اتاجۇرتتان اۋا كوشكەن قازاقتار ۇلتتىق قۇندىلىقتار ارقاسىندا قازاقى بولمىسىن ساقتاپ قالدى. ءسالت-داستۇر، ادەت-عۇرىپ، ءدىن مەن ءدىل، تاريح پەن مادەنيەتتى جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا سىڭىرە وتىرىپ، جاتجۇرتتىقتارعا جۇتىلىپ كەتپەۋ ءۇشىن كۇرەسكەن اعا بۋىن ەۋروپانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن قازاقتاردىڭ مادەني قورلارىن قۇرۋمەن قاتار ەۋروپا قازاقتارى قوعامدارى فەدەراسياسىنىڭ ىرگەتاسىن قالادى. اتالعان فەدەراسيانىڭ ءتوراعاسى ابدۋلقايىم كەسىجى مىرزا – گەرمانيانىڭ قازاعى. بۇگىنگى سۇحباتىمىزدا ەۋروپالىق ەلدەر مەن گەرمانياداعى قانداستاردىڭ احۋالى جايلى ءسوز بولدى.
«قازاقتاردىڭ كوبى – گەرمانيادا»
– ابدۋلقايىم اعا، گەرمانياعا قازاقتار قاشان جانە قالاي بارعان؟
– ەۋروپاداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ العاش قالىپتاسا باستاعان جەرى – وسى گەرمانيا. مۇنداعى قازاقتاردىڭ العاشقى لەگى 1961 جىلى گەرمانيا مەن تۇركيا اراسىندا قابىلدانعان «ەڭبەك ميگراسياسى تۋرالى كەلىسىمشارتتىڭ» شەڭبەرىندە 1962 جىلدان باستاپ تۇركيادان گەرمانياعا قونىس اۋدارعان. تۇرىكتەر ەلىمەن ءدال وسىنداي قۇجاتتى جۇمىس كۇشىنە مۇقتاج باسقا دا ەۋروپا ەلدەرى قابىلدادى. وسىنىڭ ارقاسىندا تۇركياعا شوعىرلانعان قازاقتار ەۋروپا ەلدەرىنە كوش تۇزەدى. بۇگىندە قازاق دياسپوراسى گەرمانيامەن بىرگە فرانسيا، گوللانديا، اۆستريا، دانيا، نورۆەگيا، شۆەسيا، بەلگيا سياقتى ەۋروپا ەلدەرىندە كوپتەپ شوعىرلانعان. ولار ەكىگە بولىنەدى: ءبىرىنشىسى، 1950 جىلدارى قىتايدىڭ شىڭجاڭ ايماعىنان (بۇرىنعى شىعىس تۇركىستان) پاكىستان جانە ءۇندىستان ارقىلى تۇركياعا كوشكەن. ول جەردەن اتالعان «ەڭبەك ميگراسياسى تۋرالى كەلىسىمشارت» ارقىلى ەۋروپالىق ەلدەردى جاعالاعان. باتىس ەۋروپا مەملەكەتتەرىنە قونىس اۋدارعان قازاقتار ءوسىپ-ونىپ، بالا-شاعالى بولدى. ەكىنشى توپ: سان جاعىنان العاندا ازداۋ قازاقتار. 1920 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن «سوۆەتتەندىرۋ ساياساتىنىڭ» سالدارىنان تۋعان جەرىنەن ۇدەرە كوشىپ، اۋعانستان مەن يرانعا تۇراقتاعان. 1980 جىلداردان باستاپ تۇركيا مەن يران ارقىلى ەۋروپاعا وتكەن ولاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى ءالى دە بار.
– ءقازىر گەرمانيادا قانشا وتباسى بار؟ شامامەن، جالپى ادام سانى قانشا؟
– بۇگىندە گەرمانياداعى قازاق دياسپوراسى سانالاتىن 250-گە جۋىق وتباسى بار. ولارداعى ادام سانى 1300-1500 اراسىندا.
– ونداعى قانداستار قانداي ماماندىقتى مەڭگەرگەن؟
– قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى العاشقىدا گەرمانياعا قاراپايىم جۇمىسشى بوپ كەلگەن. ال ءقازىر ولاردىڭ تۇرمىستارى جاقسى، ەشنارسەگە مۇقتاج ەمەس، الەۋمەتتىك تۇرعىدا قامتاماسىز ەتىلگەن. الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ جۇيەسى ارقىلى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا قاتىستى قىزمەتتەردى دە ەش كەدەرگىسىز الادى. اكەلەرى قاراپايىم جۇمىسشى بوپ كەلگەن قازاقتاردىڭ بالالارى ءوسىپ-ونىپ، جوعارى ءبىلىم الىپ، ينجەنەر، ءمۇعالىم، دارىگەر، بانكير، پوشتا مەن كوممۋنيكاسيا ت.ب. سالالاردىڭ ماماندارىنا اينالعان. جاستاردىڭ ءبىرقاتارى جەكە كاسىپكەرلىكپەن اينالىسىپ ءجۇر.
«جاستار انا ءتىلىن ۇمىتىپ بارادى»
– قازاق جاستارى ۇلتتىق ءسالت-داسءتۇردى قاستەرلەي مە؟ ۇلكەندەر جاعى ادەت-عۇرىپتان اجىراپ قالعان جوق پا؟
– گەرمانياداعى، جالپى ەۋروپاداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرى اراسىندا ءسالت-داستۇر، ادەت-عۇرىپ جاقسى ساقتالعان. ەگەر ساقتاماسا، اتاجۇرتتان اۋا كوشىپ، ءار ەلگە تارىداي شاشىلعان قازاق قازاقى بولمىسىنان، ۇلتتىق قاسيەتىنەن ايرىلىپ قالار ەدى. وسى ورايدا ايتا كەتەيىك، قازاق دياسپوراسى اياسىندا قۇدا ءتۇسۋ، قىز ۇزاتۋ، ۇيلەنۋ تويلارى، شىلدەحانا، بەسىك توي، تۇساۋ كەسۋ، ازان شاقىرىپ، بالاعا ات قويۋ، بالانى سۇندەتكە وتىرعىزۋ، قايتىس بولعان كىسىنىڭ جەتىسىن، قىرقىن بەرۋ، ءبىر جىلدان كەيىن اس بەرۋ، ورازادا قايتىس بولعاندارعا ارناپ قۇران حاتىم ءتۇسىرۋ سياقتى ءسالت-داستۇرىمىز، ىرىم-جورالعىلارىمىز ازدى-كوپتى وزگەشەلىكتەرىمەن بۇرىنعىداي ساقتالىپ كەلەدى. بۇل بۇگىندە قاتارى سيرەپ بارا جاتقان اعا بۋىننىڭ ارقاسى. قازاقى قۇندىلىقتاردى ساقتاۋعا ۇلكەندەرىمىز ىقپال ەتكەنى ءسوزسىز.
– نەمىس جەرىندەگى قازاق جاستارى انا ءتىلىن بىلە مە؟ قازاقشانى قالاي ۇيرەنەدى؟
– ءبىزدىڭ قينالاتىن باستى تۇيتكىءلىمىز – انا ءتىلى ماسەلەسى. تەك گەرمانيادا عانا ەمەس، بۇكىل ەۋروپاداعى قازاقتار اراسىندا قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى جىل وتكەن سايىن ناشارلاپ بارادى. اسىرەسە، جاس بۋىن وكىلدەرى انا ءتىلىن مۇلدە بىلمەيتىنىن، ۇمىتا باستاعانىن مويىنداۋعا ءماجبۇرمىز. سوندىقتان قوعامدىق باسقوسۋلارىمىزدا قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيدى. وسى ماسەلەنى قالاي شەشۋگە بولادى؟ قانداي شارا قولدانۋ كەرەك؟ وسىنداي سۇراقتارعا ءجيى جاۋاپ ىزدەپ، كەڭىنەن تالقىعا سالامىز. باستى ارمانىمىز بەن ماقساتىمىز – ەۋروپاداعى قازاق دياسپوراسى وكىلدەرىنىڭ وزدەرى تۇراتىن جەرلەردىڭ تىلىمەن اسسيميلياسيالانىپ كەتپەۋى. مىسالى، ءتۇرلى ەۋروپا ەلدەرىندەگى قازاق مادەني قوعامدارى بىرنەشە جىل بويى لوندون، پاريج، كەلن، ميۋنحەن جانە ۆەسترەوس سياقتى قالالاردا قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ كۋرستارىن اشتى. قازاقشا ۇيرەنۋگە قۇلشىنعاندار وتە كوپ بولدى. اتالعان كۋرستارعا بالالار، جاستار، ءتىپتى، ەرەسەكتەر دە قاتىسقان ەدى. وكىنىشكە قاراي، اپتاسىنا ءبىر رەت بولاتىن سول كۋرستار كەيىن ءارتۇرلى سەبەپپەن جۇمىسىن توقتاتتى. ءبىز ويلانا كەلە، «قازاق دياسپورالارى اراسىنداعى ءتىل ماسەلەسىن شەشۋ جەكەلەگەن تۇلعالار نەمەسە قوعامدىق ۇيىمداردىڭ، مادەني ۇيىمداردىڭ شاماسى جەتەتىن ءىس ەمەس. ەۋروپادا قازاق تىلىندە سويلەيتىن ورتا دا، مۇمكىندىك تە جوق. سوندىقتان بۇل مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشىلەتىن ماسەلە»، – دەگەن ويعا كەلدىك. مىسالى، ەۋروپادا قازاقتار كوپ شوعىرلانعان قالالاردا قازاقستان مادەنيەت ينستيتۋتتارى اشىلسا دەيمىز. مۇنداي ورتالىقتار ءبىر جاعىنان العاندا، ەۋروپا جرتشىلىعىن، قازاقستاننىڭ قول جەتكىزگەن تابىستارىن، قازاقتىڭ مادەنيەتى مەن تاريحىن ناسيحاتتاۋعا سەپ بولادى. ەكىنشىدەن، قازاق ءتىلىن ۇيرەنگىسى كەلەتىندەرگە كۋرستار ۇيىمداستىرىلار ەدى. اتالعان كۋرستارعا تەك قازاق ديساپورالارىنىڭ وكىلدەرى عانا ەمەس، ەۋروپالىقتار دا تارتىلسا، قۇبا-قۇپ. ءبىر ايتا كەتەرلىك جايت، دياسپوراداعى كەيبىر قازاق جاستارى ءوز بەتتەرىنشە انا ءتىلىن مەڭگەرىپ الادى. اسىرەسە، ءتۇرلى شارالار مەن مۇمكىندىكتەردىڭ ارقاسىندا اتاجۇرتقا كەلىپ، اۋناپ-قۋناپ جاتقان جاستار ەۋروپاعا قايتقاننان كەيىن ينتەرنەت ارقىلى انا تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرۋگە قۇلشىنادى. ولاردىڭ اراسىندا قازاقشا مۇلتىكسىز سويلەيتىندەر بار. ءبىراق جات جۇرتتا ءجۇرىپ، انا ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن قازاق جاستارى ساۋساقپەن سانارلىقتاي ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون.
– وتباسىن قۇرۋ وڭاي ەمەس. اسىرەسە، جات جەردە جۇرگەندە وكىنىشءتى جايتتار كەزدەسىپ قالماي ما؟
– قازاق دياسپورالارىنىڭ وكىلدەرى البەتتە، بالا-شاعاسىنىڭ قىزىعىن كورگىسى كەلەدى. ولار ۇل-قىزدارىنىڭ قازاقپەن وتاۋ قۇرعانىن قالايدى. «تەك قازاققا ۇيلەنۋ كەرەك» دەگەن قاعيدانى ەۋروپادا تۋىپ-وسكەن قازاق جاستارى سانالارىنا مىقتاپ سىڭىرگەن. سول سەبەپتى، تۇرمىسقا شىعاتىن نەمەسە ۇيلەنەتىن قازاق جاستارى تەك قانداستارىن تاڭداۋدى ادەتكە اينالدىرعان. سەكسەن جىلدان استام اتاجۇرتتان جىراق جۇرسە دە، قازاقتىڭ ۇلت رەتىندە ساقتالىپ قالۋىنا ىقپال ەتكەن باستى شارتتاردىڭ ءبىرى وسى. مەنىڭشە، ءدال وسى جايت الەۋمەتتىك عىلىمدارمەن اينالىساتىن مامانداردىڭ زەرتتەۋىنە تاتيدى. سونىمەن قاتار وزگە ۇلت وكىلدەرىمەن شاڭىراق كوتەرگەن قازاق جاستارى جوق ەمەس. ءبىراق ولار وتە از. ءبىر قىزىعى، قازاققا كەلىن بوپ تۇسكەن نەمەسە كۇيەۋ بالا بولعاندار قازاقتىڭ ءسالت-داستۇرىن قاتتى سىيلايدى ءارى ساقتايدى. قازاققا ءسىڭىپ كەتۋگە بەيىم تۇرادى. كوپشىلىكتىڭ العىسىنا بولەنەتىندەرى دە سول سەبەپتى.
– تۇركى بىرلىگى ءۇشىن كۇرەسكەن مۇستافا شوقاي بەرليندەگى باۋىرلاستار زيراتىنا جەرلەنگەنىن ءبىلەمىز. نەمىستەردىڭ شوقايعا دەگەن كوزقاراسى قانداي؟ ولار شوقايدىڭ كىم ەكەنىن بىلە مە؟
– مۇستافا شوقايدىڭ بەرليندەگى «تۇركى شەيتتىگى» اتالاتىن زيراتتا جاتقانىن كوپشىلىك بىلەدى. «ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس»، «گەرمانيانىڭ شىعىس ساياساتى»، «تۇركىستان لەگيونى» تاقىرىپتارىن زەرتتەگەن نەمىس عالىمدارى، جۋرناليستەرى مەن زيالى قاۋىمى مۇستافا شوقايدى جانە ونىڭ كۇرەسىن جاقسى بىلەدى. ولار مۇستافا تۋرالى ارنايى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جازىپ كەتكەن، ءالى دە جازىپ ءجۇر. سوندىقتان ونىڭ قايراتكەرلىگىن، ەلى ءۇشىن جۇرگىزگەن كۇرەسىن ەسكە الىپ، ۇلى تۇلعا رەتىندە سىيلايدى.
– قازاقى قۇندىلىقتاردى گەرمانيادا ناسيحاتتايسىزدار ما؟
– گەرمانيادا عانا ەمەس، جالپى ەۋروپا ەلدەرىندە تۇراتىن قازاقتار جاستاردىڭ بويىنا ءدىنىن، ءدىلىن، ءسالت-داستۇردى، قازاقى قۇندىلىقتاردى سىڭىرۋگە، ولاردى وسى رۋحتا تاربيەلەۋگە بارىنشا كۇش سالادى. اڭگىمەمنىڭ باسىندا ايتىپ وتكەنىمدەي، انا تىلگە شورقاق بولسا دا، «مەن – قازاقپىن!» دەگەن رۋحتى، ادەت-عۇرىپتى، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جاقسى ساقتاعان. ۇلكەندەر جاعى جاستارعا جەتى اتاسىن ۇيرەتىپ، قازاقتىڭ مال سويۋ، ەت جىلىكتەۋ، قوناققا تاباق تارتۋ سالتتارىن، ىرىم-جورالعىلارىن ۇيرەتەدى. سايىپ كەلگەندە، مۇنىڭ ءبارى قازاقى قۇندىلىقتاردى ساقتاپ، ناسيحاتتاۋعا جاتادى.
– ءسىزدىڭ تۇڭعىشىڭىز الاش ارىستارىن زەرتتەپ جۇرگەنىن بىلەءمىز. وعان نە سەبەپ بولدى؟ ءسىز اقىل قوستىڭىز با؟
– ءبىزدىڭ وتباسىمىزدا قازاق تاريحى مەن مادەنيەتى، ءوزىمىزدىڭ كوش تاريحىمىز، قازاق حالقىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى، تاعدىر-تالايى، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ۇنەمى ءسوز بولىپ، ءجيى تالقىعا سالىنادى. وسى تاقىرىپتارعا قاتىستى ەڭبەكتەر مەن ادەبي مۇرالار اڭگىمەمىزگە ارقاۋ بولادى. وسىنداي وتباسىندا وسكەن تۇڭعىشىمىزدىڭ الاش ارىستارى تاقىرىبىن تاڭداۋىنا ىقپال ەتۋى مۇمكىن. ول ءقازىر دۋبلين ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوكتورانتى. ءبىراق ول قازاق حالقى مەن قازاق يدەنتيفيكاسياسىنا قاتتى قىزىعاتىن. ۋاقىت وتە كەلە، الاش ارىستارىن زەرتتەۋگە ويىستى.
«فەدەراسيانىڭ ماقساتى بيىك»
– قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن گەرمانياعا قازاقتار كوپتەپ باردى. ولارمەن بايلانىس ورناتتىڭىزدار ما؟
– قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن گەرمانياعا قازاقستاندىقتار كوپتەپ كەلگەنى ەرەكشە جاعداي. ولاردىڭ ىشىندە قازاقستاننان كوشكەن نەمىستەرمەن وتباسىن قۇرعان قازاقتار بار. وقۋ نەمەسە جۇمىس ىستەۋ ماقساتىندا كەلىپ، تۇراقتاپ قالعان قانداستار دا كوپ. ولار قازاق دياسپوراسىنىڭ قاتارىن كوبەيتتى. ءبىز تۇراتىن جەرلەرگە جاقىن قونىستانعان قازاقتارمەن بايلانىس ورناتقانبىز. كەيبىر قانداسىمىز وزدەرى ارنايى ىزدەپ كەلىپ، تاۋىپ الادى ءبىزدى. ناۋرىز مەرەكەسىندە، توي-تومالاقتاردا باس قوسىپ تۇرامىز.
– نەگىزى ەۋروپاداعى قازاقتار بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىس ورناتقان با؟
– ەۋروپاداعى قازاقتار اعايىندى كىسىلەر سياقتى بولىپ كەتكەن. ءوزارا بايلانىستارى، بىرلىك-بەرەكسى جانە ىنتىماعى وتە مىقتى. بىر-بىرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتقان. توي-تومالاقتاردا، جانازالاردا، قۇرىلتايلار مەن كونفەرەنسيالاردا، ءتۇرلى قوعامدىق شارالاردا ەۋروپانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن قازاقتار جينالادى. بىرلىك-بەرەكەمىزدى، ەلدىگىمىزدى وسىلاي ساقتاپ كەلە جاتىرمىز.
– ەۋروپا قازاقتارى قوعامدارى فەدەراسياسى تۋرالى ايتىپ وتسەڭىز…
– باتىس ەۋروپانىڭ ءارتۇرلى ەلدەرىن قونىستانىپ، تۇرعان جەرلەرىندەگى تۇرمىسقا بەيىمدەلە باستاعان قازاق دياسپورالارىنىڭ وكىلدەرى ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن وزدەرىنىڭ انا ءتىلىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن، سالت-داستۇرلەرىن ساقتاپ، ولاردى كەلەشەك ۇرپاققا اماناتتاۋدىڭ قامىنا كىرىستى. وسى ماقساتقا وراي، قوعامدىق ۇيىمدار قۇرىپ، سولاردىڭ اينالاسىنا توپتاسا باستادى. 1980-جىلداردىڭ باسىندا العاش رەت گەرمانيادا قۇرىلعان قازاق مادەني قوعامدارىنىڭ قاتارىنا باسقا ەۋروپا ەلدەرىندە قۇرىلعان قازاقتاردىڭ مادەني قوعامدارى قوسىلدى. اتالعان ورتالىقتار ءوزارا بايلانىستارىن، اتقاراتىن ورتاق شارالارىن جۇيەگە كەلتىرىپ، ۇيلەستىرىپ وتىرۋ ءۇشىن ۇيلەستىرۋ كەڭەستەرىن قۇردى. باستى ماقسات – بارلىق ۇيىمداردىڭ باسىن قوساتىن ورتالىق قۇرۋ ەدى. وسى باعىتتاعى جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە، ەۋروپاداعى 10 قازاق مادەني قوعامى 2009 جىلى رەسمي تۇردە ەۋروپا قازاق قوعامدارى فەدەراسياسىن (FEKA) قۇردى.
فەدەراسيا جۇمىسى – ەۋروپاداعى قازاق جاستارىنىڭ انا تىلگە، سالت-داستۇرگە، ۇلتتىق داستۇرگە قاتىستى كەدەرگىلەر مەن قيىندىقتارىن شەشۋ. نەگىزگى مىندەت – قازاق جاستارىنا انا ءتىلىن ۇيرەنۋگە مۇمكىندىك بەرۋ، جاس بۋىن وكىلدەرى وزدەرى تۇراتىن جەرلەردە اسسيميلياسيا قۇرساۋىندا قالىپ قويماۋ ءۇشىن العىشارتتار جاساۋ، قازاقتاردىڭ مادەنيەتىنە، تاريحىنا قاتىستى ماسەلەلەرگە بەلسەنە كىرىسۋ، ياعني، باتىس حالقىنا ناسيحاتتاۋ. وسى ماسەلەلەر بويىنشا فەدەراسيا ەۋروپاداعى قازاق مادەني قوعامدارىنىڭ جۇمىستارىن ۇيلەسءتىرىپ، باعىت-باعدار بەرىپ وتىرادى.
ەۋروپا قازاق مادەني قوعامدارى الدىنا قويعان وسى ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءبىراقاتار شارا ۇيىمداستىردى. ولاردىڭ ەڭ باستىسى، جىل سايىن ەۋروپا قازاقتارى قونىستانعان ءبىر ەلىندە وتكىزىلەتىن ءداستۇرلى ەۋروپا قازاقتارى قۇرىلتايى. 2002 جىلدان بەرى وتكىزىپ كەلە جاتقان وسى قۇرىلتايدا ەۋروپادا تۇراتىن قازاق دياسپورالارىنىڭ جۇزدەگەن وكىلدەرىمەن قوسا قازاقستاننىڭ ۇكىمەت مۇشەلەرى، ءارتۇرلى ۇيىمدار وكىلدەرى، عىلىم، ادەبيەت جانە ونەر قايراتكەرلەرى، ونەرپازدار مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى قاتىسادى. سونىمەن قاتار اتالعان تاقىرىپتار شەڭبەرىندە ەۋروپا قازاق قوعامدارى فەدەراسياسى مەن ونىڭ قۇرامىنداعى ەۋروپاداعى قازاق قوعامدارى 2009 جىلدان بەرى جىل سايىن ەۋروپانىڭ ءبىر قالاسىندا ەۋروپاداعى قازاق دياسپورالارى جاستارىنا ارنالعان كونفەرەنسيالار دا وتكىزىپ كەلەدى. ۇيىمنىڭ ءوز سايتى بار. اتقارىلعان شارالاردىڭ ءبارى وسى سايتتا جاريالانىپ وتىرادى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
"قامشى"سىلتەيدى
دەرەككوز: "تۇركىستان"
پىكىر قالدىرۋ