وسى كۇنى رەسەي ەلىندە ءبىر ميلليونعا تاياۋ قانداستارىمىز ءومىر ءسۇرىپ جاتسا، ولاردىڭ باسىم بولىگى وزدەرىنىڭ اتا-بابالارى مەكەن ەتكەن تۋعان جەرىندە، اتا قونىستارىندا ورنالاسقان. ومبىنىڭ قازاق اۋىلدارىنداعى ەسكى زيراتتارعا بىرنەشە عاسىر بولعانىن اقساقالداردان كوپ ەستىدىك. سوندىقتان ول جاقتاعى قانداستاردى دياسپورا ەمەس، يررەدەنت دەپ اتاعانىمىز ورىندى جانە ءادىل بولماق. قازاقتار قونىس ەتكەن شۇرايلى القاپتار بۇگىندە باسقا مەملەكەتتىڭ ەنشىسىندە. تاعدىر سولاي شەشتى. كۇن تارتىبىندە تۇرعان ەندىگى ماسەلە – ورمانداي ورىستىڭ ىشىندە قالعان قازاقتىڭ ۇلتتىق ءبولمىس-بىتىمىن ساقتاپ قالۋ، ءتىلى مەن ءسالت-داستۇرىن جوعالتپاۋعا جاردەمدەسۋ، تۇپتىڭ-تۇبىندە ولاردى قازاق ساپىنان جوعالتىپ الماۋ.

اسسيميلياسيالىق ءۇردىستىڭ ءجۇرىپ جاتقانى ايدان انىق. ونىڭ وبەكتيۆتى سەبەپتەرىن كورسەتۋگە بولادى. كورشى مەملەكەت سوڭعى ۋاقىتتا ۇلتتىق ساياسات ءىسىن قاتتى قولعا الىپ، ايماق باسشىسى اتاۋىنان پرەزيدەنت دەگەن لاۋازىمدى قىسقارتۋدى ۇيعاردى. رەسەيدىڭ ۇلتتىق اۆتونوميالىق ايماقتارىندا جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ كوڭىل-كۇيى وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنداي ەمەس. سوڭعى جيىرما جىل ىشىندە ومبى قازاقتارىنىڭ دا، اسىرەسە قالالىق قازاقتاردىڭ سانا-سەزىمدەرىندە ءبىرشاما وزگەرىس بايقالادى. ءقازىر ومبىنىڭ ىرگەلى وقۋ ورىندارىن بىتىرگەن جاستاردىڭ كەيبىرى قازاقستانعا كوشۋگە اسىعا قويمايدى. ىشتەرىندە قازاقستاننىڭ، اسىرەسە استانانىڭ قارقىندى دامىپ جاتقاندىعىن ەستىگەندەر، كورگەندەر، وسى جاققا كوشۋدى ويلايتىندارى بار. دەگەنمەن، قازاقستانعا كەلىپ الىپ، تۇراقتى جۇمىس تاپپاي، ءۇيسىز، كۇيسىز ءجۇرىپ، ومبىعا قايتىپ ورالعان تانىس قازاقتاردى دا بىلەمىز. مۇندايدا تاعى دا سانانى تۇرمىس بيلەيدى دەگەنىمىز ورىندى بولار.

2009 جىلى ومبىدا وتكەن «كازاحي روسسيي: يستوريا ي سوۆرەمەننوست» اتتى حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنسيادا عالىمداردىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرى ءبىزدى ويلاندىرىپ تاستادى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى رەسەيدەن قازاق ەلىنە رەسمي كۆوتامەن كوشكەن باۋىرلارىمىزدىڭ سانى رسفسر-دا تۇرعان قازاقتاردىڭ بەس-اق پايىزىن قۇرايدى دەگەنىن ەستىدىك. ونىڭ سەبەبى نەدە؟ رەسەي قازاقتارى قازاقستانعا نەگە جاپپاي كوشىپ كەلمەدى؟ بىزدىڭشە، ول جاعدايدىڭ بىرنەشە سەبەبى بار.

بىرىنشىدەن، جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، رەسەي قازاقتارى، سونىڭ ىشىندە ومبىداعى قانداستار اتا-بابالارى مەكەن ەتكەن ەسكى جۇرتتا ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. اسىرەسە، جاسى ۇلكەن ادامدار اتا-باباسىنىڭ مولاسىن تاستاپ، تۋعان جەردەن الىس كەتۋگە قۇلىقسىز بولدى.

ەكىنشىدەن، رەسەي مەن قازاقستان – بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان مەملەكەتتەر. ەكى جاقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندەگى، الەۋمەتتىك جاعدايىنداعى، ادامداردىڭ قارىم-قاتىناسىنداعى ايىرماشىلىقتىڭ كوپ ەمەستىگى، تىلدىك تۇرعىدان كەدەرگىنىڭ بولماۋى، ياعني ورىس ءتىلىنىڭ ەكى جاقتا دا ەركىن قولدانىستا جۇرگەندىگى – قازاقستان مەن رەسەيدىڭ بىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعىنىڭ سونشالىقتى كوپ بولماعانىن بايقاتتى. قازاقستاندا بار دۇنيەنى، ءومىر سۇرۋگە قاجەتتى جاعدايدى رەسەيدەن دە تابۋعا بولادى. كەڭەستىك زاماندا قازاقستان تەلەارناسىن كورۋگە، قازاق راديوسىن تىڭداۋعا قۇمار ومبىلىق اعايىن ول ماسەلەنى دە تەز شەشىپ الدى. ەندىگى كەزدە ارنايى قوندىرعىنى ساتىپ الىپ، جەر سەرىگى ارقىلى قازاقتىڭ ءان مەن كۇيىن تىڭداي دا، كورە دە الدى. ونىڭ سىرتىندا، ينتەرنەت جۇيەسىنىڭ دامىعان زامانىندا قىزىقتىرعان بار مالىمەتتى عالامتوردان تابۋعا مۇمكىندىكتەرى بار.

ۇشىنشىدەن، رەسەيدە تۇراتىن قانداستار بۇگىنگى تاڭدا الەۋمەتتىك جانە ماتەريالدىق تۇرعىدان العاندا، ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيلەرى ءبىرشاما جوعارى. ءبىرى كاسىپكەرلىكپەن اينالىسسا، ەندى ءبىرى جالاقىسىن، الەۋمەتتىك جاردەمدى قاناعات تۇتىپ، كۇندەرىن كورىپ وتىر. ءتىپتى، قازاقستاننىڭ اۋىلىمەن سالىستىرعاندا، رەسەي دەريەۆنياسىنىڭ جاعدايى ءتاۋىر سەكىلدى. سەبەبى اۋىلدا تۇرىپ، مەكتەپتە جۇمىس ىستەيتىن بولساڭىز، ءسىزدىڭ قىس بويى جاعاتىن وتىنىڭىز دا، كومىرىڭىز دە ۇكىمەتتەن تەگىن بەرىلەدى. رەسەيدىڭ باسقا ايماعىن بىلمەيمىز، ءوزىمىز ءجيى بارىپ تۇراتىن ومبى جەرىندەگى جاعداي سولاي. جاڭا تۋعان بالاعا رەسەيدە بەرىلەتىن ءىرى تولەماقى، بالانىڭ اتا-اناسىنا جاسالاتىن الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر، ماتەريالدىق كومەك، سونداي-اق، زەينەت جاسىنىڭ تومەندىگى، زەينەتكەرلەرگە قوسىمشا ۇستەماقىلار ت.ب. جەڭىلدىكتەر – قازاقستاندىقتاردى قىزىقتىراتىنى جاسىرىن ەمەس. مىسالى، ومبى وبلىسىندا شاڭىراعىندا ءۇش-تورت بالا سۇيگەن ءبىزدىڭ تۋىستارىمىز بار. ولار جاڭاعى ايتىلعان جەڭىلدىكتەردى تولىق پايدالانۋدا. ءتىپتى، ومبىدان كوشىپ كەلىپ، قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن العان كەيبىر تانىستار 55، 57 جاسقا كەلگەن كەزدە ازاماتتىقتارىن اۋىستىرىپ، رەسەيدەن زەينەتكەرلىككە شىعىپ جاتىر. وسىنداي جاعدايدىڭ بارلىعى بۇگىنگى تاڭدا قازاقتاردى رەسەيدە، سونىڭ ىشىندە ومبىدا ۇستاپ وتىر.

الايدا ءبىزدى الاڭداتاتىنى – شەتەلدە قالعان قازاقتاردىڭ ۇلتتىق بەت-بەينەسىنىڭ جويىلىپ بارا جاتقاندىعى. ول جاقتاعى قازاقتار جىل وزعان سايىن تامىرىنان اجىراپ، تۋعان ءسالت-داستۇرىن، انا ءتىلىن جوعالتۋدا. اسىرەسە، قالادا تۋىپ-وسكەن قازاق باۋىرلارىمىزدىڭ بويىندا بارعان سايىن ۇلتىمىزعا ءتان مىنەز، قاسيەت جوعالىپ بارادى. بالاباقشادان باستاپ جوعارعى وقۋ ورنىنا دەيىن جات تىلدە ءبىلىم الىپ، تاربيە كورىپ وتىرعان ول اعايىندارىمىزدى كىنالاۋعا ءداتىمىز بارمايدى. اششى شىندىقتى مويىنداي وتىرىپ، قازاق ەلى تاراپىنان الدا ىستەلەتىن ناقتى جۇمىستاردىڭ جوسپارى جاسالسا دەگەن ويدامىز.

جالپىعا ءمالىم وبەكتيۆتى جاعدايلار ومبىداعى قانداستارعا بايلانىستى ۇلتتىق ماسەلەدە بەلگىلى ءبىر قيىندىقتاردى تۋىنداتىپ وتىر. وسى ورايدا قازاقستانداعى ءتيىستى ورگاندار مەن ۆەدومستۆولارعا ۇسىنىس، پىكىرلەرىمىزدى جولداساق دەگەن ويدامىز. ويتكەنى بىرىنشىدەن، ءدال بۇگىن شەتەلدەن، ونىڭ ىشىندە رەسەيدەن سونشا حالىقتى قازاقستانعا كوشىرىپ اكەلە المايمىز. وعان قازاقتار مەكەندەيتىن مەملەكەت تە قارسى، قانداستارىمىز دا تۇگەل نيەتتى ەمەس. بۇل – ۇلكەن ساياسي ءىس. ەكىنشىدەن، ونداي جۇكتى كوتەرۋگە ءقازىر قازاقستان دا قاۋقارسىز. سوندىقتان قازاق ەلى ەڭسەسىن تولىق كوتەرگەن قۋاتتى مەملەكەتكە اينالعانشا، ازاماتتارىن جۇمىسپەن تولىق قامتاماسىز ەتىپ، ولاردىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىسىن تۇزەگەنشە، رەسەيدەگى، ونىڭ ىشىندە ومبىداعى قازاقتاردىڭ ۇلتتىق كەلبەتىن ساقتاۋدىڭ ناقتى جولدارى، ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، تومەندەگىدەي:

رەسەي قازاقتارىندا اتامەكەن، اتاجۇرت، ۇلكەن ۇعىمداعى تۋعان جەر، تۋعان ەل، وتان سەكىلدى قاسيەتتى تۇسىنىكتەر تۋرالى جان-جاقتى ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋ. ول شارالاردى مادەني، اعارتۋشىلىق، گۋممانيتارلىق باعىتتاعى قارىم-قاتىناستار بارىسىندا وتكىزۋ؛

عالامتور جۇيەسى ارقىلى قازاق ەلىنىڭ جەتىستىكتەرى مەن تابىستارىن كەڭ تاراتۋ. وسى باعىتتا ارنايى سايتتاردى كوبەيتۋ؛

قازاقتار قالىڭ قونىستانعان ايماقتارعا قازاقستاندىق تەلەارنالاردى تاراتۋدى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولداۋ. جەر سەرىگى ارقىلى تاراتىلاتىن تەلەارنا قۇرالدارىن رەسەي قازاقتارىنا جەڭىلدىكپەن جەتكىزۋ؛

ۇكىمەت تاراپىنان كوپ قارجىنى رەسەيدەن وتباسىلاردى كوشىرىپ اكەلۋگە جۇمساماي، ناقتى كومەكتى قازاقستاننىڭ جوعارعى وقۋ ورنىنا تۇسكىسى كەلەتىن جاستارعا بەرۋ؛

قازاقستان ۇكىمەتى شەتتەن كەلگەن مەكتەپ ءبىتىرۋشى قانداستاردان ەمتيحان العاندا ولارعا قاتىستى جەڭىلدىك جولدارىن قاراستىرۋ. ول كومەكتى تەست جۇمىستارىنىڭ جەڭىل فورماسى نەمەسە ارنايى كۆوتا ت.ب. تۇرىندە ويلاستىرۋ؛

رەسەيدە قازاقتار وقيتىن مەكتەپتەردە (ومبىداعى رەسمي بيلىك ولاردى ۇلتتىق كومپونەنتى بار مەكتەپ دەيدى) فاكۋلتاتيۆتىك جولمەن «قازاقستان تاريحى» ءپانىن وقىتۋ؛

سىرتتا تۇراتىن قازاق جاستارىنا، مەكتەپ وقۋشىلارىنا، ستۋدەنتتەرگە قازاقستاندى كەڭ تانىستىرۋ. ولاردى ماۋسىمدىق، سەسسياارالىق دەمالىس كەزىندە قازاقستانعا تەگىن شاقىرىپ، ەلدىڭ تاريحي، مادەني ورىندارىن كورسەتۋ. مىسالى، بۋرابايداعى «بالداۋرەن» دەمالىس لاگەرىنە ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلەتىن تالانتتى بالالارمەن بىرگە ومبىلىق قازاقتاردى دا شاقىرۋ، استانانى تەگىن كورسەتۋ، تۇركىستانعا ساياحات جاساۋ ت.ب. شارالار ۇيىمداستىرۋ؛

باسپا ءسوز ماسەلەسىنىڭ وڭ شەشىمىن تابۋ. ومبىعا قازاقستاننىڭ رەسمي باسىلىمدارىن، قازاق تىلىندەگى گازەت-جۋرنالداردى تاراتۋعا رۇقسات الۋ؛

قازاقستان ازاماتتىعىن الۋعا نيەت بىلدىرگەن رەسەي قازاعىنا مەيلىنشە جەڭىلدىكتەر جاساۋ. وسى جاۋاپتى ىستە بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەردى جويۋ؛

قازاقستاننان رەسەيگە ۇلتتىق ءداستۇر مەن ونەردى ناسيحاتتايتىن مادەنيەت، ونەر قايراتكەرلەرىن، كينو جۇلدىزدارىن ءجيى شاقىرىپ، جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ ۇلتتىق رۋحىن كوتەرۋ. قالادا قازاقستاننىڭ بەلگىلى تەاترلارىنىڭ فەستيۆالىن وتكىزىپ وتىرۋ؛

رەسەي قازاقتارىنىڭ ادەبي، مادەني، تىلدىك مۇراسىن، ونەر تۋىندىلارىن، جالپى تاريحىن قازاقستان تاراپىنان كەشەندى زەرتتەۋ. مىسالى، «ومبى قازاقتارى: بيبليوگرافيالىق انىقتامالىق»، «ومبى ءوڭىرى قازاق اقىندارىنىڭ انتولوگياسى» سىندى باسىلىمداردى جارىققا شىعارامىن دەگەن عالىمدار، ىزدەنۋشىلەر بار. سولارعا جاردەم جاساۋ؛

ومبىداعى قازاق اۋىلدارىنىڭ ورىندارىنا بەلگى تاس قويۋ، اتاۋلى مەرەيتويلاردى وتكىزۋ، كورنەكتى تۇلعالارعا اس بەرۋ، تانىمال قازاق مەكتەپتەرىنىڭ تويىن وتكىزۋ شارالارىنا قازاق ەلى مۇمكىندىگىنشە جاردەم كورسەتۋ. ول وتەتىن شارالاردىڭ ءبىر جىل بۇرىن ءتىزىمىن بەلگىلەپ، سوعان ساي نەندەي قولداۋ، كومەك كورسەتۋ كەرەكتىگىن ءبىلدىرۋ؛

ومبىدا وقىعان، قىزمەت ىستەگەن قازاق حالقىنىڭ كورنەكتى تۇلعالارى، سونىڭ ىشىندە الاش قايراتكەرلەرىنە بايلانىستى ومبى جەرىندە ەسكەرتكىش تاقتالار ورناتۋ، ولاردىڭ مەرەيتويلارىنا ارنالعان عىلىمي كونفەرەنسيالاردى ۇيىمداستىرۋ، ەسىمدەرىن ۇلىقتاۋعا باعىتتالعان شارالاردىڭ وتۋىنە سەبەپ بولۋ؛

ومبىدا جۇمىس ىستەيتىن قازاق ءتىلىن وقىتۋ، قازاق مادەنيەتىن ناسيحاتتاۋ ورتالىقتارىنا وقۋلىقتاردى، وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرالداردى تەگىن بەرۋ؛

ومبى قالاسىندا جانە اۋىلدارىندا قازاق مادەنيەتىن، ءسالت-داستۇرىن، ۇلتتىق ونەرىن ناسيحاتتاپ، دامىتىپ جۇرگەن جەرگىلىكتى ونەرپازدارعا، قايراتكەرلەرگە دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى تاراپىنان ماراپات جاساۋ. ولاردى قازاقستاندا وتەتىن مادەني جانە وزگە دە شارالارعا شاقىرىپ وتىرۋ.

جالپى، ومبى قازاقتارى بۇل كۇندە انا ءتىلىن تۇگەل ۇمىتىپ، ۇلتتىق سالت-داستۇرىنەن، قۇندىلىقتارىنان مۇلدە اجىراپ قالدى دەي المايمىز. ءالى كۇنگە دەيىن ول جاقتاعى قانداستارىمىز ۇلكەندى سىيلاۋ، اتا-انانى قۇرمەتتەۋ، كىشىگە ىزەت كورسەتۋ، اعايىنشىلىقتى جوعالتپاۋ، كىشىپەيىل بولۋ سىندى ۇلتىمىزعا ءتان اسىل قاسيەتتەردى ساقتاپ وتىر. قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىن، ناۋرىز مەيرامىن، قۇربان شالۋدى، پايعامبارىمىز مۇحاممەدتىڭ (س.ع.س.) بەس پارىزىن وتەيتىن قانداستارىمىزدى ومبىدا كەزدەستىرە الامىز. اسىرەسە، اۋىلداعى اعايىن وتباسىندا بالالارىمەن قازاق تىلىندە سويلەسىپ، ۇلتىمىزعا ءتان سالت-داستۇرلەردى مۇمكىندىگىنشە ساقتاپ وتىرعانىن ايتۋعا ءتيىسپىز. قازاقتار مەكەن ەتەتىن ۇلكەن اۋىلداردىڭ كوبىندە مەشىتتەر جۇمىس ىستەپ، شاريعات جولىمەن نەكە قيۋ، ولگەن ادامدى جەرلەۋ راسىمدەرىن بۇرىنعىشا جۇرگىزۋدە. قىس بولسا، سوعىم سويىپ، ونىڭ ءبىراز بولىگىن اعايىن-تۋىسقا، قۇدا-جەكجاتقا تاتتىرۋ، قوناق كەلىپ جاتسا، قوراداعى قويىن سويىپ تاستاۋ – ول جاقتاعى قازاقتاردىڭ باياعى قوناقجايلىلىعىن، كوڭىلىنىڭ دارحاندىعىن بايقاتادى. باسقا ۇلت وكىلدەرىنە ۇيلەنۋ نەمەسە قىز الۋ جاعدايى سيرەك كەزدەسەدى، ال جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ سالتىنا قانداستارىمىز مەيلىنشە بەرىك. قازاقتىڭ دومبىراسى ۇلتتىق مەرەكەلەردە، جيىن-تويلاردا كۇمبىرلەپ، ۇلتتىق اندەرىمىز شىرقالىپ جاتادى.

ومبىنى مەكەن ەتەتىن قالىڭ قازاقتىڭ تاعدىر-تالايى قازاقستانداعى اعايىندى الاڭداتادى. ءبىر زاماندا ومبى قالاسى دالا قازاعىنا ءبىلىم بەرىپ، ومبى جەرى قازاقستانداعى اشارشىلىقتان بوسقان قانداستارىمىزعا پانا بولعانىن تاريحتان بىلەمىز. سەگىز سەرى، شوقان ءۋاليحانوۆ، ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى، ايدارحان تۇرلىباي ۇلى، ەرەجەپ يتباي ۇلى، جاقىپ اقپاي ۇلى، وتىنشى ءالجان ۇلى، مۇقان ايتپەن ۇلى، رايىمجان مارسەك ۇلى، ماعجان جۇماباي ۇلى، ساكەن سەيفوللا ۇلى، نىعمەت نۇرماق ۇلى، بەكمۇحاممەد سەركەباي ۇلى، اسىلبەك سەيىت ۇلى، قوشكە كەمەڭگەر ۇلى، شايباي ايمان ۇلى، دىنشە ءادىل ۇلى، سماعۇل سادۋاقاس ۇلى، مۇحتار سامات ۇلى، بىرمۇحاممەد ايباس ۇلى، جۇماباي شاياحمەتوۆ، شاپىق شوكين، جانە وزگە دە كوپتەگەن قازاق حالقىنىڭ ءبىرتۋار مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ، كورنەكتى عالىم ازاماتتارىنىڭ ەسىمى ومبىمەن تاعدىرلاس. ولاردىڭ ءبىرازى ومبى جەرىندە تۋىپ-وسسە، كوبى سوندا ءبىلىم الىپ، قىزمەت ىستەدى. سوندىقتان قازاق ەلى تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ، دۇنيەجۇزىنە تانىلىپ جاتقان زاماندا ول جاقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قانداستارىمىزدى قازاق قاتارىنان جوعالتىپ الماۋدىڭ، ولاردىڭ ۇلتتىق بەت-بەينەسىن ساقتاۋدىڭ كەشەندى باعدارلاماسىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە بەكىتكەنى ورىندى ءارى ادىلەتتى بولماق دەپ ەسەپتەيمىز.

دەرەككوز: "تۇركىستان" گازەتى