قازاق ادەبيەتى، ونىڭ دامۋى مەن تاريحى شەت مەملەكەتتەردە دە تىنىق ۇلكەن قىزىعۋشىلىققا يە بولىپ وتىر. ۇلتىمىزدىڭ مادەنيەتىن، ادەبيەتىن ناسيحاتتاۋ كەلەلى ءىس. وسى ورايدا ەلىمىزدى، ادەبيەتىمىزدى امەريكالىق وقىرمانعا تانىستىرۋدى قولعا العان اقش-تىڭ كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى رافيس ابازوۆتىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە اتاپ وتۋىمىزگە بولادى. پروفەسسور م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت ءجانە ونەر ينستيتۋتىمەن بىرىگىپ قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ انتولوگياسىن شىعاردى. ال، جۋىقتا ۆاشينگتوندا ءۇشىنشى كىتاپتىڭ تۇساۋى كەسىلدى. تۇساۋكەسەرگە اقش كونگرەسىنىڭ وكىلدەرى، بەلگىلى ساياساتتانۋشىلار مەن ادەبيەتشى عالىمدار قاتىسىپ، ەڭبەككە جوعارى باعا بەرگەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. اتالمىش ەڭبەكتىڭ جاڭالىعى مەن ءمان-ماڭىزى حاقىندا كىتاپ اۆتورىمەن اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
–سىزدىڭشە، جاڭا كىتاپتىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟
–جالپى، قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ انتولوگياسىن مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت ءجانە ونەر ينستيتۋتىمەن بىرىگىپ شىعارىپ وتىرمىز. ءۇشىنشى كىتاپ – «Summer Evening، Prairie Night، Land of Golden Wheat» دەپ اتالادى. مۇندا ءبىز قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ ەكولوگيا، تۋعان جەردىڭ سۇلۋلىعى، اسەمدىگى، وتانعا دەگەن ماحاببات، قورشاعان ورتا تاقىرىبىنا ارناعان شىعارمالارىن ىرىكتەدىك. العاشقى ەكى كىتابىمىز شەتەل وقىرماندارىنىڭ وڭ باعاسىن الدى. ءۇشىنشى انتولوگياعا «قازاقتىڭ باس اقىنى» ابايدان باستاپ بۇگىنگى اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن جيناقتادىق. بۇل ەڭبەك تە قازاق ەلىنىڭ دارقان دالاسى تۋرالى، تابيعاتى جايىندا اقش-تاعى وقىرماندارعا كەڭىرەك تۇسىنىك بەردى دەگەن ويدامىز. ءبىز قازاق ادەبيەتى ارقىلى ادام مەن تابيعات اراسىنداعى ۇندەستىكتى كورسەتۋدى ماقسات ەتتىك. بۇگىنگى باتىس وركەنيەتى جەر-انا مەن اياۋلى تابيعاتقا تەحنوكراتيالىق كوزبەن قاراسا، ال قازاق ەلىندە تابيعات پەن ادامزات ۇندەستىگى العا شىعادى. بۇل امەريكا سىنشىلارى مەن ادەبيەتتانۋشى-عالىمدارىن دا قىزىقتىرىپ وتىرعانى ءسوزسىز. قازاق پوەزياسىنىڭ تاريحىندا ابايدىڭ «كۇز»، «قىس»، «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا» سەكىلدى جاۋھارلارى جۇلدىزداي جارقىراپ، بۇل ولەڭدەگى اقىندىق شەبەرلىك وزگە دە شايىرلارعا جول كورسەتكەنىن جاقسى بىلەمىز. ال ىبىراي التىنساءريننىڭ «وزەن»، «كوكتەم»، جامبىل جابايەۆتىڭ «الاتاۋ»، «جازدىڭ ءانى» اتتى ولەڭدەرى ءوز الدىنا ءبىر مۇرا. كەشەگى الاش ارىستارى س.تورايعىروۆ، م.جۇمابايەۆ، س.سەيفۋللين، ءى.جانسءۇگىروۆ سىندى كلاسسيكتەرمەن قاتار، بۇگىنگى ادەبيەتتىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ تۋىندىلارى ۇلى دالا ەرەكشەلىگىن، حالىقتىڭ رۋحاني جان-دۇنيەسىن، ايشىقتاپ تانىتا تۇسەدى.
كىتاپ نەگىزىنەن پوەزيا جانە پروزا دەپ اتالاتىن ەكى بولىمنەن تۇرادى. ءۇشىنشى ءبولىمدى شىعارمالاردا پايدالانىلعان بايىرعى سوزدەرگە ارنالعان تۇسىندىرمە سوزدىككە ارنادىق.
–تابيعات پەن ادام اراسىنداعى ۇندەستىك تاقىرىبىن تاڭداۋلارىڭىزعا نە تۇرتكى بولدى؟
–تابيعات پەن ادامنىڭ ۇندەستىگى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ نەگىزگى تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى دەۋىمىزىگە بولادى. بۇل ورايدا قازاق پروزاسىندا مۇحتار اۋەزوۆ جاساعان قايتالانباس ەستەتيكالىق الەم – ادامزات مۇراسى. مىسالى، «كوكسەرەكتەگى» ادام مەن قاسقىردىڭ بايلانىسى دج.لوندون مەن ۋ.فولكنەر شىعارمالارىمەن ۇندەس، سارىنداس بولا تۇرا، قازاق جازۋشىسى ۇلتتىق ورتانىڭ ەرەكشەلىگى مەن ونىڭ سۋرەتىن كەرەمەت دالدىكپەن بەرە العان. سوندىقتان وسىنداي ەرەكشەلىكتەردى الەم جۇرتشىلىعىناكورسەتۋدى ويلادىق. قازاقتىڭ ءاڭىز-افسانا، ەرتەگى، جىر-تولعاۋ، داستاندارىندا كوشپەندىلەر ءوزىن تابيعاتتان بولەك قاراستىرماي، تابيعاتپەن ەتەنە ساناپ، سوعان ساي وزىندىك فيلوسوفياسى، ىشكى الەمى قالىپتاسا باستاعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. كوپتەگەن قازاق ەرتەگىلەرىندە كەيىپكەرلەر ادام جانۋارلاردىڭ ءتىلىن ۇعىپ، وسىمدىكتەرمەن سويلەسەدى، بۇلاقتاردىڭ كوزىن اشىپ، جاپانداعى بايتەرەكتى اۋليە تۇتادى. دەگەنمەن، قازىرگى ۋاقىتتا ادامدار قورشاعان ورتا مەن ءداسءتۇرلى سەنىمدەردى ۇمىتىپ، تابيعاتتان الىستاي باستاعانى شىندىق.
بۇل كۇندەرى ادامنىڭ قورشاعان ورتاعا زيان كەلتىرۋى جاھاندىق ماسەلەگە اينالدى. وسى تۇرعىدان بۇل ءۇش كىتاپ وقىرماندار اراسىندا اسەمدىكتى ناسيحاتتاۋدا ءوز سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ ويلايمىن.
–وقىرمانداردىڭ اسەرى قانداي بولدى؟
–ءبىزدىڭ وقىرماندارىمىز قازاقستان جايلى كوبىرەك ءبىلىپ، ادەبيەتىمەن، مادەنيەتىمەن تانىسقىسى كەلەدى. امەريكانىڭ جوعارى وقۋ ورىندارى مەن كوللەدجدەرىندە الەم ادەبيەتى دەپ اتالاتىن ءپان بار. سونىڭ ىشىندە ورتا ازيا ەلدەرى ادەبيەتى دەگەندە قازاق ادەبيەتىنە قاتىستى دۇنيەلەر جوقتىڭ قاسى. مىنە، سوندىقتان قازاق ادەبيەتىنىڭ انتولوگياسىن جاساۋ يدەياسى تۋىندادى. العاشقى كىتاپ – ولجاس ءسۇلەيمەنوۆ شىعارماشىلىعىنا ارنالدى. ەكىنشى جيناققا – «The Stories of theGreat Steppe» دەپ اتادىق. ياعني، مۇندا ءبىز كوشپەندىلەر مادەنيەتىمەن تانىستىراتىن شىعارمالاردى جيناقتادىق. اقىنداردىڭ تابيعات بولۋىن اشاتىن ولەڭدەرىن سۇرىپتادىق. مەن باسپالارعا بارىپ: «قازاقستان تۋرالى كىتاپ شىعارايىق» دەگەنىمدە، «جوق، ونى ەشكىم ساتىپ المايدى. ويتكەنى، قازاقستان تۋرالى ەشكىم بىلمەيدى. ول ءۇشىن ۋنيۆەرسيتەتتەردەن قازاقتانۋ كۋرسىن اشۋ كەرەك...» دەگەن جاۋاپتار ەستىدىم. كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسشىلىعىنا جولىعىپ، كۋرس اشۋ جونىندە ۇسىنىس جاساپ ەدىم، ولار: «جوق، ول ءۇشىن وقۋلىقتار قاجەت. ونسىز بولمايدى...» دەدى. الايدا العاشقى كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرىنە كەلگەن وقىرمانداردى، كىتاپتىڭ ءتىپتى جەتپەي قالعانىن كورگەندە قازاق ەلىنە قىزىعۋشىلىق ۇلكەن ەكەنىن ۇعىندىم. ءقازىر العاشقى ەكى كىتاپ اقش-تىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا جەتەكشى وقۋلىق رەتىندە پايدالانىلىپ كەلەدى.
ء-ۇشىنشى كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرى قالاي ءوتتى؟
–كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرى ۆاشينگتوندا اقش كونگرەسىنىڭ كىتاپحاناسىندا ءوتتى. تۇساۋكەسەر ءراسىمى قازاقستان تۇڭعىش پرەزيدەنتى كۇنىمەن تۇسپا-تۇس كەلگەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. شارا جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى. تۇساۋكەسەرگە قاتىسقان م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت ءجانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ءۋاليحان قاليجان مۇنداي جۇمىستاعى باستى ماقسات – قازاق ەلىن تانىتۋ، قازاقتىڭ باي ادەبيەتىن بارشا جۇرتقا تانىستىرۋ ەكەنىنە ەرەكشە توقتالدى.
كىتاپ كوپشىلىك تاراپىنان جوعارى باعا الدى. ماسەلەن، كونگرەسسمەن روبەرت ادەرحولت ءوز سوزىندە قازاقستاننىڭ باي مادەنيەتى مەن ادەبيەتىمەن تانىسا وتىرىپ، ەكى ەل اراسىنداعى ۇقساستىقتاردى دا بايقاعانىن جاسىرمادى. كونگرەسس كىتاپحاناسىنا اتالشىم كىتاپپەن قاتار ەلباسىنىڭ ەڭبەكتەرى دە تارتۋ ەتىلدى. ال اقش كونگرەسسى كىتاپحاناسى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى كوللين شوگان قر-نىڭ ەلشىلىگىنە العىسىن ءبىلدىرىپ، وسىنداي قۇندى ەڭبەك قازاق ەلىمەن كەڭىنەن تانىس بولۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىنىن باسا ايتتى.
–الداعى جوسپارلارىڭىزبەن بولىسسەڭىز...
–ەلتانۋ باعىتىندا ءالى كوپ جۇمىس جاسالۋى كەرەك. اسىرەسە، سول امەريكادا تۇراتىن قالامگەرلەر، عالىمدار، زەرتتەۋشىلەر قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، قازاقستان تۋرالى كوپتەپ ماقالا جازىپ، كىتاپ شىعارىپ، ەلىمىزدى بارىنشا تانىستىرۋى قاجەت. ءتورتىنشى كىتاپتى شىعارساق دەپ جوسپارلاپ وتىرمىز. قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعى حاقىندا بولماق.
–سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
سۇحباتتاسقان
اقبوتا يسلامبەك
پىكىر قالدىرۋ