HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysy men HH ǵasyrdyń basynda qazaq ádebıeti damýyndaǵy erekshe kóringen jaıdyń biri – ejelgi dástúrli jazba ádebıettiń qaıta órkendep, Iasaýı sopylyq ilimi men sol ilimdi negizdegen onyń hıkmetteri sopylyq ilim turǵysynan da, poezıalyq dástúr turǵysynan da kitabı aqyndar shyǵarmashylyǵynda qıssa-dastandar arqyly kórinýi edi.

Aqylbek Sabalulynyń «Qıssa-ı Marǵuba» týyndysy sopylyq ilim negizinde jyrlanǵan. Sopylyq ilimniń tereńdigin Nızamı, Naýaı, Fızýlı shyǵarmalarynyń qudiretimen túsindirgen belgili shyǵys zertteýshisi E.S.Bertelstiń mynandaı cózi bar: «Nızamı - aqyn ǵana emes uly oıshyl. Oǵan jazý ońaı bolǵandyqtan jazady. Jazý úshin ǵana jazǵan joq, osy baǵytynda oqyrmandaryna áser etý úshin jazdy» [1, 456]. Shyǵystyń gýmanıs aǵartýshylarynyń osy maqsatyn ıaǵnı adam minezin, qoǵamdy túzeý úshin kórkem ádebıetti úgitteýge, nasıhattaýǵa, túsindirýge qural etip paıdalanǵanyn bilemiz. Muny kitabı aqyndar da ádebı baǵyt etip ustanady. Olar ádebıettiń kórkemdik maqsaty - úgit nasıhat dep túsingen, sondyqtan da shyǵarmalarynda osyndaı dıdaktıkalyq oı-pikir basty nazarda bolady. Óleńderiniń kórkemdiginen gópi, oqıǵasynyń mazmunyna basymdyq beriledi. Tárbıelik ácepi bar bip oqıǵa alynyp, óleńmen jyrlanady. Aqylbek Sabaluly ómip súrgen kezeńde kóptegen sheshimin tappaǵan kúrdeli áleýmettik máselelerge qarsy turarlyq taza ilim - sopylyq bolǵany anyq. Bul týraly Bertels: «Nızamı v kakoı-to mere bylı svoıstvenny sýfııskıe vozzrenıe. Ih otsýtstvıe bylo by stranno, lıbo v to vremá vsákıı progresıvnyı chelovek ımenno v sýfızme ıskal otveta mýchıvshıe ego somnenıa» [1, 448]. Ǵalym pikirinen sopylyq kózqarastyń Nızamı zamanynda progresshil baǵaly ilim bolǵany kórinedi. Qazaq ǵalymy E.Ysmaılov ta Aqan cepiniń sopylyq jolǵa túsyin bylaı túsindiredi: «Jaýyzdyqtyń qabyndaı berýiniń túpki tamyry qaıda degen suraqtarǵa jaýap izdeıdi. Ol serilik joldy tastaıdy, ádildik týralyqty izdep sharq urady. Sondaǵy izdep tapqany - Shyǵys eliniń aqyndarynyń orta ǵasyrlardan bastalǵan ádebı-fılosofıalyq aǵymy - sopylyq jolǵa salynady. Ol bul sopylyq aǵymnan adamdardyń qulyq-minezin túzeý jolyn, óziniń zamandastarynyń, keıingi jas urpaqtarynyń oı-sanasyn ashý maqsatyn, ǵylym úırený, áleýmet ómirin tereńdeı uǵyný jolyn izdeıdi» [2, 167]. Idrıs Shah: «Odnako selú poeta- vlúblennogo maga v sýfızme ıavláetsá ne tolko rastvorenıe v sıanıı ıstıny, kotorýıý on postıgaet. Istına preobrajaet ego, ı v rezýltate etogo on prıobretaet sosıalnýıý fýnksıý - ýkazat lúdám to napravlenıe, v kotorom onı nýjdaıýtsá, chtoby dostıch zavershennostı» [3, 358],- dep damytady.

Sopylyq aǵymnyń túrki halyqtary ádebıetinde negizin salýshy- Ahmet Iasaýı ilimin Aqylbek Sabalulynyń tereń tanyp óskenin onyń «Tahıp-3yhpa» jyrynan kórýge bolady:

Bısmılla men sóıleıin patsha qudaı,

Biz ǵapip bendelerde kóp qoı kúná.

Qyl kópip qıametten óterinde,

Bolady zamanymyz áldeqalaı.

Ekinshi járdem bepcin paıǵambarym,

Shapaǵat qyl úmmetińniń hámmalaryn.

...Ne bolam bip kúnderde til baılansa,

Alýǵa ajal ólim yńǵaılansa,-

degen sózderi Q.A.Iasaýıdiń «Hıkmetterindegi»

-Eı, dostarym, ólsem men, halim ne bolar,

Kórge kirip jatsam men bilmeımin, halim ne bolar [4, 59]

nemese

Ómipim aqyr bolǵanda, ne qylǵaımyn Qudaı-a,

Jan alýshy kelgende, ne qylǵaımyn, Qudaı-a [4, 58] .

Tahırdiń zyndanda jatyp ózin-ózi jubatýy Iasaýı oıymen sabaqtastyqta jyrlanady:

Mehnat ótip ǵapipke,

Rahat biter kún bolar.

Qaıǵy bergen Allamyz,

Alsa kerek, ınshalla.

Aıyra bilgen Allamyz,

Qossa kerek, ınshalla.

Qacipet bergen ıemiz,

Shattyq berer, ınshalla.

Ár mehnatqa bip rahat,

Bolsa kerek, ınshalla [5, 220].

«Tahıp - Zýhra » jyrynda Nızamı, Naýaı, Fızýlı dástúrlerimen ǵashyq bolyp dúnıege kelgen erekshe jandardyń bip-bipine yntyq sezimi arqyly berilgen sopylyq tanym «Qıssa-ı Marǵubada» jazyqsyz jazalanǵan adal jannyń basynan keshken azapty ómipi arqyly beriledi. Sopylyq ilimniń negizgi ustanymdary: ǵaripshildik, kórgen qıyndyqqa shúkirshilik etý, nápsisin qanaǵatpen tyıyp ustaý, Allanyń qaharynan qorqyp, rahymynan úmit úzbeý, bu dúnıeniń bar qyzyǵyn aqyretke aıyrbastaý, ıaǵnı rýhanı tazarý, sol arqyly jaratýshyǵa jaqyndaý... Ideıalyq ustanǵan baǵyty jaǵynan gýmanıs aǵartýshy bolyp keletin kitabı aqyndardyń qaı-qaısysy bolsa da, ózderiniń jandaryna jaqyn osy sopylyq ilimdi nasıhattaýy sondyqtan [6]. Shyǵarmada sopylyqtyń negizgi belgileri keıipkerdiń basyna túsken ár túrli qıyndyqtar arqyly beriledi jáne sopylyq ilimdi nasıhattaýǵa negizdelgen. Shyǵarma mazmuny sopylyq ilimmen sabaqtastyqta óriledi. Avtor keıipkerlerin sopylyq kózqaraspen tanystyrady:

Bar eken bip qatyny Marǵuba atty,

Kórkem, boıy sıpatty, saltanatty.

Rýze, namaz oqıdy, ózi halal,

Er ámirinen shyqpaıtuǵyn asyl zatty

nemese:

Sopy eken Murat Salıh dinin kútken,

Hár bende yqylaspen Haqqa jetken.

Shyǵarmada sopylyq ádebıettiń termınderi óte kóp paıdalanylady: «ǵapip», «kóńilinen taýpıh qashyp, shaıtan kirdi, aqyrda qýanarmyn», «Munsha beınet bergenge shúkir etti», «júz myń shúkir qylaıyn hár ne salsa», «aqyretke sataıyn jalǵanymdy», «Táýbá qyldym», «Rahmetińnen úmitim úzben», «din jolynda mehnat tartty», «Artyq tamaq ishpeıdi, uıyqtamaıdy, Dúnıeni aqyretke satty deıdi», «Musylman ıman tabar nápsini tyısa», «Halal nıet jolynda janyn qısa», - degen sózder qıssanyń ón boıynda, keıipkerdi somdaý ústinde ushyrasyp otyrady. Keıipker Murad Salıhtyń qajylyq saparyna attanýy:

Ózi sopy er edi dinin kútken,

Hár pende yqylas birlán Haqqa jetken.

«Qaǵbaǵa taýap qylyp kelemin» dep,

Beıshara qajyǵa barýǵa nıet etken.

Oılaıdy qajyǵa baryp keleıin dep,

Rýzasyn Paıǵambardyń kóreıin dep.

Áýlıe, mashaıyqqa zıarat qylyp,

Topyraǵyna júzimdi súrteıin dep.

Qajyǵa barǵan bolady kúnádan pák

Qajyny qabyl qylsyn bip Aq»,-

dep osy ilimmen jyrlanady. Sondaı-aq:

Qajy paryz bolady maly barǵa,

Násip bolsyn háp mýmın musylmanǵa.

Eki dúnıe rahatyn birdeı bersin,

«Lá ıláhá ıllá Alla» degen janǵa.

Taza joldaǵy adamdardyń kóp qaıǵyǵa ushyraýy, ádette joldan taıǵan, qudaıdan qoryqpaıtyn zalym pendelerden bolady. Marǵubanyń da basyna qıyndyq ákeletinder - ózi sengen, jaqyn jandary bolyp shyǵady. Shyǵarmada keıipker bir qıyndyqtan qutylyp, ekinshisine tutylyp otyrady. Bul - qıssanyń negizgi taqyryptyq ereksheligi. Keıipker sol qıynshylyqtyń bárine tózip, jeńip shyǵýy tıis. Onyń bul kúresinde demeýshi Bir Alla degen sopylyq oı-tanym bar. Keıipkerdiń adamgershilik týraly ıslam dini qaǵıdalarymen, sopylyq ilimmen astasyp jatqan áreketi kóp qıyndyq kórý, ǵariptikte bolýymen sabaqtastyqta týyndaǵan. Sopylyq ustanymdarǵa saı shyǵarma sújeti de sheber shıelenisterge qurylǵan. Keıipker qınalǵan saıyn Allaǵa degen súıispenshiligi arta túsedi, sopylyq senimi shyńdala beredi. Sopylyq joldy ustanatyn Marǵubanyń jany qaıǵydan qınalyp, júregi qanjylap jalǵyz jápdemshici Táńirden medet suraıdy:

- Áyeli jad etemin Táńirim zaty,

Qınaldy beısharanyń ǵapip jany.

Zına birlán dúnıede áser qylyp,

Shermende maqshar kúnde qylma meni.

Iláhı, barlyq syrym maǵlum meniń,

Zulymdardan qalmady janym meniń.

Óziń járdem qylmasań ǵapibińe,

Qalmady osy kúnde halim meniń [7,99].

Marǵubanyń bul nalasynan onyń búkil jan dúnıesi, ómirlik ustanymy, rýhanı tazalyǵy Bir Allaǵa degen senimi kórinedi. Keıipkerdiń shekten tys sulýlyǵy shyǵarmashylyq turǵyda eki sebepten týyndaǵan: biri – shyǵys fólklory men ádebıetindegi sulý áıelderdiń erine degen opasyzdyǵynyń kóp jyrlanýy, ekinshisi – sulý áıeldi jolynan taıdyrýǵa barsha jurttyń qushtar bolýyna qarsylyq retinde somdalǵan. Búkil jan dúnıesi sopylyq ilimmen kemeldengen Marǵubanyń beınesi - názıralyq týyndynyń basty shyǵarmashylyq ıedeıalyq, kórkemdik ustanymy. Sondyqtan da shyǵarmada beıshara áıeldiń Allaǵa zarlanyp aıtqan muń-nalasyna keme ústindegi barsha kerýen adamdary qatynnyń nur dıdaryn kórgen sátinde oǵan arasha bolýdyń ornyna ózderi de qushtarlyq tanytady. Bul sheshim keıipkerdiń adamdardan qaıyr bolmasyna nalýyna alyp keledi. Bul da - qıssa avtorynyń shyǵarmashylyq kórkemdik maqsatynyń kórinisi. Jalpy din máselesinde, sopylyq ilimde tilek ózgelerge emes tek Táńirge baǵyshtalýy tıis ekendigi keıipkerdiń minájatynan kórinedi:

«Iláhı, tilek menden, sebep senden,

Bu jerde úmitim joq hesh adamdan.

Qudiretińmenen ǵaribke halastyq ber,

Jahanda muńly bolmas bu kún menden.

Tiledi bip Táńirden qolyn jaıyp,

Qylmadym bip jaqsy ic sizge laıyq.

Raqym (et), Padıshah, kúnáhymdy keshipe gór,

Ózime-ózim qyldym júz myń aıyp» [7,101].

Keıipkerdiń dinı oı, sopylyq iliminen týyndaǵan, Táńirine rıasyz sengen duǵasy qabyl bolady.

Tútinge darıa júzi toldy deıdi.

Kún kúrkirep, aspannan qar, muz jaýyp,

Qıamet darıa júzi boldy deıdi.

Bularǵa Qadir Iem qahar qyldy,

Aspannan bip bólek ot hazir boldy.

Darıanyń ishinde Qudanyń qudiretimen

Adamnyń bápi kúıip kúldeı boldy.

...Kemedegi altyndar aman qalyp,

Adam qalmaı bápi de janyp bitti [7, 101].

Keme ishinde peıili pák, nıeti aq, jany adal, sopylyq ilim, tanym ıesi jalǵyz Marǵuba ǵana qalady. Bul da Iasaýı sopylyq ilimimen sýsyndap ósken dinı, kitabı aqynnyń engizgen ıdeıalyq shyǵarmashylyq detali. Bul sátti avtor musylmanshylyqpen sabaqtastyryp, Qudaıym barsha janǵa taýfıq bepcin, Buzyqtyq musylmanǵa jaman deıdi dep kórsetedi. Qansha beınet kórse de, aq jolynan taımaǵan pendecine aqyry Allanyń rahymy túsedi de, jaýyz jandar Allanyń qaharyna ushyraıdy. Allanyń rahymy túsip keıipker sopy patshaǵa jolyǵady, ol Marǵubanyń bastan keshken oqıǵalaryna ári tań qalady, ári qatty qaıǵyrady, kózine jas alady. Marǵubamen birge baryp, padısha altyn, kúmic asyldyń bárin ordaǵa alyp keledi. Ózi ádil sopy padıshanyń kisi aqysyna adaldyǵy kórinedi. Marǵuba osynshama azaptardan keıin pendeliktiń kóp qyzyǵynan qashyp, tek Allaǵa minájat etip, túnde uıyqtamaı, kúndiz toıa tamaq ishpeı bipjola sopylyq ilimdi ustanýǵa nıet etedi. Patshaǵa:

Razy úı berseńiz bolar edim,

Táńirime kúndiz-túni jylar edim.

Oraza, namaz oqyp ólgenimshe,

Taǵat qyp qulshylyǵyn qylar edim.

Nıet qyldym sol úıden shyqpaıyn dep,

Dúnıeniń buzyq sózin uqpaıyn dep.

Kúni-túni Qudaıǵa taǵat qylyp,

Jan birlán ıman qamyn joqtaıyn dep, -

sopylyq jolda kómek etýin ótinedi. «Patsha qatynǵa úı salyp berdi deıdi, Marǵuba ǵarip úıge kirdi deıdi. Kúndiz-túni Táńirge shúkir qylyp, Qulshylyq ońasha úıde qyldy deıdi» degen Marǵubanyń sopylyq ómir sýretteri beriledi.

Shyǵarmadan dinı qıssashyl Aqylbek aqynnyń Iasaýı sopylyq ilimin meńgerip, shyǵarmashylyǵyna arqaý etkeni «Din jolynda mehnat tartty deıdi, Artyq tamaq ishpeıdi, uıyqtamaıdy. Dúnıeni aqyretke satty deıdi, Musylman ıman tabar nápsi tyısa, Dúnıede izgilik saýap jyısa. Táńiri bende tileýin bermeı qoımas, Halal nıet jolynda janyn qısa» degen óleń joldarynan anyq ańǵarylady. Adal nıetten taımaǵan, kóp beınet shegip shúkirshiliginen qaıtpaǵan Marǵubaǵa Allanyń erekshe meıirimi túsedi. Ol erekshe qasıetke ıe bolady. Osynyń ózi shyǵarmada adaldyq jolynan taımaǵan keıipkerge Allanyń meıiriminiń túsýi dep túsindiriledi. Marǵubanyń erekshe qasıetti, keremet janǵa aınalýy aqyn tarapynan dinı sopylyq oılarmen sabaqtastyrylyp túsindiriledi. Adal janǵa Allanyń rahymy bolsa, jazyqsyz jandy azapqa salǵan, nápsiniń quly bolǵan, aqyretin oılamaǵan pendelerge Allanyń qahary bar. Ony da umytýǵa bolmaıdy. Iasaýıdiń sózimen aıtqanda:

Qahap atty qaharynan qorqyp jylar Qoja Ahmet,

Rahman atty rahymyńnan úmit tutar Qoja Ahmet [4, 15].

Allanyń rahymynan Marǵuba qamqor patshaǵa jolyǵyp, keremet qasıetke, en dáýletke ıe bolyp, halyq arasyna dańqy ketken ýaqytta, zalym jandarǵa Allanyń qahary da kelip jetedi. Ádil qazy-Qudaıdyń pendeleriniń ic-áreketine qaraı rahymymen qaharyn kórseter tusy - qıssadaǵy kompozısıalyq shıelenisterdiń sheshimi bolyp shyǵady. Munda eshbip is-árekettiń sebepsiz bolmaıtyny, qandaı ic, ne amal qylsań da ár istiń ózine tán óteýiniń bolatyny, jaqsylyqqa jaqsylyq, qaıyrymǵa qaıyrym, jamandyqqa jamandyq óteýi bolyp jyrlanady. Sonsha janyna azar bergen jandar aldyna kelgende, júregine Allanyń nury quıylyp rýhy tazalanyp turǵan Marǵuba zalymdardy táýbesine túsirip keshirimin beredi. Kúıeýine qosylyp, eline – Túrkistan shaharyna qaıtady. Kúıeýi Murat Salyq Qudaı baq berip, patsha bolady:

Baq berdi Marǵubaǵa patsha Qudaı,

Jannyń bári eskersin munan bylaı.

Adamzat óz pıǵylynan kúnáh tabar,

Qudaıdyń qudiretiniń bári osylaı.

Marǵuba qańǵyrypty talaı jaqqa,

Qarańyzshy, Qudaıym bergen baqqa.

Óziniń nıetiniń durysynan

Otyrdy Murat Salyq altyn taqqa.

Sóıtip, sopylyq ilimdi negiz etip jyrlanǵan dinı hıkaıalyq qıssa keıipkerleri barsha murat-maqsattaryna jetedi. Olardyń murat-maqsattaryna jetýiniń kilti – ózderiniń haq peıildiligi men jan tazalyǵynda. Bul - olar ustanǵan sopylyq ilimnen bastaý alyp jatqan arna. Dinı kitabı názırashyl aqyn Aqylbek Sabaluly qoǵamdy rýhanı tazartý joly, qoǵam kemshiliginiń emi retinde Iasaýı babamyzdan bastaý alǵan sopylyq ilimmen óziniń osyndaı shyǵarmasy arqyly el kóńiline adaldyq, meıirim, ádildik nuryn uıalatqysy keledi. Alla jolyna adal meıirimdi, jomart jannyń kemeldikke keneletinin aıtady.

Iasaýı sopylyq ilimi HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysy men HH ǵasyr basyndaǵy qazaq qoǵamyna qajettilikten týyndaǵan dinı aǵartýshylyq aǵym ıdeıasynyń rýhanı qazyǵy bolyp tabylady. Kitabı aqyndar shyǵarmashylyǵynda sopylyq ilim men dinı aǵartýshylyq ustanymdar tereń qabysyp jatty. Budan kitabı aqyndar shyǵarmashylyǵynyń Iasaýı negizdegen sopylyq ádebıettiń jalǵasy ekeni kórinedi.  

Ádebıetter:

1. Bertels E.E. Izbrannye trýdy. Nızamı ı Fzýlı. Moskva, 1962, -548

2. Ysmaıylov E. Ádebıet jaıly oılar. Almaty: Jazýshy, 1968. – 320b

3. Idrıs Shah. Sýfızm. Moskva, 1994, -445 s

4. Q.A.Iasaýı. Dıýanı hıkmet. Túrkistan, 1993. -144b

5. Ǵashyqname. Almaty: «Jazýshy», 1976, -4616

6. Kamalqyzy J. Aqylbek Sabalulynyń ádebı murasy: fılol. ǵyl. kand. ... dıss. Avtoref. – Túrkistan, 1999. – 25 b.

7. Babalar sózi: Júztomdyq. –Astana: «Folıant», 2004. T.5. -344 b.

Saparbek Ergóbek

«Áziret Sultan» memlekettik qoryq-murajaıynyń ǵylymı qyzmetkeri f.ǵ.k., dosent.