ءومىربايانى دا، ونەرى دە كۇردەلى ويشىل اقىن، ۇلتىمىزدىڭ ار-ۇجدانىنىڭ قاستەرلى قورعانىن سوزىمەن سوعىپ، قاسيەتتى ىزىمەن قورىپ كەتكەن ابىز شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى تۋرالى جاريالانعان ەڭبەكتەردىڭ سانى مەن ساپاسى ارتىپ كەلە جاتقانى قۋانتادى. راسىن ايتقاندا وسى ەڭبەكتەردىڭ كوبىن ادەبيەتتانۋشىلار، فيلوسوفتار، تىلشىلەر قاۋىمى اتقارعانى انىق. ال قولىمىزعا كەلىپ تۇسكەن سياسى كەپپەگەن ەڭبەكتىڭ اۆتورى كاسىبي تاريحشى، بەلگىلى ەتنولوگ مامان بولۋىمەن ەرەكشەلەنىپ تۇر. «شاكارىم» اتتى عىلىمي -تانىمدىق بۇل زەرتتەۋ «ۇلى دالا تۇلعالارى» سەرياسى بويىنشا جارىق كورىپتى. ەڭبەكتىڭ اۆتورى – ق ر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ەرلان سىدىقوۆ. كولەمى جيىرما جەتى باسپا تاباق زەرتتەۋ التى بولىمنەن، وتىز ءبىر تاراۋشادان، اڭداتۋ مەن سوڭعى سوزدەن، شاكارىمنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرىن قامتيتىن انىقتامالىقتان قۇرالعان.

عالىم ە.سىدىقوۆ دالانىڭ داڭعايىر تۇلعاسى، تۇڭعيىق وي تەربەلىسى ساحارانىڭ ساعىمىنداي مۇنارلى شاكارىم فەنومەنىن تاريحشىنىڭ كوزىمەن اشۋعا جول سالادى. زەرتتەۋدىڭ ءادىس-تاسىلى دە، جۇيە-جۇلگەسى دە، قۇرىلىمى مەن ماعىنالىق بىرلىگى دە وسىعان سايادى. ەڭبەكتى ءبىر سوزبەن «شاكارىم: تاريحشىنىڭ كوزىمەن» دەپ اتاۋعا دا بولاتىن سەكىلدى. ءاربىر تاراۋ مەن تاراۋشانى جەكە وقىساڭ دا، تۇتاس ەڭبەكتى تۇگەل پاراقتاساڭ دا، اقيقاتقا قىراعىلىقپەن ىزدەۋ سالىنادى، ول ءۇشىن بۇلتارتپاس دەرەكتەر مەن قىرۋار فاكتىلەر العا تارتىلىپ، وسى ىزدەنىستەردىڭ ناتيجەسىندە شاكارىمنىڭ تاۋ-تۇلعاسى بۇگىنگى وقىرمان قاۋىمعا كادىمگى سىرلاس زامانداسىنداي سىر اشىپ جاقىنداي تۇسەدى. ياعني اۆتور شاكارىم تۇلعاسىن ادام-تابيعات-قوعام ۇشتىگىنىڭ بىرلىگى تۇرعىسىنان زەردەلەپ، ار ءىلىمىن ىزدەگەن ازاپتى ابىزدىڭ جان الەمىنىڭ كۇردەلى بولمىسى مەن استارىن وقىرمانعا ايقارا اشىپ بەرەدى. زەرتتەۋ نىسانىنا بايلانىستى كاسىبي تاريحشى كىشكەنتاي كۇمانعا جول بەرمەگەنى، زارەدەي بۇلدىرلىققا ورىن قالدىرماعانى اۆتوردىڭ تاقىرىپقا دەگەن ادالدىعى مەن قۇرمەتىن، بىلىكتىلىگىن تانىتقانداي. كىتاپتا شاكارىم تۇلعاسى ارقىلى زامانا شىندىعى تالقىعا ءتۇسىپ، كۇردەلى كەزەڭدەگى قازاق قوعامىنىڭ كەسكىن-كەلبەتى كەڭىنەن كورىنىس تاۋىپ، تاقىرىپ اياسىنا قاتىستى تۇيتكىلدى دە باسى اشىق ماسەلە قالماعاندىعى تاريحشىنىڭ باي دەرەك قورىنا جۇگىنۋىنەن دەۋگە بولادى. اۆتور ارحيۆتىك دەرەكتەرگە، اقىندى كورگەن، بىلگەن كۋاگەرلەردەن جەتكەن اۋىزشا مالىمەتتەرگە قاتار سۇيەنىپ شاكارىم ءداۋىرىنىڭ ىشكى زاڭدىلىعى مەن قايشىلىعىن اقىننىڭ قالىپتاسۋ ديناميكاسىمەن قابىستىرىپ، تارتىمدى تىلمەن شىنايى بايان ەتەدى. شاكارىم قۇبىلىسىنىڭ قۇدىرەتىن اشۋ ءۇشىن ول وسكەن تابيعاتقا ءمان بەرىلىپ، ۇلى دالا، قاسيەتتى شىڭعىستاۋ، ۇزىن اققان ەرتىس، قاجىلىق ساپاردا تاماشا قىلعان ورىس ورمانى، ماسكەۋ، كييەۆ، ستامبۇل، مەك¬كە شاھارى، قاجىنىڭ اقيقات ءىلىمىن ىزدەپ وڭاشا وي تولعاعان، جاراتۋشىعا عيبادات ەتكەن مەكەن-تۇراعى ىلگەرىدەگى كەڭقونىس، كەيىنگى سايات قورا حرونوتوپتارىنىڭ ءمان-ماڭىزى اشىلىپ، شاكارىم فيلوسوفياسى زامانا-ۋاقىتپەن عانا ەمەس، مەكەن-كەڭىستىكتەرمەن ۇندەس ءورىلىپ تۇرعان تۇتاس ءىلىم ەكەنىن كورسەتىپ بەرەدى. اۆتور وقىرمانعا بەلگىلى دەرەكتەردى بەرگەننىڭ وزىندە قۇنانباي اۋلەتىنىڭ وسىناۋ وقيعالارعا دەگەن قارىم-قاتىناس دەڭگەيىن اشۋ ارقىلى شاكارىم دۇنيەتانىمىنا ەڭ الدىمەن وتباسى ونەگەسى (قۇنانباي ءتالىمى، اباي مەكتەبى)، اۋقىمدىراق ايتقاندا دالا فيلوسوفياسى تۇپنەگىز بولعانىن ايپاراداي اشىپ بەرەدى. زەرتتەۋدىڭ تۇعىر-تۇرعىلارىنان تۇركىلىك نەگىز، شىڭعىستاۋعا اتى جايىلعان شىڭعىس حان، مايقى بي سۇلباسى مۇنارلانا كورىنىپ، بەرگى كەڭگىرباي، اسىرەسە، رۋباسى، دالا شونجارى قۇنانباي مىرزانىڭ عازيز بەينەسى شاكارىم كوزقاراسىن قالىپتاعان ءبىرىنشى ۇستاز، دانا اتا دەڭگەيىندە ادىلەتتى اسپەتتەلەدى. شاكارىم مەن تابيعات. بۇل اقىن¬نىڭ الەمىن قالىپتاستىرعان كۇردەلى كاتەگوريا ەكەندىگىن ە.سىدىقوۆ زەرتتەۋىندە ۇدايى ەسكە سالىپ وتى¬رادى. عالىم شىڭعىستاۋ، وردا، قاراۋىل، دوعالاڭ تۋرالى اڭىزداردى شاكارىمنىڭ نەمەرە اعاسى حاليوللانىڭ 1892 جىلى جاريالاعان نۇسقاسىمەن بايانداۋ ارقىلى دا شاكارىم تانىمىمەن ەتەنە جىمداستىرادى، «دالا مەن قالا اۋەنى» دەگەن تاراۋ¬شادا ۇلى اقىننىڭ العاش سەمەيگە بارعان ساپارى 1875 جىلى ەكەندىگىن ناقتىلاپ، ۇشى-قيىرى جوق دالا تۇرعىنىنىڭ العاشقى قالانى كورگەندەگى تاڭ¬دانىسىن، ەرتىستەن پاروم ارقىلى وتكەندەگى تاڭىرقانىسىن اقىن جان دۇنيەسىنە سىلكىنىس تۋدىرعان وزگەشە وتكەلەكتەر دەپ بايىپتايدى. تاقۋالىققا بەت بۇرىپ ار ىلىمىنە جول اشقاندا 1912 جىلدان پانا بولعان مەكەنى كەڭقونىستى بولشيەۆيكتەر 1924 جىلى تارتىپ العانى دا دالەلدەنەدى. وسىلايشا، تالانت پەن تابيعاتتىڭ، تۇلعا مەن قوعامنىڭ ءۇنقاتىسۋىن (ديالوگ) دايەكتى دە تۇجىرىمدى مالىمەتتەرمەن ءورۋ ارقىلى اقىننىڭ تانىم ەۆوليۋسياسىنا نانىمدى تالداۋ جاساي الادى. تاريحشىعا ءتان ناقتىلىق، جۇيەلىلىك كىتاپتىڭ ءونبويىنان تابىلىپ، جارق ەتكەن جاڭالىقتارىمەن، نەمەسە بىزگە بەلگىلى دەرەكتەردى لوگيكالىق قيسىندارمەن توپشىلاپ، باسقا قىرىنان ساراپتاۋىمەن وقىرمان ساناسىنا تىڭ لەپ تۋدىرا الادى. مىسالى، اباي دانىشپاننىڭ وسكەمەن وڭىرىنە ساپاردا بولعاندىعى تۋرالى وقىرمان وسى كىتاپتان حاباردار بولادى. «ميحاەليس وسكەمەنگە كوشكەننەن كەيىن دە ولار حات جازىسىپ تۇردى. 1893 جىلى اباي وسكەمەنگە بىرنەشە كۇنگە وعان قوناققا باردى، بۇل سەمەي ۋەزىنەن ەشقاشان شىقپاعان اقىن ءۇشىن توسىن جايت» دەپ جازادى اۆتور اباي اياق باسقان كەڭىستىكتى ۇلعايتىپ (84-ب). شاكارىم دۇنيەتانىمىنا تەمىرقازىق بولعان ءدىندار قۇنانباي مىرزانىڭ وبرازى دانا اتا بەينەسىندە سومدالىپ، ابايدىڭ اكەسىنىڭ كىسىلىك كەلبەتى اشىلا تۇسكەنى سىرەسىپ قالعان قاساڭ تۇسىنىكتەردىڭ سەڭىن بۇزعانداي. اۆتور قۇنانباي بەينەسىن اشىپ كورسەتكەندە ونىڭ «اباي جولى» رومانىندا جاعىمسىز سومدالعان كەرتارتپا بەينەسىنىڭ ادەبي شارتتىلىق ەكەنىن، وعان سول كەزەڭدەگى قىزىل يدەولوگيانىڭ سالقىنى تيگەنىن دە ەسكەرتىپ، سونىمەن قاتار، ەپوپەيادا شۇبار دەگەن اتپەن شاكارىمنىڭ دە بۇرمالانعان تۇلعاسى سۋرەتتەلگەنىن پاراسات بيىگىنەن پايىمدايدى. جالپى، ە.سىدىقوۆ قازاق قوعامىنداعى بايلار مەن رۋباسىلار كىم بولعان دەگەن سۇراققا كوشپەلى وركەنيەتتىڭ ىشكى زاڭدىلىعىن بىلەتىن مامان رەتىندە الەۋمەتتانۋلىق تالداۋ جاساپ بىلايشا جاۋاپ بەرەدى: «قازاق بايلارىنىڭ قاسكويلىگى تۋرالى ادەبي تۇسىنىكتەر ءالى دە بولسا بار. بۇقارا حالىقتىڭ مۇنداي پيعىلدان ادا ەكەندىگى كۇمانسىز. قىسىلعاندا بىر-بىرىنە قول ۇشىن بەرەتىن، حالىقتىڭ ءوزارا كومەك كورسەتەتىن ادەت-عۇرپى عاسىرلار بويى قۇرمەتتەلىپ كەلەدى. اۋقاتتى رۋباسىلار قاشاندا رۋدىڭ قامىن ويلادى جانە مۇقتاجدىق كورگەن ادامعا ءبىرىنشى بولىپ قول ۇشىن سوزۋعا ۇمتىلدى. شىندىعىنا كەلگەندە، ولار ءوز يگىلىگى ءۇشىن ەمەس، ءوز رۋىنىڭ گۇلدەنۋى ءۇشىن باييتىن» (71-72-ب). زەرتتەۋشىنىڭ بۇل تۇجىرىمدى كوزقاراسى وسى كىتاپتا كەلتىرىلگەن شاكارىمنىڭ «وزگە جۇرت قازاق جايىن قانشا بىلەمىن دەسە دە، انىق جەتە بىلمەيدى» دەگەن پىكىرىن تولىقتاپ تۇرعانداي، امبەسىندە وتان تاريحىن جاڭا مەتودولوگيا تۇرعىسىنان زەردەلەۋگە بەلگىلى دارەجەدە كومەك بولاتىنداي باعىت تانىتادى. ە.سىدىقوۆ شاكارىم دانالىعىنىڭ ءتۇپتامىرى كەمەڭگەر قۇنان¬بايدىڭ ءتالىمى مەن تاربيەسىندە ەكەندىگىن دايەكتىلىكپەن اشىپ كورسەتىپ، جالپى قازاق جۇرتىنىڭ اۋلەتتىڭ التىن تىرەگى بولعان اكەگە دەگەن قۇرمەتى مەن ىزەتىن، سىيلاستىعى مەن سىپايىلىعىن بي قۇنانباي تۇلعاسىنا توپتاپ، ايشىقتى دارىپتەيدى. ورىمدەي شاكارىمنىڭ ومىرگە قالىپتاسا باستاعان بالعىن كەزەڭى تۋرالى «بۇرىنعى اتا-بابالارىمەن قاتار قازىرگى ءتىرى رۋباسىلارىنىڭ، ەڭ الدىمەن قۇنانبايدىڭ دانالىعىن بويىنا ءسىڭىردى، اتاسىنان قازاقتاردىڭ ءسوز ونەرىنە دەگەن قۇشتارلىعىن، ءسوزدىڭ الۋان قىرلى ماعىنالارىنان باعدار تاۋىپ، ماڭگىلىكتىڭ تىلىندە سويلەۋگە دەگەن قۇمارلىقتى ۇيرەندى» دەپ قازاق حالىق پەداگوگيكاسىندا اتانىڭ ۇلەس سالماعىنىڭ ايرىقشا ەكەندىگىن عادىلەتپەن پاش ەتەدى. ون ءتورت جاسار بالا شاكارىمنىڭ ەسەيۋ ۇدەرىسىنە ايەلگە ءتان كەستە تىگىپ، سىرماق سىرىپ قانا قويماي ەرلەرشە پىشاق، تەبەن-ينە سوعا الاتىن اناسى تولەبيكەنىڭ بويىنداعى ۇستالىق قاسيەتى دە زور اسەر ەتكەنىنە نازار اۋدارىلادى. بالا شاكارىمنىڭ اتا-بابادان قالعان ءاڭىز-ميفتى ومىرمەن ۇشتاستىرا الاتىن جاسامپاز تۇلعا بولىپ قالىپتاسا باستاعاندىعىن ءجاسوسپىرىم پسيحولوگياسىنا ءتان تومەندەگى دەتالمەن ساباقتاستىقتا نانىمدى اشا الادى. وقيعا بىلاي بولعان ەكەن: اناسىنان ۇستالىقتى يگەرگەن شاكارىم بىردە بۇركىتىن ارقارعا سالىپ تۇياعىن سىندىرىپ الادى. ونىڭ ەسىنە «ابىلايحان جاۋ¬دى بۇركىتتىڭ تەمىر تىرناعىنداي شەڭگەلدەيدى» دەگەن اڭىز تۇسە كەتەدى دە، ۇستا بالا جەزدەن تۇياق سوعىپ، ونى قىراننىڭ شەڭگەلىنە قوندىرىپ، كەيىننەن بۇل قۇس جەزتۇياق دەگەن اتپەن داڭقى شىعادى (31 -ب). «جەزتۇياق تۋرالى توسىن جاڭالىقتى ەستىگەن جۇرت كورۋگە كەلىپ جاتتى. مالشىلار قۇستى اينالسوقتاپ قاراپ، قولدان جاسالعان تىرناققا باس شايقاي تاڭعالاتىن ەدى، جەز تىرناعى بار جىرتقىش قۇستىڭ ەرتەگىدەگى بەينەسىن شىندىققا اينالدىرعان اڭشىنىڭ شەبەرلىگىنە تاڭدانباعان ادام از» دەپ جازادى عالىم. اۆتور شاكارىمنىڭ ءومىر وتكەلەكتەرىندەگى ءتۇيىندى كەزەڭدەرىن زەردەلەگەندە بۇلتارتپاس دەرەكتەرمەن ورنەكتەپ، وقيعا جەلىسىن شىنايىلىقپەن وربىتكەنى وقىرماننىڭ ۇلى ويشىلدىڭ عۇمىربايانىنا دەگەن قۇمارلىعىن ارتتىرىپ، زەردەسىنە ءنار قۇيا تۇسەدى. مىسالى، شاكارىمگە العاش ورىس ءتىلىن ۇيرەتۋ ءۇشىن اباي اقىن نۇرپەيىس دەگەن ادامدى جالداعانى، شاكارىم سەمەيگە بارعاندا تۇسىنبەسە دە ورىس ءتىلدى ەكى كىتاپتى العانى، مۇنىڭ ءبىرى استىق ءوسىرۋدىڭ انىقتامالىعى، ەكىنشىسى اپوستولداردىڭ اپوكريفتىك ءومىربايانى بولعاندىعى، قالادان ساتىپ العان سكريپكاسىنىڭ قۇنى التى رۋبل (2 قويدىڭ باعاسى) بولعاندىعى سەكىلدى كوپتەگەن شىنشىل مالىمەتتەر اقىننىڭ ءومىر شەجىرەسىنە ايعاقتىق سيپات دارىتادى. شاكارىمنىڭ ەكى مارتە بولىستىققا سايلانعانى، 1887 جىلدان باستاپ 12 جىل بي بولعانى، 1907 جىلى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ىقپالىمەن مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات رەتىندە ۇسىنىلىپ، ودان باس تارتقانى، ءا.بوكەيحان، م.دۋلاتوۆتىڭ اقىل-كەڭەسىمەن الەۋمەتتىك-ساياسي، سوت جۇيەسى، شارۋاشىلىق، اكىمشىلىكتەردى جەرگىلىكتى باسقارۋعا ماڭىزى اسا زور ايماقتىق زەمستۆوعا وقىعان ازاماتتارمەن بىرگە شاكارىمنىڭ دە قاتىسىپ، سايلاۋدا جەڭىپ مۇشە بولۋى، الاشوردانىڭ رەسمي ءبيى بولۋى سەكىلدى مالىمەتتەر جيىنى شاكارىمدى ءسوز زەرگەرى، اقىن نەمەسە ءدىن جولىنداعى تاقۋا عانا ەمەس قوعامنىڭ كۇرەتامىرى بولعان زاڭ-ەرەجەلەردى قاداعالاعان، سۇرىپتاپ جەتىلدىرگەن، ادىلەت ءۇشىن ۇكىم كەسكەن زاڭگەر بولعاندىعىن ايقىنداي تۇسەدى. شاكارىمنىڭ زاڭگەرلىك قىرى تالدانعان تۇستاردا ۇلى اقىننىڭ دالانىڭ دانا بي-شەشەنى قۇنانباي مىرزانىڭ ناعىز مۇراگەرى ەكەندىگى مەنمۇندالاپ كورىنىس تابادى. پروفەسسور ە.سىدىقوۆ شاكارىمنىڭ دالانى بيلەۋگە ارنالعان زاڭ-جارعىلاردى جەتىلدىرۋگە باعىت بەرگەن ماقالاسى شوقاننىڭ سوت رەفورماسى تۋرالى وي-پىكىرلەرىمەن ۇندەس ەكەندىگىن سالىستىرا كەلىپ «شوقان دا، شاكارىم دە مازمۇنى بويىنشا سوت ءىسىنىڭ ءداستۇرلى جۇيەسىن ساقتاۋ كەرەك ەكەندىگىن ايتادى» دەپ ءتۇيىن جاسايدى. فيلولوگيالىق، فيلوسوفيالىق باعىتتاعى زەرتتەۋلەردەگىدەي شاكارىمنىڭ پوەتيكالىق الەمى، تاقۋالىق جولى، اقيقاتتى ىزدەپ ار¬پالىسقان ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ سىرىنا ءۇڭىلىپ قانا قويماي، تاريحشى مامان ە.سىدىقوۆ كەرىسىنشە، ۇلى اقىننىڭ قوعامدىق-ساياسي ىستەرگە تاباندىلىقپەن ارالاسقان ەر-ازامات، ەلدى ۋىسىندا ۇستاعان بولىس، قابىرعالى بي، اتا جولىنا ميراسقور قاجى، الاشوردا ۇكىمەتىنە مۇشە بولعان قايراتكەر قىرىن قۇندى دەرەكتەرمەن سومدايدى. سول سەبەپتەن دە بۇل كىتاپ شاكارىمنىڭ شىعارماشىلىق قۇپياسى مەن پوەتيكالىق قۋاتىنىڭ تاريحي سەبەپ-سالدارىن اشۋعا سەرپىن بەرەتىن ىزدەنىس ايماعى كەڭ زەرتتەۋ بولدى دەۋگە تولىق نەگىز بار.

اقەدىل تويشان ۇلى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.