«Rım jáne onyń qaramaǵyndaǵy jerler: Rım respýblıkasy, Rım ımperıasy, Batys Rım ımperıasy, Shyǵys Rım ımperıasy, Adrıannyń patshalyǵyndaǵy ımperıa.
Ejelgi Rım (lat. Roma antiqua) — erte zamannyń bas órkenıetteriniń biri, óz ataýyn Romýldyń atymen atalǵan astanasynyń esiminen aldy» (Ýıkıpedıa — ashyq ensıklopedıasynan alynǵan málimet).
Evropa halyqtarynyń basym kópshiligi óz mádenıetteri men dinderiniń bastaýyn «Barlyq jol Rımge aparady» delinetinindeı osy Rım ımperıasynan alady.
Sol kezeńderden qalǵan jyrmen jazylǵan jazba mura «avtory Gomer delinetin «Ilıada» men «Odısseıa». «Odısseıa» Ilıadanyń jalǵasy ekeni belgili, sebebi onda Troıa soǵysynan keıingi oqıǵalar baıandalady. «Ilıadadaı» men «Odısseıa» 24 kitapqa bólingen. «Odısseıanyń» qurylysy (kompozısıasy) «Ilıadadan» kúrdeli. «Ilıadanyń» sújeti bir izdi kelse, «Odısseıanyń» áńgimesi árekettiń ortasynan bastalady. «Ilıadadan» góri «Odısseıada» bas keıipker beınesine erekshe kóńil aýdarylǵan» (Kóne Grek ádebıetiniń arhaıkalyq dáýiri. Ensıklopedıa).
Túsinikteme: Ilıada - Qazaqtyń "El Ata", al «Ilıadadaı» - Adaı eli degeni. Sol sıaqty grekterdiń «Ellada» dep júrgenderi de osy "El Ata".
«El» men «Il» sınonım. Edil-Itıl, Ertis-Irtysh, Elek-Ilek, Esil-Esıl t.t. bolyp qoldanyla beredi. Qazaqta «eli (bir eli, eki eli t.t.» degen sóz uzyndyq ólshemin bildirse, olarda da «ıl (mıl)» sondaı maǵyna beredi. Aıyrmasy, olardyń «bir mıli» - 1,6 km-ge teń bolsa, al bizdiń bir elimiz sol ólsheýdiń eń basy degendi bildiredi. Demek, bul búkil álem elderi Qazaqtyń «bir rýly elinen» bastaý alady degendi bildirgeni.
Olar ejelgi (kóne) degen sózdi «Antık» dúnıesi dep ataıdy. «An» - Manqystaý (Mandardyń qystaýy) degenimizdegi Mannyń jáne sonymen qatar Ana degen uǵymymyzdyń sóz túbiri. Demek, Olar ózderiniń ejelgi Mańǵystaýdan, ıaǵnı MAD patshalyǵynan taraıtynyn jaqsy bilgen. Ózderińiz kórip otyrǵandaı, osy «An» túbirinen kóne, ejelgi degen maǵyna da, búkil álem elderimen qoldanylatyn «Antık» sózi dúnıege keldi. Batys ilimi Antık dúnıesine tek qana ejelgi Grekıa men Rım mádenıetin jatqyzyp júr. Olardyń tujyrymynsha, bulardyń negizin qalaýshylar ejelgi grekter delinedi. Olar ózderin «Eldikter» (Ellınder), el ataýyn El Ada (Ellada) dep atady. Shyndyǵynda, olar sol óńirge kezinde osy qazaq dalasynan ketken. Oǵan dálelge olardyń ózderin Eldikter, elin El Ata, memleketiniń ataýyn Grekıa dep ataýlary jarap jatyr. Grektiń sóz túbiri «Ek (Eki)», bul qazaqtyń sandyq ataýy. Bizdiń sózdik qorymyzdaǵy Ek, Eki, Eke (áke), Tek (Ata tek), Teke (Tekeran), Meke, Senek degen sózderdiń bolýy osydan.
El Atanyń Qazaq shejiresindegi ataýy Eltaı, ıaǵnı El Adaı. Demek, evropalyq «antık» dúnıesi ózderiniń shyqqan tegi Qazaq eli men Qazaq dalasy ekendigin kámil moıyndap otyr.
Qazaqtyń qaıqy qylyshyn kóne grekter men rımdikter «Mars qylyshy» dep áspettepti. Aspandaǵy alyp planetaǵa da osy esimdi enshilepti.
Túsinikteme: Mars – Man arys, ıaǵnı Mańǵystaýlyq arystar. Oǵan aıǵaq izdep alysqa at shaptyrýdyń da túkke qajeti joq. Mańǵystaýdyń ejelgi qorymdaryndaǵy qulpytastardyń barlyǵynan derlik «qazaqtyń qaıqy qylyshyn» kóremiz. Keıbirindegi aıqastyra salynǵan eki qylyshtyń beınesin kórgende, «kresiń de» qaıdan shyqqanyn aıqyn ańǵarýǵa bolady. Mańǵystaýdyń kóptegen eski qorymdaryndaǵy qulpytastarda kres tańbalary da bar.
Qumyq Murat Ájiniń «Deshti-Qypshaq dalasynyń jýsany» kitabynda kres-aıqyshtyń táńirshildiktiń bas tańbasy ekendigi, ony Rımge táńirshil ǵundar aparǵandyǵy týraly baıandalady.
Gomerdiń tegi Buzaý. Qaz Adaıdyń shejire deregi boıynsha, Buzaý – Adaıdyń jetinshi býyn urpaǵy jáne altynshy nemeresi bolyp tabylady. Olardyń qaıqy qylyshty pir tutatyn sebebi, Qazaqtyń qaıqy qylyshynyń avtory - Buzaýdyń úlken uly Aıtýmystan taraıtyn Shylym (Chýlým). Álem kartasynda Shylym degen jer-sý ataýlarynyń kóptep kezdesetini osydan. Shylym men qylyshtyń túbirles bolatyny da osydan. Bul jerde "avtorlyq quqyq" saqtalyp otyr.
Áıtpese, Adaıdyń «bes júıriginiń» biri atanǵan Buzaý Ata urpaǵy, jyr dúldilderiniń biri Kenje Aqtan Kereıuly (1850-1912) atamyz:
«Men Adaıdyń Aqtany
Sóılegen sózi taqtaly
...Sóıle» deseń jyrshyńyz
Aldaryńda jortaqtar.
Týǵan aıǵa at bergen,
Aq qaǵaz ben hat bergen
Eki erin men til-tańdaı
Sóılesin dep jaq bergen.
Aıtqan sózge túsinbes
Adamnyń mısyz aqymaǵy», – dep jyrlamaǵan bolar edi (Jyr-darıa «Mańǵystaýdyń aqyn jyraýlary» Aqtaý-1995. 159 bet); Ózderińiz kórip otyrǵandaı, Aıǵa «Aı» dep at qoıǵandar da, aq qaǵazdy oılap taýyp, oǵan hat jazǵandar da, shejireni qaǵazǵa túsirgenderde osy Adaı atamyzdyń urpaǵy Buzaý - Aıtýmys dep otyr. Bul jerde de «avtorlyq quqyq» saqtalyp otyr.
Qazaqta ejelden beri aýyzdan túspeı, únemi aıtylyp kele jatqan «Qarqaraǵa janyń jetkenshe shyda» degen sóz jáne qazaq dalasynda Qar (balamasy aq, aqsha qar), Qara, Qarqara atty toponomıkalyq ataýlar óte kóp kezdesedi.
Túsinikteme: Eneı baspanalaǵan Karfagen qalasynyń tolyq ataýy Qar Apa kenti. Kar-Qar, fa-Apa, gen-ken (kenti) bolyp taldanady. Kent qazaqta (turǵyny kóp eldi meken), ıaǵnı qala degen maǵyna bergeni sıaqty, parsy tilinde de qala, shahar; kóne latyn tilinde adam, adamdar, halyq degen maǵynany bildiredi. «Ilıadadaǵy» Troıa tóńireginde Qarqara atty shyń bar. Dastanda: «Kronuly (Zevs) Idaǵa, ań-qustyń nýly-sýly anasyna, Toǵaıy men qurbandyqhanasy ornalasqan Qarqaraǵa kelip, júırik sáıgúlikteriniń tizginin tartty», degen joldar bar.
Rım ımerıasynyń memlekettik júıesi de, Qazaq qaǵanatynyń Ata tektik (rýlyq, taıpalyq) júıesine sáıkes jasalǵan. Mysaly, Rım respýblıkasynda aqsaqaldar qurǵan keńes-senat Rım ómirinde erekshe oryn aldy. Onyń múshelerin senatorlar dep atady. Olar osy qyzmetti ómir boıy atqardy. Qazaq qaǵanatynyń úsh júzden quralatynyna sáıkes, Rımdegi Senat quramy da 300 adamnan quraldy. Joǵarǵy memlekettik deńgeıge jetti. Senattyń bıligi úlken boldy. Senatta qarajat, soǵys, bitim, kelisim máseleleri keńinen qaraldy.
Rım respýblıkasynda qazaqtyń «úsh júzine» sáıkes halyq jınalysynyń 3 túri boldy: Kýrıa - rý birlestikteriniń jıyny, sentýrıat – patrısıler men plebeılerdiń jınalysy, trıbalar (trıbýna) – halyq jınalysynyń sońǵysy. Atqarýshy ókimet bıligin júrgizýshilerdi magıstrattar dep atady.
B.z. I ǵasyrdyń sońy - II ǵasyrdyń basynda osy Rım ımperıasynda «evreılik dindarlardyń» uıymdastyrýmen Isa paıǵambardyń Bılerdiń bilimin (Bıblıasyn) burmalaýdan paıda bolǵan Hrıstosqa sıynatyn ártúrli qaýymdar men uıymdar paıda boldy. Keıinnen bul dindi basqa ulttar – grekter, sırıalyqtar, egıpettikter, rımdikter, galldar qabyldaı bastady.
Evangelıeniń tórt avtory bar. Matveı (Mataı), Mark, Lýka jáne Ioann. Hrıstıandarda osy tórt avtordyń tórteýi de kıeli sanalady. Tórt Evangelıeniń tórteýi tórt túrli bolǵanymen, Mataı, Mark jáne Lýkanyń Evangelıesiniń uqsas jerleri kóp, ıaǵnı oqıǵalar men ósıetter qatar óriledi, al Ioann (Iohon, Johan) Evangelıesi keıipkerleriniń aty bir bolǵanymen maǵynasy basqa. Evreılerdi ejelgi qazaqtardyń Jógi (Johan) dep ataıtyndary osydan.
Rımdegi alǵashqy zańdar b.z.d. V ǵasyrda on mys taqtaǵa, keıinnen on eki mys taqtaǵa jazyldy, sondyqtan ony «HII keste zańdary» dep atady. Keste jurttyń kóz aldynda turýy úshin Forýmǵa qoıyldy. Qalada turatyn ár adam 12 keste zańdaryn bilýge mindetti boldy.
«Appenın túbeginde alǵash ret prototúrkilerden turatyn 12 qala-memleketten turatyn qýatty birlestiktiń (b.d.d. ÚII ǵ.) negizi qalandy. Olar Kók bórini týyna saldy. Rımniń qaq ortasyna «qanshyq qasqyr men egiz uldyń (Rem men Romýldyń)» tas beınesin ornatty. Bul beıne uzaq ýaqyttar boıy Rımniń eltańbasy boldy» (Ensıklopedıalyq derekten).
«On jylǵa sozylǵan soǵystan keıin Troıa jalyn qushty. Al onyń ajaldan aman qalǵan qorǵaýshylary jan-jaqqa bytyrap bas saýǵalaǵan. Olardyń arasynda Troıanyń Gektordan keıingi batyry Eneı de bar edi. Eneı jáne onyń bir top taıpalastary ózderine qonys qylar meken izdep júrip, Apennın túbeginen jańa Otan tabady. Osynda olardyń urpaqtary Rım qalasynyń negizin qalaıdy, al ol keıin áıgili Rım ımperıasynyń astanasyna aınalady. Mine, Eneımen birge Troıadan Appenınge aýǵan osy halyq etrýster edi. Etrýsterdiń Apennınge Kishi Azıadan qonys aýdarǵanyn búgingi tarıh ta joqqa shyǵarmaıdy. Kim biledi, Rımniń negizin qalaǵan on eki taıpanyń baǵzy túrki tilinde sóılegen tarmaǵynyń ókili, bálkim, osy Gomer poemasyndaǵy Eneı - Ináı batyrdyń ózi bolar?!» (Ámirhan Balqybek. «Gomer eposynyń jańǵyryqtary»).
«On eki keste zańdary», «On eki qala-memleket», «On eki taıpa» Qazaqtyń qarashańyraǵy «On eki Ata Baıuly» qaǵıdasyna sáıkes jasalǵan.
Ózderińiz kórip otyrǵandaı, qazaqtyń memlekettik júıesin «Qaz-qalpynda» qaıtalap otyr.
Lıngvıs Marıo Alıneıdiń 2013 jyly shyǵarǵan kitabynyń aty «Etrýskilerdiń tegi túrikter edi» dep atalady. Avtordyń tujyrymy boıynsha Rımniń negizin qalaǵan Etrýrıler (Jetirýlar).
...«Qazirgi Italıa jerinde Kaspıı dalasy mańynan barǵan oǵyzdar, Troıa (Buqa, Ógiz, Týr úshtigi) soǵysynan keıin (bizdiń jyl sanaýymyzdan 1260 jyl buryn) Jetrý (Jeti rý, Etrýrıý) memleketin qurǵan. Jalpy osyndaı dástúr ejelden bar. Uıǵyrlar ózderin toǵyzoǵyz, naımandar – segizoǵyz, qyrǵyzdar – qyryqoǵyz t.b. dep ataǵan.
Bizdiń j.s.b. Ú111 ǵasyrda jetirýlar uly Rım ımperıasyn quryp, osy ımperıanyń negizin qalaǵan Romýl men Remdi asyrap-baqqan qasqyrǵa eskertkish qoıady. Sonda Italıa degen sózimiz Iteli, ıaǵnı qasqyrdyń eli bolyp shyǵady. Al, qazaqta qasqyrdan týǵan dep tek qana Mataı men Sadyr rýlary aıtylady» - deıdi pedogogıka ǵylymynyń doktory Qaırat Zákiránov.
Buǵan qosarymyz, túrikter de óz tegin Alshyn - Kókbóriden bastamaıtyn ba edi. Týra osyndaı Jeti rý birlestigin HÚ111 ǵasyrda Áz Taýke han da qazaqtyń kishi júz quramynda týra sol rýlardan qurǵan bolatyn.
Demek, Rım ımperıasynyń negizin qalaǵandar Alshynnyń (Kishi júz – Bekarys) úsh balasynyń ortanshysy Jetirýlardyń (Tana, Tabyn, Kerderi, Kereıt, Ramazan, Jaǵalbaıly, Tóleý) ata-babalary bolyp tabylady.
Qaz Adaı shejiresi olardy Bekarystan: Alshyn (úlkeni), Kenshindi (kishisi) dep taratady. Kenshin atamyzdan Jeti rýlar taraıdy.
Kókbóri Alshynnyń laqap aty. Bóri, Kókbóri qasqyrdyń balama ataýy. Qazaq ony keıde ıt-qus dep te ataı beredi. Qasqyr men Qazaq sóziniń túbiri bir. Demek, qasqyr sózi bizdiń ata-babalarymyzdyń arasynda dúnıege kelgen. Árıne, eń birinshi dalanyń jyrtqysh ańyn dalanyń tól perzenti Qazaq tanymaı kim tanýshy edi.
Onyń taǵy bir sebebi, qasqyr eshqashan qolǵa úırenbeıtin, bostandyqqa asa qushtar, únemi dalaǵa qarap ulıtyn, óte shydamdy, qansha qyrsa da eshqashan tuqymy qurymaıtyn jyrtqysh ań bolyp tabylady. Bul jyrtqysh ańnyń avtory búgingi Qazaq (Qas) pen Qyrǵyzdardyń atalary. Bastaý núktesi, ıaǵnı atasy – Áz (Az) áýlıeniń molasy jatqan Mańǵystaýdaǵy Ústirt (Qyr). Mine osy bir aýyz qasqyr degen sóz, qazaq pen qyrǵyzdyń týys el ekenin jáne qyrǵyzdyń qazaqtan, ıaǵnı Qas bıler elinen bólinip shyqqanyn kórsetedi. Qyrǵyz degendegi túbir sóz Qyrdyń ekinshi býynda turýy tek qana osyny bildiredi. Jaraısyńdar, Atalarym! Sóz jasasań osylaı jasa! Tarıh jazsań osylaı jaz! Senderdiń bul jazǵandaryńdy myń, mıllıon jyldardan da keıin oqýǵa bolady.
Bizge bul jerde búkil álem elderin moıyndaýǵa májbúr etetin jaǵdaı, osy Italıa elin qurǵan Jetirýlardyń (kóshpendilerdiń) kezinde dalanyń qasqyr, qarsaq, túlki sıaqty ańdaryn qolǵa úıretýi iske asty. Sol úshinde olar It eli (ıtti qolǵa úıretken, ıt ustaǵan el) atalyp kete bardy.
Mataı demekshi, Mataı óz tegin Manǵystaýdaǵy MAD patshalyǵynan alady. Olar ejelgi jazba derekterde MAD, Madaı (Mataı), Maadaı-Qara, Manadaı dep hattalǵan. Ejelgi Mıdıa patshalyǵy da kezinde Madaı dep atalypty.
Búkil álem elderi ózderin Altaıdan taratady jáne ony kámil moıyndaıdy. Al, Altaıdyń tegi Mańǵystaýda. Altaılyqtardyń arasynda jyrlanatyn «Ma Adaı-Qara» batyrlyq dastany osy aıtqanymyzdyń aıdaı aıǵaǵy bolmaq.
«Osy Italıanyń Venesıa qalasyndaǵy «Chını» ǵımaratynyń ekinshi qabatyndaǵy murajaı bólmede kádimgi bizdiń Túrkistandaǵy Taıqazan sıaqty qazan bar. Kólemi odan kishirek, biraq metaly, órnekteri uqsas. Qaýipsizdik maqsatynda qazan túbi aǵashpen dóńgelene qaptalǵan. Qoladan quıylǵan, syzyqtarmen on úsh shaqty jerinen bólingen, betine órnekter salynǵan, tórtinshi bóliginde arystannyń basy beınelengen, besinshi bóligindegi sýretter túlkige, maralǵa, tıinge uqsaıdy. Altynshy bóliginde qazaqtyń ulttyq órnekterine uqsaǵan ırek, qoshqar múıizdi oıýlar bar. Tómengi jaǵy shashaqty etek tárizdi órnektelgen. ...besinshi bólimdegi sýretter arab jazýlary, órnektelip jazylǵan «Muhammed» degen sóz qazandy aınaldyra 23 ret jazylǵan. Chını saraıyndaǵy eski ǵımarattyń mármár tastan jasalǵan baǵana, baspaldaqtarynda «qoshqar múıiz» oıýlar qashalyp salynǵan». («Úsh qıan». Túrkistanda – Taı qazan, Venesıadaǵy qaı qazan?! №48 (456) 10.12.2009).
Túsinikteme: «Chını» ǵımaratynyń ataýynan qazaqtyń Shyń (bıiktik), (Shyn (aqıqat), Syn, Syndy, Syntas, Sın, Sınaı, ıaǵnı Mańǵystaýda Musa paıǵambarǵa Uly Jaratýshy – Allanyń aıan bergen jeri ataýyn kóremiz. Mańǵystaýdyń qyrynda «Shyń» atty bıiktik pen Syndy taýy, Syndy asýy, Syndy qudyǵy kúni búginde de bar. Mańǵystaýlyq Qyrdyń balama ataýy Ústirt (Ústińgi jurt), ıaǵnı Uly Jaratýshyny (Táńirdi, Qudaıdy, Allany) eń birinshi tanyǵan jurt.
«Osy Italıadaǵy búgingi Monte Kıva taýynyń burynǵy ataýy Alban taýy dep atalypty» (B.Q.Albanı «Qazaqıa» Almaty. 2008 jyl).
«Qazaq Kókbóriden jaraldyq deıdi. Italándyqtar Qara qasqyrdy emip adam boldyq deıdi. Báriniń tórkini bir. Qasqyrdyń ıt tuqymdas ekeni áýelden málim. «Italán» sóziniń túpki shyǵý tegi – «ıt-al-man» desek, qatelespeımiz. «It emizgen adam» degendi bildiredi. Ekinshiden, qazaqta analyqtyń bóten, jetim tóldi «alýy» – «emizýi» degen maǵynada. Bul – kónerip bara jatqan sóz. Italıanyń ejelgi túrkilermen baılanysy Attıladan da (t.j.b. – 453 jyly qaza tapqan) san ǵasyr buryn bolǵan. Bul arııler men ejelgi túrkilerdiń budan bes, alty myń jyldyń aralyǵynda Uly Dala boıymen Batys Eýropaǵa ótken dáýirlerinde, odan buryn da bolǵanyn baıqaımyz. Sodan til almasýlary da júzege asqan. «It-al-aman» bizdegi «ıtemgen» (ıt-em-gen (ıt emýshi adam) esimdigimen maǵynalas. Bul jerde «gen» – «adam» maǵynasynda. Máselen, «kóregen» – kórgish adam» (Mir Shaıyr).
Osy kúngi «bilgish-tarıhshylar» aýzyn ashsa boldy, Atam Qazaqtyń barlyq sózi men tarıhyn ózge ulttarǵa aparyp telıdi. Aıtatyndary orys aıtty, parsy aıtty, arap aıtty, qytaı aıtty bolyp kete beredi. Týra bir qazaqtyń tańy solarsyz atpaǵan sıaqty. Aqıqatynda, munyń bári kerisinshe bolǵan, ıaǵnı búkil álem elderiniń tarıhy bastaýyn Qazyq jurttan (Qazyǵurttan, Qazaqtan) alady.
Mańǵystaýlyq Man Adaılardyń Adam Ata men Aýa Ananyń, sonymen qatar qazaqtyń da qarashańyraǵynyń ıesi ekendigin aıǵaqtaıtyn shejirelik derekterdi, Qaz Adaıdyń kez-kelgen shejire-dastandarynan taba alamyz.
Mysaly, Arabtar da, Rım ımperıasynyń negizin qalaǵan Jetirýlar da (Etrýrıler) Anes sahabanyń kezinde 125 tańbaly qazaqtyń quramynda bolǵan. Jetirýlar kúni búginde de Qazaqtyń Kishi júziniń quramynda bar. Biz bunyń deregin Adaı – Kelimberdi - Muńaldyń - Jaýly - Eskeldi atalyǵynan órbıtin Súgir jyraý Begendikulynyń (1894-1974) «Shejire jyr» dastanynan tabamyz:
«Ybyraıym, Kenǵan eki aýyl
Aljasyp dinge talasqan,
Kenǵannyń bir áýleti
İshe bergen araq-sharaptan.
Ybyraıymnyń áýleti
Kelemesin qaıyryp
Aqan taýdyń etegi (Aq taý, Aq Man taýynyń M.Q.)
Arapa bizge bolsyn dep (Ardyń apasy (anasy) bolsyn dep M.Q.)
Alty taqta araptan (Qazirgi Arap jurty (Arabıa) M.Q.)
Áji baryp dám tatty.
Áji bilimdi bulaqtan (Táz áke biliminen, Tájiniń túbiri Áji M.Q.)
On segiz myń ǵalamdy
Sonda Súleımenge suratqan
Musylman, kápir birigip
Aralasyp júrgende
Qulshylyq úshin Qudaıǵa
Muhambetke úmbet bolǵanda
Bir dindegi halyqpyz,
Atamyz Ánes sahaba,
Musylmannyń balasy
Júz jıyrma bes tańbaly
Osy otyrǵan kópshilik
Sol Ánestiń aýmaǵy.
Arabtar asyp ketipti
Mekke, Medıná bolad dep
Musylman dinniń qaqpaǵy,
Asan qaıǵy, Qaztýǵan
Alty jurt ketken bul jerden
Ánesten týǵan Jabal-dy,
Túp atamyz Maıqy bı,
Jaıylhan men Seıilhan.
Seıilhannyń balasy
Segiz arys túrikmen
...Qazaq pen Qalpaq bir týys
Jaqyn eken arasy,
Qazaq pen Qalpaq - eki aýyl
Alaý batyrdyń balasy,
Qalpaq eken aǵasy.
...Aqarys pen Janarys,
Kishisi – atam Bekarys –
Úsh ananyń balasy. («Jyr darıa», 448-449 better). Jyr oqıǵasy Mańǵystaýda, ıaǵnı qazirgi Aqtaý qalasy men Kendirli aımaǵynda bolǵany jáne olardyń ol jaqtarǵa osy óńirden ketkeni «Araptar asyp ketipti» dep aıqyn kórsetilip tur.
Ybyraıym aýyly – Alshynnan taraıtyn Shybyntaı (Qypshaqtar), ıaǵnı Balyqshylar. Shyb pen Qyptyń sóz túbiri (óz túbi, atasy) Yb (yp) bolatyny osydan.
«Qazaq bir degen el edik,
Qaıyrly halyq atanǵan.
Ósip óngen qatardan:
Úısin, Arǵyn, Alshyn dep,
Úsh júz bolyp atanǵan» (Qashaǵan «Bes ǵasyr jyrlaıdy». Almaty, 1989. 101 bet).
Kenǵan aýyly – shejirede aıtylatyn aǵaıyndy Alshyn men Kenshinniń kishisi - Kenshinimiz osy. Kenshinnen jetirýlar (etrýrıler) taraıdy. Kenǵannyń toponomıkalyq aıǵaqtamasy Mańǵystaýdaǵy Kendirli shyǵanaǵy.
Kendirli aımaǵy eń ejelgi ataýlarǵa toly. Ol jerde Ada atty aral, Aqsý, Qosa, Kóse, Toqpaq taýy, Aqyrtas, Aqtas, Qaqpaq atty mıkrotoponımder men Temir baba áýlıe qorymy bar. Osy óńirdiń jalpy ataýy Qazaq múıisi dep atalady. Demek, bul ataýlardiń bári Qazaqqa tıesili degen maǵynany bildirip tur.
Jyrda alty taqta arabtardyń 125 tańba qazaqtan bólinip shyǵyp otaý tikkeni, qazaqtardyń kúni keshe Altyn Ordadan jańa otaý bolyp bólinip shyqqan ózbekterdi «óz aǵam» degeni sıaqty, Qaraqalpaqta Qazaqtyń aǵasy delinedi. Jyrda Qazaqtyń qarashańyraq ıesi ekendigi aıqyn sýretteledi. Jyrdaǵy «On segiz myń ǵalamdy, Súleımenge bıletken» asa bilimdi Áji babamyzdyń beıiti de osy Manqystaýda, Taýshyq kentiniń teristik jaǵynda 13-15 km. jerde, kúni búginde de «Áji baba» áýlıe dep atalady.
Al, Súleımenge kelsek, on segiz myń ǵalamdy bılegen Dáýittiń (Davıd) uly Súleımen (Solomon) atamyzda qazaqtyń bel balasy. Áıtpese, onyń Súleı degen aty qazaq eli arasynda «Súleı» - «Ol, naǵyz Súleıdiń ózi ǵoı» - dep, eń birinshi, uly degen maǵynada qoldanysta bolmaǵan bolar edi. Súleı Man – Súleı Mannyń balasy dep aıtylmaǵan bolar edi. Súleımenniń tegi qazaq bolmasa, onyń esimi qazaqtyń sózdik qorynda «Syr súleıi», «Jyr súleıi», «Kúı súleıi» degen maǵyna da qoldanylmaǵan bolar edi. Súleımen paıǵambar Syr óńirinde (qazirgi Túrkistan) ǵumyr keshken. Súleımenniń anasy Iapa sol óńirdegi Aqmeshit jerasty meshitine jerlengen delinedi. Syr súleıi degen sózdiń tolyq maǵynasy, Súleımen Syr óńiriniń urpaǵy (balasy) degen sóz. Shynynda da uly Atamyz osy óńirde ǵumyr keship, osy óńirden «on segiz myń ǵalamǵa» ádildikpen bılik júrgizgen. Súleımenniń ata jurty búgingi qazaq dalasyndaǵy Manqystaý men Syr óńiri. Man qystaý – Syr jaılaý. Atam qazaqtyń «Qys qystaý, Jaz jaılaý» degen uǵymdarynyń bastaý tegi osy.
Áńgimeniń qysqasy búkil álem elderiniń tarıhyn Atam Qazaqtyń rýlyq shejiresinen aına qatesiz tabýǵa bolady.
Tarıh súıer qaýymǵa berer keńesim, álem tarıhyn daladan izdeýdiń túkke de qajeti joq. Ózimiz de, ıaǵnı Qoja Ahmet Iassaýı men Áýlıe Beket – Pir Ata ustanǵan tarıhat (Tarıh Ata) jolynda bári bar. Mundaı ilim jer beti elderiniń eshqaısysynda joq dese de bolady.
Muhambetkárim Qojyrbaıuly,
Mańǵystaý
