Toqtaráli TAŃJARYQ,1982 jyly Shyǵys Túrkistannyń İle aımaǵy Kúnes aýdanynda dúnıege kelgen. "Tún paraqtary" jyr jınaǵynyń avtory. "Serper" jastar syılyǵynyń ıegeri.   *** Jetim sham. Jesir kóbelek. Mánisi qandaı jaryqtyń? Bir-birin jipsiz órelep... Kólkigen eles-tabyt-nur.   Bólmeniń ishi kúńgir tym, Kúńgirt tym kóńil-kúıim de. Qaraıdy maǵan múlgip kim, Shyńyraý oıdyń túbinde?   Qońyraý únin estidim, Estidim, álde azan ba? Ózgeshe edi keshqurym, Ózgeshe edi saz onda.   Butarlap bultty Aı týǵan, Qaıtadan júzin jasyrdy. Oqıdy, qarǵam, qaı týǵan, Qanatyńdaǵy hatyńdy?   Jetim sham nege bólemek? Daýasy bolsa – aıt emin. Qańǵyǵan beıbaq kóbelek, Qanatyń kúıse, qaıtemin?!   Jalǵyzdyq kartınasy   Tún óksip uzaq jylaıdy... Paryz ben súndet Oryndalmaǵan. (Ol daǵy eski bir indet). Meniki meńireý únsizdik. (Joly bolmaǵan). Qalanyń o bir shetinde aıǵaı-shý, dúrmek. Kókjıektiń de kórinbes kórkem boıaýy – Jelge ushqan jalǵyz qaýyrsyn, Tozǵan bir sýret. Sanada ábden sarǵaıǵan estelikterdiń óshken ottaryn ún-túnsiz otyram úrlep.   Eski qıaldyń álemin eles torlaǵan. Joldardy jutqan jondardaı qımylsyz, sulyq. Kógershin tústes kóńil-kúı qulpyra almaǵan: Túzge qaraǵan tereze - áınegi synyq. Aınalam toly esikter. Eski saraılar. Kilitsiz qulpy. (Eshqaıda jete alman júrip). ...Bozamyq aıdyń sáýlesin kózimen jutyp, Iesiz qalǵan kúshikter jatady ulyp...   Shyraq   ...Buzyldy qorǵansyzdyq qamaly. Úzildi úmitsizdik jibi. Shyraq tutandy! Quıyndy ǵasyrlardyń qoınaýynda sóngen: Móldir ińkárlikke malynyp senimniń aq ýyz gúli, Táýelsiz tań nury tarady, Qobyzdyń qońyrqaı daýsy ba-ýyr-lap kólde; Myń túrli sıqyrymen qubylyp órmekshi toqyǵan órmek, jýsannyń jupar lebine jýynyp... Jasymyz parlap janardan (Dámi sál kermek)... Samaıy qýdaı aǵarǵan Ańyzdar Abyz Dalanyń kókiregin kernep – Iiskep, qushyp... Boztorǵaı júrdi shyryldap, qaýyrsyny ushyp. ...Qońyr qaz baıaý mamyrlap, Mamyrlap, Aqyryn, múlde; San ǵasyrlyq saǵynyshymyz aýyrlap, Jeńildep birde; Saýysqan surap súıinshi, aq sóılep, kúlgen. Torǵyn muń tolqyp, býsanyp topyraqqa sińgen... Birtúrli óksik, Birtúrli arpalys, Birtúrli zaryǵý sezimi bılep... Mańdaıdy súıgizip Máńgilik Kúnge, Janyńnyń japyraǵy búrlep, Kóńildiń kúlgin shoqtaryn kúılermen úrlep... Sonda... Uz-za- aq... ................................................................ Shaqyrmas endi bizderdi baıyrǵy joldar. Baıyrǵy soqpaq. Baıyrǵy tuzaq. Órtengen orman. Sanadan ketpeı sulbasy... eskirgen qorǵan Kúıigi moldaý kúılerin kúńirene tolǵap Saǵymǵa aınalyp barady... ...kóleńke torlap, Shyńǵyrdy eski úreıler shyńyraýǵa batyp. Syǵylǵan Keńistik penen Myjylǵan Ýaqyt Qaraıdy keıde irgeden etegin túrip. Qýady onyń elesin baıaban dala tósinen Bóriler ulyp. Mańdaıǵa túsken Aı nury tańdaıda tunyp... Jańǵyryq oılar bitkenshe jartasqa sińip, joǵalar kúdik. Joǵalar kúdik, joǵalar, joǵalar úrkip, Qolymda meniń – Qyran qus, Qyran qus – Búrkit. Qolyńda seniń – Qyran qus! Mańaıyn sholǵan: Ashylyp jańa Keńistik. Syńsıdy orman. Syńsıdy orman jap-jasyl. Jap-jasyl taýlar. Býyrqanǵan teńiz. İshinde maltyǵan Aı bar. Muzartty zańǵar. Shaqyrar bári... Ýaqyt... ............................ Qanatyn qomdap, Ushady áli ol uzaqqa – zaý kókke samǵap!.. Mundaıda meniń esime túsedi buryn, Paraǵyn únsiz sıpalap Tarıhtyń julym, Kisinep qoıa beredi, júregim-qulyn: «Shalqyta kórshi, Táńirim, Peshene Nuryn, Qulan jal taǵdyr, qulatpa, Qazaqtyń Týyn!»   ... Oıyna toqyp alǵandaı ákeniń jyryn, Besikte jatyr byldyrlap, perishtem – ulym!..     *** ...Mine, taǵy ińir keldi, Qala keshi – dýmandy. Eptep... syra simirgendi... Bal ǵoı ýy bul mańnyń.   «Bul neǵylǵan bitpeıtin toı, Salar ma edik munshama án?!» Mı ishinde myńǵyrǵan oı, Myńǵyrǵan oı – jýsaǵan...   Aq bokalda san myń qıal Turǵan syndy shymyrlap. Janyńda bir taǵdyr jylar... Buldyr saǵym býyndy ap.   Áldekimdi saǵynasyz, Eske salyp túngi ottar. Kafe. Áýen. Maǵynasyz. Biraq sál-pál yrǵaq bar.   Qaryndastyń qaıǵysy da Sol yrǵaqqa jutylǵan. ...Arman etip Aıdy sirá, Ketken deıdi... Qutyrǵan...   Keıde osylaı kútedi eken, Oralmaǵan serigin. Ia, azdap ishedi eken... Sosyn... biraz jeligip...   Men túsinem ony únsiz, Ol túsiner meni de. Berilemiz bir sát tilsiz, Elesterdiń eline.   Kóshe muńyn aǵyzady, Qarashanyń jańbyry. Janardan jas tamyzady, qaryndastyń taǵdyry.   Myna halyq ne biledi?! Bıleıdi olar... shý qylyp... Ótken ómir kerýeni óksigińde shyńǵyryp   turǵandaıyn kúı keshesiń. (Essiz oı men tilsizdik). Bılese eken bılese shyn, Jan qalaýyn muńsyz ǵyp...   Qaramaımyz izderge biz, Sanamaımyz tún shamyn. Kózben súrtip úırengenbiz, Kókirektiń burshaǵyn!   Sol burshaqty keshe júrip, Bıleıdi jurt basylmaı. Sýǵa bókken kóshe tymyq, Qaryndastyń jasyndaı...   Búgin solaı – keshe qalaı, Qala túni – kóńildi. Kóńildirek ete almaı, Biz kelemiz ómirdi...   «...Bul neǵylǵan bitpeıtin toı? Bitpeıtin toı?! Sharshadym!»: Kólkip ushqan kógildir oı, Kóz jasyndaı arshanyń.   Kúz elegıasy Kúz. Solǵyn japyraqtardyń sarǵysh boıaýy Eski ǵashyqtyń esil júzindeı Saǵynysh lebin sapyrǵan. Dala bir kezgen dárýishterdiń qum jutqan qubyla izindeı Estelikterdi ótken kún órnegi jasyrǵan.   Ótken kún jasyrǵan estelikterdi oıata almaı, Qarasha jeli bozdaıdy demimen «aptap», (Aıtpaq bolamyz ekeýmiz qosyla yńyldap áldebir ándi). Iesiz ıen qıyrǵa qydyrǵan joldaı, Japyraqtarmen kómilgen Súrleýsiz soqpaq Adastym senen, Sol úshin keshirshi máńgi. Adastym taǵy ózińnen, esil ǵashyǵym, Kóńilsiz dúnıe tósinde kóz jasym aqty, Kókiregimde kıik kún órtenip batty...   ...Janyma sińip jabyqtym sarǵysh boıaýyń – Esil ǵashyqtyń eskirgen kúńgirt júzindeı, Sen tilsiz diril qaǵasyń, solǵyn japyraq, Men únsiz muńǵa batamyn aısyz túnińdeı... Qulazyr joldar beıýaqqy – Keshseń oı aýyr: Kúbir qaǵady Kóleńke ymyrt gúlindeı, Kózinde kúzgi sýretter – jym-jyrt atyrap... ...................................................................... ...Qom sýdan ushqan qazdardyń sońǵy kúıindeı Qaıǵymdy kimmen bólisem, qara topyraq?..

 

    *   *   * ...Qonarym men usharymdy Belgileıdi jan ishi. Kúńgirt qıal qushaǵynda Bıleıdi tún taǵysy.   Shaǵaladaı sharq urady, Qaıǵymyzdan Aı bizdiń. Sýdyń ózi alqynady, Suńqylynan baıǵyzdyń.   Netken uzaq kúbir edi... Essiz jalǵyz sendelem. Uıqy basqan dúnıeni Uıqysyzdyq meńdegen   Sát sekildi bul bula tún, Ne deıdi alys joldarym? Dál osylaı shyńǵyratyn, Opat bolǵan oılarym...   Sol oılardyń qolamtasyn Kóseı-kóseı jalyqtym. Tósep maǵan jonarqasyn, Sarǵaıady ǵarip kún.   ...Qonarym men usharymdy Belgileıdi jan ishi. Túpsiz qıal qushaǵynda Dirilder tún daýsy...