Qoǵamda kúrdeli máseleler jeterlik. Memleket bolǵan soń, kún saıyn qubylyp jatqan qoǵamdyq-saıası ahýal el aldyna da, memleket basshylyǵyna da jańa qıyndyqtar men tolǵaýly máselelerdi qoıyp otyrady. Bul – tabıǵat zańy. Buryn da solaı bolǵan. Búgin de solaı, bolashaqta da adamzat balasy qıyndyqsyz ómir súredi deı almaımyz.

Sońǵy bir aıǵa jýyq ýaqytta qazaq qoǵamyn dúr silkindirmese de, biraz adamnyń kúndelikti áńgimesine arqaý, bılikti byqpyrt tıgendeı etip synaýǵa sebep bolǵan bir taqyryp bar. Ol – jer daýy. Mınıstr laýazymyndaǵy bir sheneýnik jerdiń birshama bóligi jeke menshikke satylady degen málimdeme jasap edi, kompúterdiń ar jaǵynda otyryp alyp attandaǵandardan kóz súrinetin boldy. Halyqtyń jandy jeri, eshkimniń beıjaı qaldyrmaıtyn másele bolǵandyqtan «attanshyldar» qylyshtaryn ońdy-soldy silteýde. Ol attandarǵa máseleniń baıybyna barmaı erip jatqandar da az emes, ókinishke oraı.

Bılik jaqtaǵylar da aqymaq emes, attanshylarǵa der kezinde jaýap qatty. «Jer qaraýsyz jatpaýy kerek. Ielik etetin bireý bolsa, kútimin jasap, sol jerde sharýasyn dóńgeletsin. Bul – sol maqsatta jasalyp jatqan shara» dep, reformanyń ońdy jaqtaryn túsindirip berip edi, álgi uranshyldar «Jer sheteldikterge satylmasyn!» degen áýenge basty. Bul da – ýaqytsha. Olaı deıtinimiz, osydan on jyl buryn qabyldanyp qoıǵan jer kodeksinde bul másele taıǵa tańba basqandaı etip jazylǵan. Jer shetel azamattaryna da, sheteldik kompanıalarǵa da satylmaıdy. Aýylsharýashylyq maqsattaǵy ýchaskelerdi sheteldikterge jalǵa berýge ǵana ruqsat etilgen. Alaıda, oǵan mán bergen eshkim joq. «Daýly máselede aıqaıǵa qıqý qosyp, atymdy shyǵaraıyn» degender qoıatyn emes. Birdi-ekili basylymdar men ınternet saıttardy, áleýmettik jelini paıdalanyp, halyqqa úgit paraqshalaryn, úndeýlerin taratýda.

Kez-kelgen máseleni sheshýdiń zańda kórsetilgen joldary, tetikteri bar. Barlyq elde solaı. Bizdegi myna jer taqyrybyndaǵy máselelerge narazy azamattar bolsa, olar da óz oılaryn, usynystaryn tıisti organdarǵa jetkizip, qajet bolsa buryn qabyldanǵan qaýly-qararlardy ózgertýge de kúsh sala alady. Úkimetke hat jaz, úndeý jolda, petısıa uıymdastyr, maqala jaz. Áıteýir joly kóp. Biraq, qarjylyq daǵdarys qursaýynan eldi qalaı shyǵaramyz dep basy qatqan memleket basshylyǵyn oryndy-orynsyz túırep otyrýdy kúndelikti jumysyna aınaldyrǵandar bul ádis, tásildermen shektelmek emes. Ashyq hat uıymdastyryp, oǵan qol jınap bolmaı jatyp, keı azamattar eldi ereýilge shaqyryp, zańsyz áreketterge ıtermeleýde. Bul da halyqtyń jandy jerinen ustap, óz múddelerine paıdalanýdyń bir joly emes pe? Olaı deıtinimiz, «ereýil» dep elirgenderdiń kóbi halyqqa osy máselege qatysty zańdardy, barlyq qujattardy tolyq túsindirip otyrǵan joq. Tek óz múddelerine keletin, «attan» qaǵıdasyna saı tustaryn ǵana paıdalanýda.

Halyqty zyńsyz áreketke ıtermeleý týraly da beker aıtylyp otyrǵan joq. Barlyq elderdegideı bizde de zań bar. Ol zańdar beıbit sherýler, osyndaı ereýilder uıymdastyrýdy da retteıdi. Sol «Qazaqstan Respýblıkasynda beıbit jınalystar, mıtıńiler, sherýler, pıketter jáne demonstrasıalar uıymdastyrý men ótkizý tártibi týraly» Zańǵa saı, ondaı sherýler men jıyndar ótkizý úshin sol jerdegi jergilikti basshylyqtyń, ıaǵnı, ákimdiktiń ruqsaty kerek. Jerge qatysty máseleni sheshýdiń basqa da ońtaıly tetikteri tolyq paıdalanylmaı jatyp, eldiń ereýilge shyǵýyna, jónsiz attanǵa erýine memleket organdary da jol bere qoımas. Basshylar aldymen kelisimge, bir stol basyna jınalyp, mán-jaıdy talqylaýǵa shaqyrar. Biraq, oǵan alańǵa asyqqandar kóne me? Kónse jaqsy, kónbeı, jer taǵdyryna alań halyqty kóshege alyp shyqsa ne bolady? Nátıjesi belgili. Aq kóńil azamattar azdaǵan toptyń arbaýyna túsip, zań buzǵan bolady. Qazaqstan Respýblıkasynyń Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly Kodeksiniń 488-baby boıynsha mundaı ruqsat etilmegen beıbit jınalystardy, mıtıńiler men sherýlerdi, pıkertter men demonstrasıalardy uıymdastyrý men ótkizý, oǵan qatysý jaýapkershilik júkteıdi. Zań talabyn buzǵandarǵa eskertýmen qatar 20 aılyq eseptik kórsetkish (42420 teńge) kóleminde aıyppul salynýy múmkin. Al, tártip buzýshy laýazymdy tulǵa bolsa, 50 AEK-men qatar, on táýlikke deıin qamalýy da ǵajap emes. Atalǵan kodeks osyndaı ruqsat etilmegen jıyn ótkizýge oryn usynǵan, ǵımarat bergenderdi, qajetti qural-jabdyqpen qamtamasyz etkerderdi de jaýapqa tartýdy kózdeıdi. Al, mıtıń jasaımyz dep qoǵamdyq orynda qylmysqa jol berilse, odan da qatal jaza bar.

Ereýil uıymdastyramyz dep urandap júrgender óz áreketteriniń saldary qalaı bolatynyn oılady ma eken? «El bastaý ońaı – qonatyn jerden kól tabylady, qol bastaý ońaı – shabatyn jerden el tabylady. Sharshy topta sóz bastaýdan qıyndy kórgen joqpyn», - dep Buqar jyraý aıtqandaı, álgi urandap júrgender eldi alańǵa alyp shyǵyp, olarǵa esti sóz aıta ala ma? Buqarany basqaryp, aıtqanyna kóndire ala ma? Arandatýǵa, aldaý-arbaýǵa ushyratpaı ma? Bul másele olardy qatty alańdatyp otyrmaǵan syńaıly. Alańdatsa, arzan abyroı jınaýǵa árekettenbeı, eldikti, el ishiniń tynyshtyǵyn, aýyzbirlikti oılaǵan bolar edi.  

Hamıt Shaǵyrbaı