قۇران قيسسالارى الەمدەردىڭ جاراتۋشىسى اللا تاعالانىڭ قۇلدارىنا بايان ەتكەن وقيعالار بولعاندىقتان، ول قيسسالاردىڭ ءارقايسى ادامزاتقا ۇلگى بولارلىق كوپتەگەن ونەگە مەن عيبراتتارعا تولى. بۇل تۋرالى «قامشى» پورتالى «مۋفتيات» سايتىنا سىلتەمە جاساي وتىرىپ حابارلايدى. قۇراندا اللا ەلشىسىنە:«قيسسالاردى باياندا، مۇمكىن ولار ويلاناتىن شىعار»[1]. – دەلىنگەن. باسقا ءبىر اياتتا: «ساعان ەلشىلەردىڭ حابارلارىن كوڭىلىڭدى ورنىقتىرۋ ءۇشىن بايان ەتەمىز. وسىدان ساعان اقيقات جانە مۇمىندەر ءۇشىن ءبىر ناسيحات پەن عيبرات بار»[2]،-دەپ ايتىلادى.
وسىنداي عيبرات پەن تاربيەلىك ماعىناعا تولى عاجاپ قيسسالاردىڭ ءبىرى يبراھيم پايعامباردىڭ باسىنان وتكەن قۇرباندىق وقيعاسى.
يبراھيم پايعامبار كوپ ۋاقىت اللاعا جالبارىنىپ، ساليحالى ۇرپاق تىلەيدى. اللا تاعالا تىلەگىن قابىل ەتىپ، ونى قارتايعان شاعىندا يسمايل اتتى ۇلمەن قۋانتادى. بالا ەرجەتكەن كەزدە يبراھيم پايعامبار تۇسىندە ءوز ۇلىن قۇرباندىققا شالىپ جاتقاندىعىن كورەدى. پايعامبارلاردىڭ ءتۇسى ۋاحي بولىپ تابىلعاندىقتان نە دە بولسا بۇل بۇيرىقتى ورىنداۋعا بەل بايلايدى. بالاسىنا ءتۇسىن حابار بەرگەن ۋاقىتتا ۇلىدا ەش ويلانباستان «اكەتايىم، وزىڭىزگە بۇيىرىلعان ءىستى ورىنداڭىز»،- دەيدى. يبراھيم ۇلىن ەكپەتىنەن جاتقىزىپ، قولىنا وتكىر پىشاقتى الىپ، ۇلىنىڭ موينىنا قويىپ، تارتىپ قالىپ ەدى، ءبىراق پىشاق وتپەيدى. ەكىنشى مارتە پىشاقتى قاتتى باسىپ تۇرىپ تاعى قايتالاپ تارتىپ كورىپ ەدى، بۇل جولى دا پىشاق وتپەيدى. سول ۋاقىتتا كوكتەن «يا، يبراھيم! راسىندا، ءتۇسىڭدى شىندىققا شىعاردىڭ. شىن مانىندە، يگىلىك ىستەۋشىلەردى وسىلاي سىنايمىز»،-دەگەن داۋىس ەستىلەدى. ءارى ۇلىنىڭ ورنىنا قۇرباندىققا ۇلكەن ءبىر قوشقار تۇسىرىلەدى.
بۇل وقيعا قۇراننىڭ «ساففات» سۇرەسىندە بىلاي دەپ باياندالادى:
«(يبراھيم): «راببىم ماعان ساليحالى ءبىر ۇل بەر!»،- دەدى. ونى وتە بيازى ءبىر ۇلمەن قۋانتتىق. (ۇلى) وزىمەن بىرگە جۇرۋگە جەتكەن كەزدە: «بالاقايىم! سەنى تۇسىمدە باۋىزداعنىمدى كورەمىن، نازار اۋدار، قالاي قارايسىڭ؟» - دەدى». (سوندا يسمايل)«يا، اكەتايىم! وزىڭە نە ءامىر ەتىلسە، سونى ورىندا. اللا قالاسا مەنى سابىرلىلاردان تاباسىڭ»،-دەدى. ءسويتىپ، ول ەكەۋى دە بويۇسىنعان كەزدە (اكەسى) ونى ماڭدايىمەن جاتقىزدى. ءبىز وعان «يا، يبراھيم! راسىندا، ءتۇسىڭدى شىندىققا شىعاردىڭ. شىن مانىندە، يگىلىك ىستەۋشىلەردى وسىلاي سىنايمىز»، - دەپ داۋىستادىق. راسىندا، بۇل ءبىر اشىق سىناۋ ەدى. ونى ءىرى ءبىر قۇرباندىقپەن اۋىستىردىق»
بۇل تاڭعاجايىپ وقيعادا بىزدەردىڭ ومىرىمىزگە قاجەتتى كوپتەگەن ومىرلىك عيبراتتار بار. ەندى سول عيبراتتارعا قىسقاشا توقتالا كەتەيك:
ءبىرىنشى:اللادان بالا تىلەگەندە ونىڭ ساليحالى بولۋىن دا قوسا سۇراۋ:
يبراھيم (ا.س.)-نىڭ دۇعاسىنا نازار اۋدارار بولساق: «راببىم، ماعان ساليحالى ءبىر بالا بەر!»،-دەپ تىلەگەن. دەمەك، اللادان بالا تىلەگەن كەزدە ونىڭ ساليحالى بولۋىندا قوسا تىلەگەن ابزال. ويتكەنى ساليحالى ۇرپاق اتا اناسىنا بۇل دۇنيەدە پايدا كەلتىرۋمەن قاتار، دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن دە تيگىزەر پايدازى زور. ول جايىندا ءاز پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ا.ۋ.)-نىڭ حاديسىندە:«ادام دۇنيەدەن وتكەندە ونىڭ ءۇش امالىنان باسقاسىنىڭ ءبارى توقتاپ قالادى. ولار: ۇزىلمەيتىن ساداقا، باسقالارعا پايداسى تيەتىن ءبىلىم جانە ساليحالى ۇرپاقتىڭ وعان ارناپ جاسايتىن دۇعاسى» [3]،-دەلىنەدى.
قۇراندا زاكاريا (ا.س.) پايعامباردىڭدا: ««راببىم! ماعان قاسىڭنان يگى ۇرپاق بەر. شەكسىز سەن دۇعانى ەستۋشىسىڭ» [4]،- دەگەن تۇردە دۇعا ەتكەندىگى ايتىلعان. قازاق حالقىندا دا وسىعان ۇقساس «يا اللا بالا بەر، بالا بەرسەڭ سانا بەر»،- دەپ تىلەك تىلەپ جاتادى. سول ۇشىندە بالا تىلەگەندە ونىڭ يماندى، ساليحالى، يگى ۇرپاق بولۋىن دا سۇراعان ابزال.
ەكىنشى:اكە مەن بالا اراسىنداعى جۇمساقتىق قارىم-قاتىناس:
بۇل وقيعا وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ءوزارا قانداي جىلى قارىم-قاتىناستا بولۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتەدى. يبراھيم (ا.س.) كورگەن ءتۇسىن بالا جەتكىزگەن ۋاقىتتا: «بالاقايىم! سەنى تۇسىمدە باۋىزداعانىمدى كورەمىن، نازار اۋدار، قالاي قارايسىڭ؟» - دەيدى. بالاسى دا وعان جاۋاپ بەرگەن ۋاقىتتا: «يا، اكەتايىم! وزىڭە نە ءامىر ەتىلسە، سونى ورىندا. اللا قالاسا مەنى سابىرلىلاردان تاباسىڭ»،-دەپ ايتادى. دەمەك، يبراھيم بالاسىن ەركەلەتكەن تۇردە «يا بالاقايىم» (يا، بۋناييا) دەپ اتاعان بولسا، بالاسى دا اكەسىن «اكەتايىم» (اباتي) دەگەن اتاۋمەن اتايدى.
ءۇشىنشى:بالامەن اقىلداسۋدىڭ ارتىقشىلىعى؛
يبراھيم پايعامبار كورگەن ءتۇسى جايلى ۇلىنىڭ پىكىرىن سۇراپ: «بالاقايىم! سەنى تۇسىمدە باۋىزداعانىمدى كورەمىن، نازار اۋدار، قالاي قارايسىڭ؟» -دەيدى. ەندەشە وتباسىندا كەي ماسەلەلەردى بالامەن دە اقىلداسىپ وتىرعان دۇرىس. بالكي ءىستىڭ سوڭعى شەشىمىن ۇلكەن كىسىلەر قابىلداۋى مۇمكىن. ءبىراق بالامەن اقىلىداسۋ ارقىلى ونىڭ وي ساناسىنىڭ وربۋىنە، وزىندىك ويىن ايتا الۋعا، شەشىم قابىلداۋ، پىكىر ايتۋ سىڭدى ىزگى قاسيەتتەرگە تاربيەلەيمىز.
ءتورتىنشى: اللا امىرىنە باعىنۋ:
يبراھيم (ا.س) تۇسىندە بالاسىن باۋىزداپ جاتقاندىعىن كورگەنىن جەتكىزىپ، ونىڭ بۇل جايلى نە ويلايتىنىن سۇراعاندا، بالاسى:«يا، اكەتايىم! وزىڭە نە ءامىر ەتىلسە، سونى ورىندا»، -دەپ جاۋاپ بەرەدى. دەمەك اكە دە بالا دا اللا امىرىنە باعىنۋ كەرەكتىگىن، وندا مىندەتتى تۇردە يگىلىك پەن دانالىق بار ەكەندىگىن تۇسىنۋدە. بۇدان تۇسىنەتىنىمىزدەي ادام بالاسى اللا تاعالانىڭ بۇيىرعان كەز-كەلگەن بۇيرىعىن شاماسى كەلگەنشە ورىنداۋعا تىرىسىپ، وعان بەي جاي قاراۋدان ساقتانۋى كەرەك.
بەسىنشى: «اللا قالاسا» (ينشا اللا) ءسوزىنىڭ ارتىقشىلىعى:
يسمايل اكەسىنە «وزىڭە نە ءامىر ەتىلسە، سونى ورىندا اللا قالاسا مەنى سابىرلىلاردان تاباسىڭ»،-دەپ ايتادى ءدىنىمىزدىڭ ۇيرەتەتىن كوركەم ادەپتەرىنىڭ ءبىرى مۇسىلمان ادام بولاشاقتا ىستەۋگە جوسپارلاعان الدە ءبىر ءىستى ايتاردا «اللا قالاسا» دەگەن ءسوزدى ايتۋى قاجەت. سەبەبى ءاربىر ءىس اللانىڭ قالاۋىمەن عانا جۇزەگە اسادى. قۇران اياتتارىندا بىلاي دەلىنگەن:
«ەش نارسەنى: «وسىنى ەرتەڭ ىستەيمىن» دەپ ايتپا. ءبىراق: «اللا قالاسا (جاسايمىن) دە»[5]. باسقا ءبىر اياتتا بولسا: «سەندەردىڭ قالاۋلارىڭ الەمدەردىڭ راببىسى اللا قالامايىنشا جۇرمەيدى»[6]،-دەپ ايتىلادى.
التىنشى: سىناق كەلگەندە سابىر ەتۋ؛
يسمايل (ا.س.) اللا امىرىنە باعىنعان كۇيدە اكەسىنە «مەنى سابىرلىلاردان تاباسىڭ»، -دەيدى. باسىنا تۇسكەن سىناقتى مۇسىلمان ادام سابىرلىقپەن قارسى الا ءبىلۋى كەرەك.
جەتىنشى: پايعامبارلاردىڭ كورگەن تۇستەرى اقيقات؛
ءتۇس ءارتۇرلى بولادى. ول «ءيلاھي» ياعني جاقسى ءتۇس بولۋى مۇمكىن. بۇنداي ءتۇس كورگەن ادام اللا تاعالاعا ماقتاۋ ايتۋى ءتيىس. ەكىنشى «شايتاني» جامان ءتۇس بولادى. جامان ءتۇس كورگەن ادام توسەگىنەن تۇرعاندا سول جاعىنا ءۇش مارتە تۇكىرىپ، اللا تاعالاعا جالبارىنىپ ءتۇستىڭ جامانشىلىعىنان ساقتاۋىن سۇرايدى. ءارى بۇنداي جامان ءتۇس كورگەندىگىن ەشكىمگە ءتىس جارماعانى دۇرىس. ءۇشىنشى ادامنىڭ كۇندىزگى وي نە ىس-ارەكەتىنەن تۋىندايتىن تۇستەر. بۇنداي تۇستەر ادەتتە ماعىناسى بولادى. ال، اللا تاعالا تاراپىنان جىبەرىلگەن پايعامبارلار بولسا تەك ءيلاھي، اقيقاقات تۇستەردى عانا كورەدى. جوعارىداعى وقيعادا اكە مەن بالا اللاعا بوي ۇسىنعان كۇيدە بۇيىرىلعان ءىستى اتقارماق بولعاندارىندا، پىشاق وتپەي: «يا، يبراھيم! راسىندا، ءتۇسىڭدى شىندىققا شىعاردىڭ»، دەپ داۋىستالادى. سول ۇشىندە يبن ابباس اتتى ساحابانىڭ جەتكىزگەن ريۋاياتىندا «پايعامبارلاردىڭ تۇستەرى - ۋاحي»،-دەپ ايتىلعان.
سەگىزىنشى: اللا سۇيگەن قۇلدارىنا سىناق بەرەدى؛
اياتتىڭ كەلەسىڭ جالعاسىندا: «شىن مانىندە، يگىلىك ىستەۋشىلەردى وسىلاي سىنايمىز»، - دەپ داۋىستادىق. راسىندا، بۇل ءبىر اشىق سىناۋ ەدى»،-دەلىنەدى. دەمەك، التىندا وتقا سالىپ تازالايتىنىنداي اللا تاعالا دا سۇيگەن قۇلدارىن بۇل دۇنيدە ءارتۇرلى سىناقتارمەن سىناۋى مۇمكىن. قۇراندا:
«ادامدار: «سەندىك» دەۋمەن سىنالماي تاستالىپ قويامىز دەپ ويلاي ما؟ شىن مىنىندە ولاردان بۇرىنعىلاردى دا سىناعان ەدىك. سونداي-اق اللا، البەتتە شىنشىلداردى دا بىلەدى، ءارى وتىرىكشىلەردى دە بىلەدى»[7].
توعىزىنشى: سىناققا سابىر ەتە بىلگەن قۇلدارىنا اللا تاعالا مىندەتتى تۇردە ارتىنان جەڭىلدىك بەرەدى؛
يبراھيمگە قارتايعاندا كورگەن ۇلىن قۇرباندىققا شالۋ ارينە ۇلكەن سىناق ەدى. ءبىراق ارتىنان جەڭىلدىك بەرىلىپ، بۇنىڭ ءبىر اشىق سىناق ەكەندىگى ايتىلىپ: «ونى ءىرى ءبىر قۇرباندىقپەن اۋىستىردىق»، -دەلىنەدى. ارينە سىناقتىڭ ەڭى اۋىرىن كورەتىن پايعامبارلار. ودان سوڭ اركىمنىڭ يمان دارەجەسىنە قاراي ءارتۇرلى سەبەپپەن سىناق بەرىلۋى مۇمكىن. حالىق دانالىعىندا «سابىر ءتۇبى – سارى التىن»،- دەمەكشى سول سىناققا سابىرلىق تانىتقان پەندەگە سوڭىنان مىندەتتى تۇردە جەڭىلدىك بەرىلەرى ءسوزسىز. ول تۋراسىندا قۇراندا:«كىم تاقۋالىق قىلسا، وعان شىعار جول كورسەتىلەدى»[8]، - دەلىنگەن. ءتۇن باستقاندا الدىمەن قاس قارايىپ، قاراڭعى باتىپ، ول قاراڭىعىلىق قويۋلانعان سايىن تاڭنىڭ جارىعى جاقىندايتىندىعى سياقتى، باسقا تۇسكەن سىناقتا اۋىرلاعان سايىن ونىڭ جەڭىلدىگى دە جاقىنداي تۇسەدى. سول ۇشىندە اللا تاعالا قاسيەتتى قۇراندا: «اللا، اۋىرتپاشىلىقتان كەيىن جەڭىلدىك بەرەدى»[9]،-دەپ ايتقان.
دۋمان ءنادىر ۇلى
پىكىر قالدىرۋ