىلارىنا جىبەرگەن حاتىندا ول «رەسمي ءىس- ساپارلاردىڭ بولماي قالۋىن تۇركياداعى بولعان تەررورلىق ارەكەتتەرمەن بايلانىستىراتىنىن»  ايتقان.

ال، تۇركيا پرەزيدەنتىنىڭ حاتىنان كەيىن قازاقستان پرەزيدەنتى ءوزىنىڭ رەنىش حاتىن ديپلوماتيالىق جولدار ارقىلى جەتكىزگەن-مىس.  قازاقستان پرەزيدەنتى ەردوعاننىڭ سامميتكە كەلمەي قويۋىن ەلدەگى اق پارتيا سەزدىنە قاتىسۋىمەن بايلانىستىرعان.

ءتۇيىن: قازاقستاندى اتا-باباسىنىڭ وتانى دەپ ەسەپتەيتىن تۇرىك باسشىسى ەردوعاننىڭ كەنەتتەن ەلورداداعى سامميتتەن باس تارتۋىنىڭ استارىندا نە جاتىر؟ ەكى ەل پرەزيدەنتتەرى ديپلوماتيالىق قاتىناستاردى ايتپاعاندا، بىر-بىرىنە باۋىرىم دەپ ءتىل قاتۋشى ەدى عوي. ەردوعاننىڭ ەلورداعا جاساعان سوڭعى ساپارىندا ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى «باۋىرىم» دەپ قۇشاق جايا قارسى العانى ەسىمىزدە.  سول كەزدە  استاناعا رەسمي ساپارمەن كەلگەن تۇركيا پرەزيدەنتى دە تارتىنىپ قالماي، ارىپتەسىن قولپاشتاي سويلەگەن-دى. كەلىسسوزدەر كەزىندە مەملەكەت باسشىلارى ەكى ەلدىڭ اراسىندا الىس-بەرىستىڭ ازايىپ قالعانىن مويىنداپ، ەندى ونى ارتتىرۋعا كەلىسكەن. ءۇش كۇنگە جالعاساتىن ساپار بارىسىندا رەدجەپ تايىپ ەردوعان قاسيەتتى تۇركىستان قالاسىنا دا بارىپ، ءتاۋاپ ەتكەن ەدى. 

ادەتتەگىدەي، الەمدىك ساياساتتا ءوز ورنى بار 61 جاستاعى  رەدجەپ تايىپ ەردوعاننىڭ كورتەجىن موتوسيكلگە مىنگەن وققاعارلار اقورداعا باستاپ كەلەدى، «الىستاعى باۋىرىمىزدىڭ» قازاق جەرىنە تابانى ءتيىپ، پرەزيدەنت نازاربايەۆ ارىپتەسىن ەسىك اۋزىنان كۇتىپ الىپ، ءتۇبى ءبىر تۋىسقانىنا باۋىرىم دەپ قوشەمەت كورسەتەدى، سوسىن مارتەبەلى مەيماننىمىز قازاق حاندىعىنىڭ تويىن تاماشالايدى دەپ كۇتىلگەن ەدى. ەردوعاننىڭ كەنەتتەن قۇبىلۋىنا نە سەبەپ بولدى؟ نازاربايەۆ وعان نە ءۇشىن وكپەلەدى؟

جالپى،  سوڭعى جىلدارى تۇركيانىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ  تاياۋ شىعىسقا باعىتتالعانىن  ساراپشىلار  ءجيى ايتادى. دەگەنمەن، انكارا ءۇشىن ەۋروپالىق وداقپەن قارىم-قاتىناس ەشقاشان   ماڭىزىن  جويماق ەمەس. رەجەپ تايىپ ەردوعان ەۋروپاعا، باتىس ەلدەرىنە قاراتا اندا-ساندا  مالىمدەمە جاساپ  قويعانىمەن، ءىس جۇزىندە تۇركيا ءبارىبىر دە ەۋروپا ەلدەرىنەن الىستامايتىنى تۇسىنىكتى. تۇركيانىڭ شەتەلدەرمەن ساۋدا-ساتتىق، ەكونوميكالىق بايلانىستارىنىڭ  باسىم  بولىگى ەۋروپاعا باعىتتالعان.  ويتكەنى، انكارانىڭ ەۋروپالىق وداققا  مۇشە  بولىپ كىرۋگە دەگەن  ءۇمىتى ءالى وشكەن جوق. ال،  تاياۋ شىعىس پەن  يسلام الەمىنە قاتىستى ۇستانىمدارىنا كەلسەك ەردوعاننىڭ نەووسماندىق  كوزقاراسى  بار. ياعني،  بۇرىڭعى وسمان  يمپەرياسىنىڭ  قۇرامىنا كىرگەن  ەلدەرگە «اعالىق اقىل ايتىپ»  وتىرعىسى كەلەدى.

سونىمەن بىرگە، تۇركيا يسلام الەمىندە كوشباسشى بولۋعا ۇمتىلىپ كەلەدى. ءتۇرلى  ساياسي ويىندارعا  باراتىنى، استىرتىن ارەكەتتەر ۇيىمداستىراتىنى دا سودان. تۇركيانىڭ وزگە ەلدەرمەن  ساۋدا-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستارىنا نازار اۋدارساق، ماسەلەنىڭ ءمان- جايى  بىردەن اڭعارىلادى. ادەتتە، «باۋىرىم، باۋىرىم» دەسىپ  بىر-بىرىنە ەرەكشە ءىلتيپات كورسەتىپ جاتاتىن قازاقستان مەن تۇركيا اراسىنداعى تاۋار اينالىمى سوڭعى بەس جىلدا وزگەرگەن دە  جوق. وزگەرسە دە ماردىمسىز عانا ءوسۋ  بولدى.

ەردوعاننىڭ ەلورداعا جاساعان وتكەن جولعى ساپارىندا دا  «ەسكى-قۇسقىنى ەسكە ءتۇسىرىپ» قويۋدان ارىگە  بارماعانى بەلگىلى. راس، 800 ملن دوللارلىق كەلىسىم-شارت جاسالدى. 7  ءمينيسترىن ەرتىپ كەلدى ەردوعان.  ءبىراق،  ءبارىبىر ەلدى ەلەڭ ەتكىزەتىن  كەلىسسوزدەر  بايقامادىق. ادەتتەگىدەي، ساۋدا-ساتتىق، قۇرىلىس،  جەڭىل ونەركاسىپ  سىندى  ماسەلەلەر قاراستىرىلعان ءتارىزدى. قازاقستاننىڭ ترانزيتتىك مۇمكىندىكتەرىن تۇرىكتەردىڭ بايقاماي  وتىرعاندىعى دا تاڭقالدىرادى. نە دە بولسا، ەلباسى وسى ءۇشىن ەردوعانعا وكپەلەسە كەرەك-تى.

نۇرگەلدى ءابدىعاني ۇلى