Qaıtalaq

- Bárekeldi! Aýdarmasyn tappaı júr edim, mynaý maǵan  olja boldy!.. Sizdi osy sózińiz úshin tegin jáne tez aparamyn. Myna jerden razvorot jasaımyn da keıin qaıtyp, tóte kóshelermen júremin...

 - «Razvorot» degenińiz qazaqtyń sózi emes qoı...

 - Endi qaıtem, atam qazaq keń dalada túıemen, atpen, ógizben ǵana júrse...

 - Sizdiń atańyz máshıneni mingeli, mingen máshınesimen kóshelerde júrgeli bir ǵasyrǵa jaqyn qaldy ǵoı.

- Biz  jalqaýmyz ...

- Joq, biz eń aqyldy, eń tapqyr ultpyz...

-Tapqyr bolsańyz tabyńyzshy, «razvorot» degenniń qazaqshasy ne sonda?

- Qaıtalaq...

- Muny qaıdan taptyńyz?

- Ahmet Baıtursynovtyń sózdik qorynan aldym... 

Tizginshi

«Tizgin» degen sózdi bilmeıtin de qazaq bar desem nanasyz ba?  Birde ájeptáýir tárbıeli, sabaqqa yntaly, shyǵarmashylyǵy da bar stýdentke: -          «tizginsiz ósken ekensiń»- desem, «tizgin» degen nemene?» dep qarap tur. «Tizgin –attyń basyn tartý, ońǵa nemese solǵa burý úshin eki ushy aýyzdyqtyń shyǵyryna baılanǵan jińishke qaıys» dep edim, suraqtyń astynda qaldym. «Júgen» degen nemene, «shyǵyr» degen nemene, «aýyzdyq» degen nemene, «qaıys» degen nemene... bárin syzbasyn syzyp túsindirýge týra keldi. Esime «Jas Alash» gazetinen oqyǵan bir oqıǵa tústi: Qalmaqstanda 20 shaqty qalmaq bala mektepke barý úshin jolda avtobýs tosyp turady. Bir avtobýs toqtaıdy. Tizginshi egde qalmaq eken: - Kimde –kim  «hleb» degen sózdiń qalmaqshasyn aıtsa, sony tegin aparamyn,-deıdi.  Biraq, qalmaqtyń álgi jıyrma balasynyń bir de biri  «hleb» degen sózdiń qalmaqsha qalaı aıtylatynyn bilmepti!!!

Bizdiń búgingi urpaq «tizgin» degen sózdi bilmese, erteńgi urpaǵymyzdyń «nan» degen sózdi de aıta almaı qalý qaýpi tóngeli qashan. Ol qaýip «qos tildilik» naýqanymen birge bastalǵan. Qos tildi bolsaq, ushpaqqa shyǵatyndaı órekpip edik, aıaǵymyz artqa, keýdemiz alǵa sozylǵan kúıi ornymyzda qalǵanymyzdy bilip úlgirmeı, endi «úsh tuǵyrly til» naýqanyn urandata bastadyq. «Úsh tuǵyrly til» degenniń astarynda ultty ushpaqqa shyǵaratyn saıasat joq. Tuǵyr - qyran qonaqtap otyratyn dińi myqty  aǵash. Qyran qos aıaǵyn tirep turyp, tik serpiledi. Tuǵyr myqty bolsa jyldam, birden kóteriledi. Kóz aldyńyzǵa elestetińizshi, tuǵyr úsheý, al qyranda eki-aq aıaq!!! Báribir ol sol úsheýdiń birine ǵana qonady, sodan ǵana serpin alyp ushady. Demek ult ta bir tildiń ýyzynan serpin alyp álemge qanat qaǵady. Ult bıikke kóterilýi úshin  bir ǵana tildi tuǵyr etýi kerek. Ol- qanyna sińgen  ana tili. Ana tilin tuǵyr etken jeke adam úsh turmaq, onshaqty tildi meńgerýi múmkin. Al úsh tildi birden tuǵyr etken ult bolýy múmkin emes! Bala  áý basta bir ǵana tilde sóıleı bastaıdy. Sol sóılegen tili arqyly álemdi tanıdy. Sol tildik ereksheligimen álemge tanylady. Moıyndalady. Ózindik bolmysy bolmasa, ózge moıyndamaıdy.        «Úsh tuǵyrly til» degen qısynǵa kelmeıtin bastamany kúshtep engizip, bıliktiń aýzymen aıtqyzyp  júrgender - ultymyzdyń eń basty jaýy. Iaǵnı, olar - qazaq degen ultty óz ana tilinen aıyrǵysy keletin, ana tilinen aıyrý arqyly ulttyq sanasynan  ajyratý, sol arqyly jer betinen joǵaltý saıasatyn ustanyp júrgender. Jahandaný kúni búgin ǵana paıda bolǵan úrdis emes. Ol adamzat paıda bolǵannan beri júrip kele jatqan tabıǵı proses. Taıpa men taıpanyń birigýi, ulys pen ulystyń odaqtasýy, ulttardyń bir birine qosylýy  ústem qoǵam damýynyń qajettiliginen týǵan tarıhı oqıǵalar arqyly júzege asyp jatady. Kúshtiniń álsizdi jaýlap alý  arqyly óz óktemdigi men ústemdigin ornatýyn da jahandaný dep atasaq, ol ózinen ózi alǵa jyljymaıdy. Ondaı alyp mashınany alyp memleketter ǵana jyljyta alady. Tizgin kimniń qolynda bolsa, mashınanyń baǵyt alýy da sonyń qolynda.

Biraq álsizdigin moıyndap, óz erkimen basqynshylyq úderisin qabyldap alýshy elderdiń suranys, qajettiligi men tabıǵı qabilet-qarymyna qaraı da jahandaný eki arna arqyly alǵa jyljıdy. Bireýi zattyq ıgilikterdi ıgerý úrdisi, ekinshisi rýhtyq qundylyqtardy qabyldaý úrdisi. Qarama qaıshylyq osy jerde bas kóteredi. Syrttan kelgen materıaldyq-tehnıkalyq jetistikterdi qabyldap alsa da, solarmen birge kelgen jat psıhologıalyq-áleýmettik jaratyndylardy, uǵymdar men túsinikterdi qabyldaı almaıdy. Osy qabyldaı almaý psıhologıasy qarsylasý túısigin oıatady. Sol túısik ózin ózi saqtaý sana -sezimin de oıatady.    Ózin ózi saqtaý sana sezimi ulttyq tutastyqqa birigýge, uıysýǵa, jumylýǵa ákeledi. Uıysqan ulttyń jahandanýǵa jutylyp ketpes úshin qarsylasý quralynyń eń bastysy - óziniń ana tili.

Aıtsa da, myna qyzyqty qarańyz. Reseı quramynda jatqan Qosaǵash aýdanynda turatyn qazaqtardyń ana tilin saqtap qalýǵa degen jantalasy orasan. Olar ár sóz úshin kúresýdi qazaqtardan bólinip, shekara syrtynda qalyp qoıǵan ǵasyrlardan bastaǵan. Olar ne óz qazaq tilinde, ne otarlaýshy orys tilinde ǵana sóılesedi. Biz sekildi eki tildiń sózderin sapyra qoldanbaıdy.  Sol qosaǵashtyq qazaqtar «shofer» degendi  «tizginshi» deıdi. Endeshe biz nege  sol sózdi qoldanbaımyz?!

 Saǵatbek Medeýbekuly