باتىس ەلدەرى اۋعانستانداعى اۋەجايدىڭ قاۋىپسىزدىگى قامتاماسىز ەتىلمەسە، ولاردىڭ كابۋلداعى ديپلوماتيالىق وكىلدىكتەرىنىڭ بولاشاعىنا ءقاۋىپ تونەتىنىن ايتتى. اۆستراليا ەلدەگى ەلشىلىگىن جاباتىنىن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ جاريالادى.

ال تۇركيا بۇل اۋەجايدىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن اۋعانستاندا بولۋدى جوسپارلاپ وتىر.

تاياۋدا اقش دەلەگاسياسى اۋعانستان پرەزيدەنتى ەشرەف گازي ۆاشينگتون مەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. ال تاليبان تۇركيانىڭ اۋعانستاندا قالۋىنا قارسى.

اۋعانستانداعى تاليبان قوزعالىسىنىڭ جاعدايى قالاي؟ ەلدەگى سوڭعى جاڭالىقتارعا شولۋ جاسايىق.

اسكەري جاعداي قانداي؟

اقش اسكەرلەرى ەلدەن كەتۋدى جالعاستىرىپ جاتقان كەزدە، تالىپتەر اۋعانستاننىڭ 421 اۋدانىنىڭ 80ء-ىن باسقاراتىنىن ايتىپ، مالىمدەمە جاسادى.

بۇۇ-نىڭ اۋعانستان بويىنشا ارنايى وكىلى دەبورا لايونس بولىسكەن اقپاراتقا سايكەس، وسى اۋدانداردىڭ 50-دەن استامى مامىر مەن ماۋسىم ايلارىندا اۋعانستاننىڭ باقىلاۋىنا وتكەن.

وتكەن اپتادا تالىپتەر تاجىكستان شەكارا بەكەتى ورنالاسقان شار كان بانداردى باسىپ الدى.

فرانسۋز AFP اقپارات اگەنتتىگى، ەكى كۇش قاقتىعىسقان كەزدە اۋعان اسكەرى ۇلكەن شىعىنعا ۇشىرايتىن حابارلادى.

– تاليبان ءوز كۇشتەرىن ۇلكەن قالالاردىڭ اينالاسىندا كوبەيتىپ جاتىر، ءبىراق بۇل ولار جاقىن ارادا قالالاردى باسىپ الۋعا تىرىسادى دەگەندى بىلدىرمەيدى، – دەدى حالىقارالىق داعدارىس توبىنىڭ قىزمەتكەرى ەندريۋ ۋوتكينس.

بۇۇ-نىڭ ارنايى وكىلى لايونستىڭ ايتۋىنشا، تالىپتەر ءار ايماقتىڭ استانالارىن باسىپ الۋعا تىرىسۋدا، جانە ولار بۇل قالالاردى شەتەلدىك كۇشتەر شىققاننان كەيىن الۋى مۇمكىن.

اۋعان حالقى نە ويلايدى؟

فرانسۋز AFP اقپارات اگەنتتىگى مۇمكىندىگى بارلاردىڭ بارلىعى ەلدەن كەتۋگە ۇمتىلىپ جاتقانىن، كوپتەگەن ادامداردىڭ ءبىرىنشى تاڭداۋى تۇركيا بولىپ وتىرعانىن حابارلادى. مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەردىڭ ەداۋىر بولىگى وتباسىلارىن ەلدەن الىپ كەتكەن.

اقش پەن ناتو ەلدەرى، كەرىسىنشە، اۋعانستاندا جۇمىس ىستەگەن ادامدارىنا ۆيزا بەرۋدە قيىندىقتارعا تاپ بولدى. بۇل ادامدار ەگەر تاليبتەر باسىپ السا، "شابۋىلعا ۇشىرايمىز با.." دەپ الاڭداپ وتىر.

ال تالىپتەر وكىنىپ، كەشىرىم سۇراعان ادامدارعا زيان كەلتىرمەيتىنىن، ديپلوماتتار مەن حالىقارالىق اگەنتتىك قىزمەتكەرلەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك بەرەتىنىن ءمالىم ەتتى. ءبىراق بۇل ماسەلەدە تاليبانعا دەگەن سەنىم جوق. سەبەبى، تالىپتەر 1998 جىلى يران كونسۋلدىعىنا كىرىپ، 11 ادامدى ولتىرگەنى، ولاردىڭ كوپشىلىگى ديپلومات بولعانى جانە وسىدان ەكى جىل بۇرىن بۇۇ عيماراتىندا ەكس-پرەزيدەنت مۇحاممەد نادجيبۋللانى ۇرلاپ، ازاپتاعانى ولاردىڭ ءالى ەسىندە.

– اۋعانستان حالقى ونداعان جىلدار بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان سوعىستىڭ اياقتالعانىن قالايدى. ەلىمىزگە اقش-تىڭ 2001 جىلى كىرۋى جاعدايىمىزدى جاقسى جاققا وزگەرە باستاعان ەدى. ءبىلىم، ساۋدا، ساياسات، مادەنيەت جانە باسپاسوزدەگى ەركىندىككە دە قول جەتكىزە باستادىق. كەيىن تالىپتەر ورتاعا قايتادان شىعىپ، جاعدايدى كۇردەلەندىرىپ جىبەردى. ءقازىر ەلدە جاعداي وتە ناشار. ەگەر امەريكا اسكەرى تولىعىمەن شىعاتىن بولسا، بيلىك تالىپتەردىڭ قولىنا وتەدى. ساۋدا، ساياسات، ءبىلىم ءبارى قۇلدىرايدى. سەبەبى، اۋعان اسكەرى قازىرگى جاعدايدا وتە ءالسىز. امەريكانىڭ كەتكەنىن ءبىز دە قالامايمىز. تالىپتەرگە يران مەن پاكىستاننان قولداۋ كوپ. سوندىقتان اقش اسكەرى ءالى 20 جىلداي ءبىزدى قورعاسا، مۇمكىن سول كەزدە ەلدەگى جاعداي جاقسارىپ ءبىر قالىپقا تۇسەر، – دەيدى اۋعان ازاماتى شەرحان افگحان.

ورتالىق ازيا مەن قازاقستانعا اسەرى قانداي؟

جۋرناليست ەستاي بوجان اۋعانستانداعى اقش پەن ناتو اسكەرىنىڭ شەگىنۋى تالىپتەردەن وزگە دە راديكالدى ءدىني ۇيىمداردىڭ كوبەيۋۋىنە اكەلىپ سوعىپ، تەرروريزم ءقاۋپى جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاۋلاپ شىعا كەلۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى.

– اۋعانستاندى "ورتا ازيانىڭ جۇرەگى" دەپ ايتادى. نەگە؟ سەبەبى اۋعانستاننىڭ گەوستراتەگيالىق ورنالاسۋ ماڭىزى وتە جوعارى. اۋعانستان ازيانىڭ ءدال ورتاسىندا ورنالاسقاندىقتان ورتا ازيا ارقىلى رەسەيگە جانە باتىس قىتايعا شىعا الادى، وڭتۇستىگىندە ءۇندىستان، پاكىستان، يرانمەن شەكتەسىپ جاتىر. وسىنداي ورتالىقتا تەرروريزم ءقاۋىپىنىڭ ارتۋى اۋعانستانعا شەكارالاس بارلىق ايماقتارعا ءقاۋىپ تۋدىرادى. سىرت ەلدەگى ساياسي جاعدايلار قازاقستانعا اسەر ەتپەيدى دەپ ويلاساق، قاتتى قاتەلەسەمىز. ءقازىر ولار ەلدەگى پاندەميادان كەيىنگى الەۋمەتتىك جاعداي مەن جۇمىسسىزدىقتى پايدالانىپ، وزدەرىنىڭ ۇگىت-ناسيحاتتارىن جۇرگىزىپ  قاتارىنا شاقىرۋى ابدەن ىقتيمال، – دەيدى ەستاي بوجان.

تالىپتەر وزبەكستان يسلام قوزعالىسىنا ماتەريالدىق ۇلكەن قولداۋ كورسەتەدى. بۇل توپقا بۇكىل ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنەن، سونداي-اق جۇڭگو، تۇركيا، ازەربايجان، قازاقستان جانە شەشەنستاننان مىڭداعان سودىرلار كىرەدى.

وزدەرىن "راديكالدىق يسلامشىل ۇيىم" دەپ كورسەتەتىن كۇشتەردىڭ بيلىككە جەتۋى اۋعانستانعا شەكارالاس ەلدەردەگى سودىرلاردىڭ باس كوتەرۋىنە اكەلىپ سوعا ما دەپ الاڭداتادى. ولاردىڭ دا رەسەي، يران، پاكىستان، اقش-پەن قاتار گەوساياسي مۇددەلەرى بار.