(Medısına ǵylymynyń doktory MURAT QYZAIBEKPEN BOLǴAN SUQBAT)
– Sabyrlylyq pa, salmaqtylyq pa joq álde jaıbasarlyq pa? Áıteýir bizdiń qazaqtyń nege bolsa da aspaı-saspaı tasbaqa júrispen baratyn bir minezi bar ǵoı. Múmkin solda durys bolar. «Asyqpaǵan arbamen qoıan alady» dep ózimizdi-ózimiz eptep maqtap qoıatynymyzdy qaıtersiń. Desek te kúli qazaq bórkin aspanǵa atyp maqtanardaı « Shıpagerlik baıannyń» jaryq juldyzdaı jarqyrap jaryq kórgenine de baqandaı 21 jyl dyń júzi bolyp ta qalypty. Bilgen kisige 21 jylda az ýaqyt emes. Osy aralyqta bizdiń elde ıaǵnı qazaq memleketinde osyndaı uly murany kúni búginge sheıin jóndi tanı almaı, jórgeginde tunshyqtyryp kelemiz. Al, sizderdiń eldegi memlekettiń qoldap-qýattaýy, zıaly qaýymnyń zer sala zertteýi, halyqtyń qaltqysyz mahabbaty kisini qyzyqtyryp, kókeıińdi qytyqtaıdy eken. «Shymshyq soısa da qasapshy soısyn» degendeı, siz medısınanyń jiligin shaǵyp, maıyn ishken maman, ári İle qazaq oblysyndaǵy «qazaq dári-dármek zertteý ortalyǵynyń» orynbasar bastyǵy ekensiz.
Múke, búgin sizdi arnaıy izdep kelýdegi maqsatym, osy ámbebaptyq uly shyǵarma «Shıpagerlik baıannyń» medısına salasyndaǵy osyǵan deıingi ózderińiz sezingen ári qolǵa alyp otyrǵan ǵylmı eńbekterińiz jaıly bilsem degen edim?
Iá, Óteıboıdaq babamyz 15- ǵasyrda ómir súrgen qazaqtyń qaraúzgen shıpageri ǵoı. «Qaraúzgen» degen sóz qazir qoldanysymyzda bolmaǵan soń, jaı adamdar túsine bermeýi de múmkin. Óz zamandynda bulaı aıtylǵan ataqty qazirgi akademık degen sıaqty túsiný kerek dep oılaımyn ózim. Ol kisi qazaq tarıhynan oıyp turyp oryn alatyn medısına salasyndaǵy ári jaratylys taný jaǵyndaǵy áıgili ǵulama ǵalym. Biz Óteıboıdaq babamyzdyń bizge jetken osy kylassıkalyq kesek týyndysyn, túbegeıli qolǵa alyp ornyqty zertteý júrgizgenimizge jeti, segiz jyl bolyp ta qaldy. Bunda biz, ǵylymı jumysymyzdan shashyratyp shashaý shyǵaryp almaý úshin áýeli eki jaqty baǵytta zertteýdi oılastyq. Onyń biri eńbektiń fılosofıalyq negizi, sol zamanda qazaqtar aýyrýdy emdegende nemese naýqastyń aldyn alý sharasynda sondaı-aq dári-dármek jasaǵanda qandaı fılosofıalyq negizderge súıendi. Ekinshisi, meniń mamandyǵym farmatsıa ıaǵnı dári jasaý sondyqtan farmatsılyq baǵytta zertteý júrgizemiz.
Durys eken. Naqtylaı aıtsańyz eken?
Mysaly, Óteıboıdaq babamyzdyń eń basty alty tuǵur nazarıasy bar ǵoı. Biz, osy nazarıany tereńdetip zertteý júrgizdik . Alty tuǵyr nazarıa degenimiz: Eger ashalap aıtar bolsaq: Úlken alty elementti óz ishine alatyn ǵalamat júıe. Olar keńistik tuǵyr, turaq tuǵyr, ystyq tuǵyr, sýyq tuǵyr, jaryq tuǵyr jáne qarańǵy tuǵyr dep atalady. Al, endi osy alty ózegi tuǵyr, bir-birimen qarama-qarsylyqta ómir súredi de, bir- birinen eshqashan aıyryla almaıtyn tyǵyz baılanysta bolady. Osyndaǵy ózegi keńistik tuǵyr degenimiz: Negizinen adamzattyń keńistikten enshilegen (ıelegen) orny ári kez kelgen zattyń qozǵalasta bola alatyn aýqym aımaǵyn kórsetedi. Qazirgi tilimizde aıtar bolsaq, birinshisi, árbir zattyń keńistiktegi kólemi. Ekinshisi qozǵalys kúıindegi ıelegen aýqymy. Endi osyǵan qarama-qarsy ózegi turaq tuǵyr. Ózegi turaq tuǵyr degenimiz, zattardy belgili bir pishinge ıe etip turatyn turaqtylyq. Mysalǵa: stol ústinde turǵan ystakan desek, ony ystakan etip ustap turǵan onyń turaqty pishini. Sonda ózegi keńistik tuǵyr degenimiz, qozǵalystyń negizi de ózegi turaq tuǵyr turaqtylyqtyń negizi bolady. Sol tárizdi, ózegi ystyq tuǵyr, tabıǵattaǵy barlyq adam, haıýanat nemese jansyz zattar bolsyn olardyń bári de syrttan energıa simiredi, sondyqtan olar qalylypty energıasyn joǵaltyp almaı saqtap tura alady. Osy energıany qalyptan tys asyp ketpeýi úshin oǵan qarama-qarsy ózegi sýyq tuǵyr dep atalatyn bir element bar da ol tómendetip energıanyń tepe-teńdigin saqtap turady. Al endi qarańǵy tuǵyr men jaryq tuǵyr degenimiz de, qarańǵy tuǵyr negizinen zattyń mánin, mysalǵa óziniń mehanızimin kórsetse, jaryq tuǵyr onyń qubylysy deýge bolady. Mysaly: bir adam aýyryp tumaý tıse, ol adam qyzady, jóteledi, tamaǵy aýyrady degendeı. Mine bul anyq kórinip turǵan aýyrý belgileri, jańaǵy biz aıtqan jaryq tuǵyr bolady. Osy aýyrýdy týdyryp turǵan vıros nemese bakterıa sondaı-aq basqa da sebepter óte kúrdeli prassestiń bári qarańǵy tuǵyr bolady. Demek bireýi ishki máni de, bireýi qubylysy. Osy alty ózegi tuǵyr bir-birimen tyǵyz baılanysta ómúr súredi, eshqashan da bir-birinen aıyryla almaıdy. Eger osy altaýdyń bireýinde kinarat baıqalsa, adam aǵzasy sózsiz aýyrýǵa shaldyǵady. Bul tek adam zatyna ǵana emes barlyq tirshilik ıesine ıaǵnı onsegiz myń ǵalamdaǵy búkil zatqa birdeı ortaq zańdylyq.
Jaraıdy. Sonda Óteıboıdaq ǵulama bul alty ózegi tuǵyr nazárıasyn qaıdan aldy nemese qalaı tapqyrlyǵan dep oılaısyz?
Suraǵyńyz oryndy. Negizinde, alty ózegi tuǵyrdyń qalaı barlyqqa kelgeni týraly « Shıpagerlik baıanda» aıtylmaǵan, nemese aıtylsa da kitaptiń bizge jetpegen bóleginde bolar. Sondyqtan biz kóptegen materıaldardy kórip basqa da ult medısınalarymen birlestire otyryp mynadaı bir oıǵa keldik. Qazaq halqy buryn shaman dininde bolǵany belgili. Shaman dini boıynsha kúnge tabynǵan. Biraq kúnge tabynǵanda qalaı bolsa solaı emes, kún shyqqan jaqqa tabynǵan. Shaman dini týraly Qazaqstan, Qytaı, aǵylshyn, Úndistan sıaqty elderde jazylǵan eski de jańa ádebıetterge qarasaq, baqsy-balgerler tańerteń turǵan kezde qolyn eki jaqqa jaıyp alyp kúnge tabynady eken. Osydan maǵan mynadaı oı keldi: tańerteń qolyńyzdy jaıyp kúnshyǵysqa qarap turǵanda, aldyńyz jaryq bolady ǵoı, bul jaryq tuǵyr , artyńyz qarańǵy bolady bul qarańǵy tuǵyr.Sosyn biz qazaqtar soltústik jarty sharda turmyz ǵoı, Ońtústikke júrgen saıyn ysı beredi, al sol qol baǵytymen júrsek barǵan saıyn sýıdy emes pe? Endeshe, oń qol baǵyt ystyq tuǵyrda, sol qol baǵyty sýyq tuǵyr bolady eken. Sosyn adamnyń turǵan orny turaq tuǵyr da, ústińgi bostyq – keńistik tuǵyr bolady eken. Mine osylarǵa súıene otyryp qazaqtarǵa shaman dini arqyly kelgen bolýy kerek dep túıindedim. Árıne, bul meniń logıkaly oılaýymnan týyndap otyr ǵan kózqaras qana. Basqasha bolýy da múmkún. Degenmen, bir nárse anyq, bul nazárıa kezdeısoq kele qalǵan sharýa deý qıyn. Bul nazárányń keremeti ómirdiń , tirshiliktiń, qoǵamnyń barlyq salasyna kele beretindigi. Mysaly: ádette qoǵamdyq baılanysty alsaq, sizdiń bet álpetińizden baıqalyp turǵan maǵan degen ystyq yqlasyńyz, baıqalyp turǵan qýanyshty kóńil kúıińizdi jaryq tuǵyr deýge bolady. Sizdiń dál qazir osy uly shıpagerdi qaıtsem jaryqqa shyǵaramyn, qaıtkende el-jurt túsine alatyn bolady dep ishteı oılap otyrǵanyńyz qarańǵy tuǵyrǵa kiredi. Al keńistik tuǵyrǵa kelsek, siz belgili abıomda bostyqtan oryn ıelep qozǵalyp otyrsyz, ári búkil deneńiz, tipti, ishki organızımderińizge deıin erkin qozǵalys kúıinde tur, mine bul keńistik tuǵyr bolǵandyǵynan, sol tuǵyrda bolyp otyrǵan jaǵdaı. Eger keńistik tuǵyr bolmaǵanda, sizde eshqandaı da qozǵalys bolmaǵan bolar edi. Sizdiń tek ózińizge ǵana tán túr-álpetińiz, boı-turqyńyz ıaǵnı sizge tán turaqtylyq – turaq tuǵyr bolady. Al ystyq tuǵyrǵa kelsek, sizdiń dene temperatýrańyzǵa 37°C ystyq energıa jiberip turǵan bir element bar ıaǵnı syrttan adam terisi arqyly jylý qabyldap tursyz, mine bul ystyq tuǵyr. Eger jylýdy úzdiksiz qabyldaı berse adam dene temperatýrasy qatty kóterilip kúıip ketýi múmkin ǵoı. Sondyqtan tempramentti saqtaý úshin deneden artyq jylýdy shyǵaryp otyrady. Bul degendik ózegi ystyq tuǵyr men ózegi sýyq tuǵyrdyń ózara zańdy baılanysy. Bul jalpy tiri organızimniń bárine birdeı saqtalatyn zańdylyq.
Túsinikti boldy. Endi naqtyly naýqasqa qarata jasalyp jatqan jumys jaıyna kóshseńiz?
Qazirgi eń qaýipty naýqas raktiń mehanızimin zertegende, ǵylym -teknıkada jazylyp jatqan zertteý maqalalar ushan teńiz, ony biz qashanda qalt jibermeı kórip otyramyz. Osylardy jınaqtap qarasaq, bunyń mehanızimi óte kúrdeli eken . Mysaly, ol genge nemese belgili bir belokke ıa bolmasa belgili bir mıkro elementke baılanysty bolýy múmkin. Dáp basyp mynaý deý qıyn bolyp otyrǵan asa kúrdeli másele. Raktiń mehanıziminiń kúrdeliligi sol A , B ǵa áser etýi, B, S ǵa áser etýi, S , D ǵa áser etýi ... osylaı kete beredi. Aınalyp sońy qaıtadan A ǵa áser etýi múmkin. Sonymen baıqasańyz basy da, aıaǵy da joq osyndaı bir kúrdeli prasses. Sondyqtan da ǵalymdardyń basy qatyp ne basyn ne aıaǵyn tabalmaı otyrǵan jaıy bar. Biraq qalaıda onyń bir bastalý núktesi bolýǵa tıis. Osyndaǵy A, B, S, D lardy bir birden perment nemese belok desek, olardy bir turaqty tuǵyr dep qaraýymyzǵa bolady. Osylardyń ózara kúrdeli baılanysy qarańǵy tuǵyrǵa jatady. Osy qarańǵy tuǵyr ıaǵnı kúrdeli baılanys baryp rakti týdyrady. Ony syrtqy formynan bilýge bolady. Biz bul arada Óteıboıdaq babamyzdyń alty ózegi tuǵyr nazárıasyn qazirgi medısına ǵylymymen ushtastyryp, osy arqyly kúrdeli jaǵdaıdy qarapaıymdastyryp otyrmyz. Buny aýyrýǵa dıaginoz qoıýýdyń taǵy bir ózgeshe tásili desek bolady. Burynda bunyń kúrdeli másele ekendigin bilgen, biraq qarapaıym mysaldar arqyly túsindirýge tyrysqan nemese jınaqtap bergen. Qazir ǵylym-teknıka damyǵan zamanda barlyq zat kúrdelesip ǵalymdardyń qıyn jaǵdaıǵa dýshar bolyp otyrǵan jaıy bar. Sondyqtan, onsyzda kúrmelgen máseleniń bárin kúrdelestire bermeı osyndaı qarapaıymdastyra qarasaq, menimshe bir jańa nátıje shyǵyp qalýy ǵajap emes.
Láıim siz aıtqandaı bolyp, qazaq medısınasynda álemdi moıyndatar úzdik jańalyqtar paıda bolsyn deıik. Al endi naýqastyń qaınar kózin taptyq degen kúnde ony joıa alatyn dári kózi bolýy kerek qoı. Bul jaǵynan ne deısiz?
Óteıboıdaq ta dári zertteý salasy da úlken bir taqyryp, onda kóptegen dárilik zattardyń attary bar, ókinishke qaraı bulardyń qaısysy qandaı aýrýǵa shıpa ekendigi anyq jazylmaǵan nemese qytaıdaǵy « qyzyl qorǵaýshylardyń» “mádenıet tóńkerisinde” áýbastaǵy kitaptiń úshten eki bólegi kúıgende sonymen birge kúlge ketken. Bizdiń basymyzdy qatyryp otyrǵan tusy da osy jery bolyp tur. Eger osy mazmuny tolyq bolǵanda qazirgi qazaq ulttyq medısınasy ápsátte-aq aspandap alǵa shyǵar edi. Bizdiń baǵymyzǵa qaraı, aman qalǵan biraz ǵana resepter bar. Biz qazir sonyń ishindegi bireýin alyp arnaıy zerttep otyrmyz. Onda «SOIQAN degen ósimdiktiń qabyǵyn sylyp alyp etpen qosa qaınatyp, et pysqan soń etti jep sorpasyn ishse, bul demikpe ge ( asmaǵa) nemese jótel sıpatty aýrýlarǵa óte paıdaly» delingen eken. İzdep tapqanymyzda, soıqan aǵash pen óskin ortasyndaǵy buta-burgen ósimdik eken. Bul qazirgi ýsoıqy degen ósimdik , taǵy bir aty qasqyrjıdek. Bul jótelge zor áser etetindikten múmkin rak kiletkasyna da áser berýi yqtımal degen oımen, men osy ósimdikti 2008 jyly Aýystrıaǵa alyp baryp bir frafessormen birge zerttegenmin. Jalpy men 11 túrli shópti alyp barǵanmyn. Aqqan túıirshek ragine labaratorályq zertteý júrgizgenimizde, osy 11 ósimdik ishinde soıqannyń roly eń myqty bolyp shyqty. Sosyn ol ǵalymdar da «bul keremet dári eken» dep qyzyǵýshylyq tanytty. Sol nátıjemen qaıtyp kelgen soń Shınjıań medısına ýnıversıtetinde meniń jetekshiligimdegi bir aspırantym bar edi, sonymen birge qaıtadan tereńdeı zerttesek, bul tek aqqan túıirshegi ragine ǵana emes qyltamaq ragi men asqazan raginede kúshti em ekeni baıqaldy. Sonymen biz bul resepti halyqaraǵa « Shıpagerlik baıanda» jazylǵan dep maqala jarıaladyq. Osyndaǵy labaratorıalyq zertteý nátıjemizdi Aýystrıadaǵy GRAZ ýnıversıtetine jibergen edik. Olar ony kórgen soń , «saǵan grant bereıik osynda kelgin birlikte zertteıik» dep usynys jasady. Aldyńǵy barǵanym basqa ýnıversıtet bolatyn. Meniń kelisimim boıynsha olar Oqý - aǵartý ministirligine joldama joldap meniń bir jylǵa barýymdy sheshipti. Barlyq jaǵdaı ýnıversıtet jaǵynan sheshilip qoıǵan taǵy aıyna zor kólemde aqsha berý jaǵynda belgilep qoıǵan. Habar kelgen soń, olarǵa men bir jylǵa bara almaıtynymdy tek úsh aıǵa ǵana bara alatynymdy osyndaǵy jumysymnyń shashetekten ekendigin aıtyp túsindirgen soń, olarda «jaraıdy, onda úsh aıǵa kelgin dep» qosyldy. Sonda baryp qaıtadan úsh aı birlikte zertteý júrgizdik. Olardyń shart jaǵdaıy bizden álde qaıda jaqsy eken. Mina aldyńyzdaǵy, sol kezdegi SOIQANNYŃ hımıalyq quramyn teksergendegi sýreti.
Bul jerdegi aty DAFNE ALTAIKA (Daphne altaica). Bul ALTAI ÝSOIQYSY degen sóz. Bul jerde úsh memleket ǵalymdary birigip zertteý júrgizdik. Men qytaıdan, úsheýi Aýystrıanyki. Bireýi Shvetserıadan. Bul zertteýde Ýsoıqynyń quramynda 14 túrli elementiń barlyǵyn anyqtap shyqtyq. Bul tabysymyz endi jarálanbaqshy.
Ekinshi bir resep esebinde bizdiń qasymyzda bizdiń zertteý ornymyzben birge Shyǵys medısına emhanasy bar , sol emhananyń súıek bóliminde talaı jyldan beri istetilip kelejatqan bir resep, ishinde ÓTEIBOIDAQ babamyzdyń shıpashaǵyndaǵy shópter de bar. Buryn bul reseptegi shópterdi untaqtap balǵa aralastyryp teriniń syrtynan shaptaıtyn edik. Bul jerde naýqas sózsiz emhanaǵa udaıy kelip dákimen oratý, ári oramnyń qaıta-qaıta túsip qalýdaı jaǵdaıy qıyndyq týdra bergen soń, biz osy máseleni durys sheshý úshin, qazirgi damyǵan ǵylym-teknıka arqyly formyn ózgertip JAPSYRMA dep atalatyn istetýge yńǵaıly dári jasap shyqtyq. Bunda aýyrý adam emhanaǵa kelip áýre bolmaı-aq úıinde otyryp tek ózi japsyra salady. Bunda taǵy bir artyqshylyǵy burynǵy oramaǵa qaraǵanda sińimi de jaqsy, paıdasy da jyldam bolady. Bul negizinen býyn, rematizim, jelke , bel aýyrýlaryna qarata istetiledi. Biz bul ónimimizdi memlekettik úlken zavottardan shyǵarýǵa tyrysyp jatyrmyz. Biraq oǵan klenıkalyq datalar kerek bolyp tur ıaǵnı memlekettik sertıpıkattar. Qazirgi tańda sol boıynsha jumystar júrgizýdemiz. Qudaı buıyrsa maqsatymyzǵa jetip qalarmyz. Ónimine kelsek: biraz jyldan beri, ystyq ótkizý arqyly emdeýdeı dástúrli ádis pen salystyryp istetip kórdik. Naqtyly materıaldardy tekserip kórgenimiz de , ystyq ótkizý deı dástúrli emnen góri myna ádistiń ónimdiligi anaǵurlym kórnekti bolyp shyqty.
Úshinshi. Óteıboıdaq babamyzda da aıtylǵan ári kúni búginge deıin halqymyz qoldanyp kelejatqan SAQAR. Bul saqar degen belgili bir ósimdiktiń kúli bolyp tabylady. Al odan QARASABYN jasaıdy. Osy saqardy , alabota, sekseýil sıaqty ósimdik kúlinen alady. Biraq buǵan áli kúnge deıin eshqandaı sertıpıkat berilmegen. Biz osy túıindi oılap oǵan YSTANDART jasadyq. Onda tegi qandaı bolǵan da saqar bolady, qandaı bolǵanda saqar bolmaıdy degen máseleni sheshý úshin SAQARDYŃ hımıalyq quramyn tekserip tolyqtaı anyqtap boldyq. Ony jasaý barysy bylaı, alabota men sekseýildi kúıdirip, kúlin súzgi men súzip alamyz, betine shyqqan qara zattardy alyp tastaımyz, taza qalǵan kúlin sýǵa qaınatamyz. Qaınata bersek eń sońynda sháı reńdes appaq zatqa ózgeredi. Mine sony SAQAR deımiz. Onyń quramyndaǵy zattardy naqtylaı ketsek, kóbinekı natrı totyǵynyń gıdyranty, kalı totyǵynyń gıdranty, kómir qyshqyl natrı , kómir qyshqyl kalı sekildi zattar bar bop shyqty. Kómir qyshqyldy tuzdar men natrı totyǵy, kalı totyǵy ortaqtasqanda mólshermen jalpy quramnyń alpys paıyzyn ustaıdy. Bunyń syrtynda kóptegen mekro elementter bar. Mysaldy, temir, myrysh degendeı. Bul mekro elementterde adam terisine óte paıdasy bar zattar. Al bizdiń babalarymyz osy teri aýyrýlaryna paıdasy zor ekendigin atamzamannan aq bilgen eken. Árıne biz zaman talabyna saı labaratorıayq zertteýler júrgizip onyń ǵylymı negizin kórsetýimiz kerek. Bul negizinen teri qyshymasy, bórtken, sondaı-aq jańa týylǵan balalardy osy qarasabynmen júyndyrǵan. Sonda balanyń terisi ári pysady, ári shymyr bolyp jetiledi de aýyrýǵa qarsylyq qýaty myqty bolady. Biz buǵan memlekettik patent alyp boldyq. Endi zor kólemde shyǵarsaq dep otyrmyz. Kóp oryndar biz shyǵarsaq dep qolqa salyp ta jatyr. Sebebi, bul birinshi kezekte balalarǵa óte paıdaly, qazirge deıin balarǵa arnalǵan osyndaı emdiq qasıetke ıe ónim joq eken. Al osy resep tolyqtaı Óteıboıdaqtan tabylmasa da, shóp aty jazylyp tur. Ári baıqasańyzdar halyq ishinde osy kúnge deıin qoldanyp kele jatqan em domdar, Óteıde de tur. Bul neni kórsetedi? Ásilinde, Óteıboıdaq qazaq halyq emshiligin túk qoımaı jerine jetkize jazǵan, óknishtisi jazbanyń kóp bóleginiń kúıip ketkeninde bolyp tur.
Tórtinshi zerttep otyrǵanymyz. Tobylǵy maıy.
Bul tobylǵy maıy qazaq emshiliginde temiretkige qoldanǵan. Buryn tobylǵy maıyn alý úshin tobylǵyny otqa kúıdiretin, sonda maıy aǵyp shyǵatyn. Sol maıdy alýshi edi. Al , biz, bul eski tasil ónerkásipte yńǵaısyzdaý bolǵandyqtan kúıdirmeı otyryp aýa jibermeı « qurǵaq aıdaý» dep ataǵan tásilimiz boıynsha ıaǵnı qyzdyrý arqyly maıyn aldyq. Bundaǵy maqsatymyz ónerkásipke ońaı aınaldyrýdy kózdeıdi. Osy maıdy sańyraýqulaqqa (kózge kórinbeıtin mekro elementke) tájirıbe jasap kórdik , sonda baıqaǵanymyz tórt túrli mekropqa áseri kúshti bolyp shyqty. Hımıalyq quramyn zerttegenimiz de, tórt túrli elementten quram tabatyny anyqtaldy. Biz osyǵan ystandart jasadyq. Jalpy aıtqanda, biz jasap otyrǵan ǵylmı zertteýdiń bári Óteıboıdaq babamyzdyń alty ózegi tuǵyr nazárıasynan alshaq kete almaıdy.
– Aıtpaqshy, « Shıpagerlik baıannyń» tili kúrdeli, tipti bir túrli deýgede bolady. Kóp adamnyń túsine almaımaı júrgen jáıi de bar. Sonda sizdińshe osy tilinen bizge paıda berer tusy bar ma?
– Iá. «Shıpagerlik baıan» jóninde ár maman, ár túrli taqyrypta aıtýyna da, jazýyna da bolady. Jeke ózime medısınasynan tys taǵy bir erekshe unaıtyn jeri, osy, TİLİNİŃ keremettigi der edim. Mysaly: bizder kúnine úsh ret dep ataǵanymyzdy, Óteıde TOLYQ NÁÝBET dep, bir kúnde eki ret degendi SHALA NÁÝBET, bir kúnde bir ret degendi DARA NÁÝBET dep ári qysqa ári nusqa aıtqan. Sol sıaqty kúnine úsh retten jalpy jeti kún ishetin dárini, Óteıboıdaq JETİ TOLYQ NÁÝBET dep qysqa da túsnikti tilmen ataı salady. Kúnine eki retten on kún ishesiń degendi, qysqa ǵana ON SHALA NÁÝBET dep beredi. Mine osyndaı bugingi medısınaǵa kerekti keremet sózder jetip jatyr. Biz jańadan qolǵa alynyp jatqan qazaq medısınasyna bABAMYZDYŃ osyndaı bugingi qoldanysta joq sózderin alyp medısınalyq tilimizdi ári baıytyp ári shuraılandyryp otyrmyz.
– Óte durys aıttyńyz. Bul medısına ǵylymy bizdiń qazaq úshin jas ǵylym ǵoı. Sondyqtan kóp ataý terminderdiń kerek ekendigi aıdan anyq. Bul turǵyda «Shıpagerlik baıannyń» bereri ushan teńiz. Al endi, buryndary osy dári-dármekti qalaı qoldanǵany jaıly bir-eki aýyz aıta ketseńiz?
– Óteıboıdaq babamyzdyń dári jasaý ári dárini nemese dárilik zatty saqtaý jaqtaǵy istetken ádis-aılasy da keremet. Mysaly, shóp dárilermen qosa haıýanat múshelerinde dárilikke istete bilgen ǵoı. Sol haıýanattardyń dárilik múshesin saqtap qalý úshin mynadaı tásil qoldanǵan eken. Qaınap turǵan sýǵa etti sala salyp biraz turǵan soń et sý betine qalqyp shyqqanda , dereý etti alap alyp salqyn jerge kurǵatady , sonda et eshqashan qurttamaıdy eken. Bul tásil basqa eshqandaı ult medısınasynda joq ádis. Al túrli-tústi emdik ósimdik, gúlderdi salqyn jerge keptirgen. Sebebi kún nuryna kurǵatsa ısi ketip qalady, ádette gúlderdiń emdik qasıeti onyń ańqyǵan ısinde bolady. Keıbir ýly zattardy istetkende áýeli onyń ý kúshin álsiretip adam aǵzasyna áser etpesteı bolǵanda paıdalanǵan. Mysaly, ýǵarǵasyndy tikeleı untaqtap istetýge bolmaıdy, aldymen sýǵa bir qaınatyp alyp sýyn tógip tastap sosyn qaıta qaınatyp istetedi eken. Ýǵarǵasynnyń paıdaly róly: ol býyn ishindegi súıyqtyqtyń qabynýyna ıaǵnı paıda bolǵan sary sýdy soryp alady.
– Demek san ǵasyrlyq tájirıbeden ótken utymdy tásil ekeni kórinip tur.
Dári demekshi, «Shıpagerlik baıanda» dárilik ósimdiktiń túri óte kóp aıtylypty, osy ósimdikter jóninde qandaı jumys atqaryp otyrsyzdar?
– Babamyz kitabindaǵy 700 ge tarta dárilik shópterdiń, bir bólimin tapqandaı boldyq, qalǵany áli izdenýdi kútip tur. Onda bastysy shópterdiń tek aty bolǵan da, onyń óń túsi bolmasa pishini ne qazirgi zamandaǵydaı sýreti bolmaǵandyqtan, bizge minaý dál sol shóp dep dáp basyp aıtý jaǵy qıyn bolyp tur. Desede bizge keregi, osynshama ósimdiktiń dárilik qasıetke ıe ekendigi. Ary qaraı bizdiń batyl qadamdar jasap zetteýimizge túrtkilik ról atqaryp otyrǵany.
Sońǵy suraǵym retinde sizden surarym, qaıtkende osy uly shyǵarmany tolyqqandy asha alamyz ?
Óz basym « Shıpagerlik baıandy» 7 , 8 ret muqıattylyqpen oqyp shyqtym . Sondaǵy baıqaǵanym bul kitap tek qana medısına ǵylymy emes, san salaly ǵylymdy shoǵyrlandyrǵan óte tereń ǵylymnama, ámbebaptyq joıqyn týyndy. Bir adam fızologıasyn aıtý úshin, tabıǵattyń jaratylysynan bastap túsindirý júrgizedi. Oılap qarasańyz adam tabıǵat týyndysy ekendigi shyn. Endeshe esh ýaqttada biz tabıǵattan bólektene almaımyz ǵoı. Tabıǵattyń ár bir ózgerisi adam balasynyń da tabıǵatyna belgili dárejede óz áserin tıgizip otyrady. Sondyqtan adam fızologıasyna qandyǵý úshin áýeli tabıǵat dúnıesin anyq taný kerek. Bundaı alyp ǵylymnamany bilý, bir eki adamnyń qolynan kele qoımaıdy, sol úshin sózsiz arnaıy zertteý ınstıtýtyn quryp , myqty-myqty ǵalymdardyń basyn qosatyn ortalyq bolýy kerek. Sonda ǵana budan ulken nátıje shyǵarýǵa álem jurtyn moıyndata alýǵa bolady dep oılaımyn.
Qymbatty ýaqytyńyzdy bólip, bergen tushshymdy suqbatyńyzǵa rahymet!
Suqbattasqan: Shaıahmet QALI
