Qandas baýyrǵa hat

 Ulttyń uıyǵan ortasyn betke alyp, asqaq armandy tulpar etip, úkili úmitti shyraq qyp kelgenbiz. Ýyz kóńilmen qadam bastyq Qazaqıaǵa. Eldiń basy bolmasaq ta, saıynyń tasy bop júrgen jaıymyz bar. Jaratqanǵa shúkir aıtamyz. Arǵy bettegi, Tashkenttegi inime jazǵan hatymdy usynyp otyrmyn.

 Assalaýmaǵalıkým, Elaman! Haliń qalaı, baýyrym? Mal-jan aman ba? «Aıshylyq alys jerlerden, kózdi ashyp jumǵansha, jyldam habar alǵyzǵan» ǵalamtordyń ǵalamatyn osyndaıda bir sezinip qalady ekensiń-aý. Poshtama jazǵan hatyńdy oqydym, rahmet. «Qazaqstanǵa ketýge, bolashaǵymnyń qańqa-bitimin sol jaqta qurýǵa bel býyp otyrmyn», - depsiń. Sársenbiniń sátinde jolǵa shyǵady ekensiń. Oıyń durys, qoldaımyn. Aǵa dep keńes surapsyń, ótinishińdi jerde qaldyrmaı, ózimniń kórgen-túıgenim men kózqaras-pikirimdi jazýdy jón kórdim.

         Eń aldymen basty maqsat-muratyńdy aıqyndap alshy, inim. Óziń aıtyp otyrǵan «bolashaǵyń qańqasynyń» kórkem de kórikti ǵımarat bop shyǵýy da, usqynsyz hám unamsyz julym úıdeı bolýy da sol túpki murat-oıǵa baryp tireledi. Adamnyń sózi – onyń oıynan, oıy – dúnıetanymynan habar beredi ǵoı. Qazaqstandy bolashaǵymnyń besigine aınaldyrsam degen umtylysyń quptarlyq, qýanarlyq qadam. Shyǵaıbaıshyl oımen kún keship, kúıki tirliktiń qaq-soǵynda júrgen jandar az emes eken. Sen syrqat oımen emes, ıgi de izgi oımen kelgeısiń. Ústi beıish, asty kenish eliń bar. Elińniń erteńi men eńsesin oılasań, aqyly kemel, aq-adal azamat bolýyń kerek. «Bolmasań da uqsap baq». Sonda ǵana halqyńa san ǵana emes, sapa bop qosylarsyń. Keıbireýlerdiń kókip júrgenindeı, Qazaqstan – tek geografıalyq ataý ǵana emes, ulttyq memlekettiń ataýy. Onyń ıesi de, kıesi de – qazaq. Qarǵa tamyrly, «myń ólip, myń tirilgen» qazaq...

Bul jaqta ada qazaqty da, shala qazaqty da, taza qazaqty da kórersiń áli. Kóńiliń kúńgirttenbesin ondaıda. Ol – keshegi zymıan, saıqal da soraqy otarlaý saıasatynyń «jemisi». Sapa týraly sóz qozǵaǵanda, men taza qazaq bol deımin saǵan.

Ózbekstanda ózbek halqynyń tarıhyn oqydyń, Qazaqstan tarıhynan beıhabarsyń. Aýyl qarıalarynan tyńdaǵan ańyz-hıkaıattar óz aldyna, «Qazaqstan tarıhy» oqýlyǵyn oqyp, kóńilińe toqyp al, baýyrym. Óıtkeni, ol – tulpar ǵylym. Qazaqstanǵa qonys aýdarǵandar týǵan jerge qydyryp barǵanda, qazaq tarıhy jaıly jazylǵan dúnıelerdi aparatyny bar. Azdy-kópti jerindegi eginin sýaryp júrip-aq ıa bolmasa baý-baqshasyna kútim jasap júrip-aq sol kitaptardy taýysyp tastaıdy. Ábdirahman kókemnen surashy, kóp oqıdy ǵoı ol kisi. Sen «kógaldy qýyp gólaıttap júrý» úshin kelmeısiń, árıne. Ybyraı atamyz 1864 jyldyń 8 qańtarynda qazaq oqýshylarynyń saýatyn ashý úshin «ash qasqyrdaı umtylǵan» edi ǵoı? Qazaq Eline taban tiregesin sondaı yqylas-yntamen kiris sen de. Áıtpese, kóshten qalyp, qarańǵylyqqa qamalý qaýpi bar. Tanym kókjıegińdi keńeıtpeseń, ýaqyt shirkin:«mynaý qazaqtyń qara domalaq balasy edi ǵoı», - dep aıap otyrmaıdy eken.

Júregiń attaı týlap, balasha máz bolyp asyǵa-aptyǵa kelersiń. «Bes saýsaq birdeı emes». «Kelimsek» degen kemsitýge de, «qandasym» degen qamqorlyqqa da kezigesiń. Oralman dese – otalma, qandasym dese – meıirlen. «Kelimsek, oralman» dep, azyn-aýlaq aqsha alǵanyń úshin qaralaıtyndar da tabylar. «Baıdyń asyn baıǵus qyzǵanypty». Alaıda mıllıardttaǵan dollardy áketip jatqandarǵa lám-mım demeıtinine tańdanasyń eriksiz... Ata-babamyzdy qynadaı qyryp tastaǵandardyń tilin táýir kóretinder de bar. Ada qazaqtardyń arsyz isi bul. İrigen aýyzdan shyqqan shirigen sózderdi tek beıpil bireýler ǵana aıtady. Ondaı sóz-uǵymdy taza da tunyq sana-sezimińe qondyryp, bylǵamaı-aq qoı. Baba tarıhty bilmegenniń kesir-kesepatyn ózderi tartar. Olar Tashkent mańyndaǵy Kúltóbede áz-Táýke hannyń basshylyǵymen "Jeti jarǵy" zań joralǵysynyń jazylǵanyn, Táshkende Tóle bıdiń, Naýaı oblysyndaǵy Nuratada Áıteke bıdiń, Samarqan mańynda Jalańtós Bahadúrdiń,  Núkiste Adaı Er Qosaı batyrdyń, Horezmde Syrym batyrdyń jatqanyn bilmeıtinder ǵoı. Sen oralman bolsań, Tóle bı babamyz da oralman bolǵany ma?! Qudaı saqtasyn!

Ótken ǵasyrda tuńǵysh qazaq ısntıtýty Tashkentte ashylǵanyn, tuńǵysh qazaq baspasózi sol shaharda jaryqqa shyqqanyn bilmeıtin beıbaqtardyń sózin kóńilińe almaıtyn bol! Keshegi Alash arystary da sen dúnıege kelgen jerde qyzmet etip, ter tókti. Baba tarıhty túgendep tanymaǵan, ulttyq rýh pen adamı qasıetke jarymaǵan shalaǵaılar qaı dáýirde de, qaı qoǵamda da bolady.  1931-32 jyldarda bolǵan asharshylyqta qurban bolǵandardyń – 2 mln. 300 myń, 1930-34 jyldardaǵy ujymdastyrý men otyryqshylandyrý kezinde qyzyltaban qýǵynǵa tap bolǵandardyń – 620 myń, stalındik repressıaǵa ushyrap atylǵandardyń – 25 myń, aıdalǵandardyń – 75 myń, İİ dúnıejúzilik soǵysta (Uly Otan soǵysy emes) oralmaǵandardyń – 350 myń, radıasıadan ólgenderdiń – 25 myń... ekenin túısinbeıtinder, sanasynda sańlaýy joqtar osy qyzyl qyrǵynnyń bári ádeıi jasalǵanyn bilse de, oryssha shúldirlep, ony zor sanap, qazaqty qor sanaıdy. Olar Abaı aıtqan «tolyq adamdar» emes, «ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrekke» aýadaı zárý rýhanı múgedekter. Ondaı opasyzdar qazaqjúrekti kez kelgen azamatqa unamaıdy. Qudaıǵa shúkir, el men jerdiń qasıetin sezinip, ulttyq rýhqa qanyp ósken baýyrlaryń kóp. Qýan osyǵan! Qazaqy qalpy men saltyn saqtaǵan kóptegen baýyrlarymyzdyń yqylasy erekshe.

Aýylǵa barǵanda, Qazaqstan týraly aıtqandarymdy qyzyǵa da qulshyna tyńdaıtyndardyń biri sen ediń. Júregiń tórindegi ushqyn jalyn atyp, aqyry birjola kelýge sheshim qabyldapsyń. Jaraısyń, jarqynym!

«Teńiz tamshysynan bilinedi» deıtin sózdi kóp aıtamyz. Sen beıne bir tamshydaıynsyń. Men de. Qoǵamnyń ózi tamshylardan quralǵandaı. Osyny tereńirek zerdeleshi. Ol Ózbekstandaǵy 1,5 mıllıon qazaqtyń qandaı ekendigin saǵan qarap-aq paıymdaı beredi degen sóz. Qazir zaman solaı bolsa da, jaǵdaı bólek. Mekembaı atanyń aıqaı-súreńi de, Janaıdar kókeniń myltyǵy da ústem emes. Ol týyp ósken aýylymyzda ǵana shamaly kúsh-qudiretke ıe shyǵar, sirá. Qazir – aqparattyń ústem bolǵan kezi. Aıtpaǵym, sen týraly jırenishti ósek-aqparat shyqsa, onyń ózi arǵy bettegi aǵaıyndar týraly kózqarastyń qısynsyz bolýyna ákep soǵady. Sen bir qaryn maıdy shiritetin qumalaq bolmaýyń kerek. Jaqsy bolýǵa, ata-ana,dos-jarannyń úmitin aqtap júrýge tyrys qashanda. Keıde oılaımyn, eger adamdar óz esimderine laıyq bolsa, myna álem gúl-gúl jaınap keter me edi kim bilsin!?. Ult úshin eńbektenseń, ult abyroıyn qorǵashtap júrseń, ózińniń bedel-bıigińdi sonyń ishinen taýyp alasyń.

Qazaq – qasiretti kóp kórgen halyq. Sen sol halyqtyń perzentisiń, oǵan nalyma, tek shúkir aıtýǵa tıispiz! Sýdyń da suraýy bar. Alla bizge baq syılapty, osy nyǵmet-baqyttyń qadir-qasıetin bilip júrýdi jazsyn. Ol úshin arly bolý kerek... «Arsyz bolmaı - ataq joq» , -dep uly Abaıdyń synaıtyny bar. Qyzyq,á? Qyzyq bolǵanda, qıyn tipti. Eger sen de sol jolǵa tússeń, Abaı amanatyna qıanat jasap, ult aldynda masqara kúı keshkeniń. «Ar jazasy - bar jazadan aýyr jaza» (M.Áýezov) ekenin jete túsinbegendigiń. Qaıta sol Abaısha aıtsaq: «Paıda oılama - ar oıla» dáıim!

Biz qandaı halyq edik? «Malym – janymnyń, janym – arymnyń sadaǵasy» deıtin halyq emes pe edik?! Alaıda búgingi jahandaný úderisi «arym – janymnyń, janym – malymnyń sadaǵasy» deıtin halge jetelep jatqandaı. Aqsha tabý úshin ómir súre me, ómir súrý úshin aqsha taba ma – belgisiz. Sen joly jińishke bolsa da, aýyr, azapty bolsa da, ar soqpaǵyn tańdaǵaısyń. Óıtkeni, qulqynnyń qulyna aınalǵandar men ult múddesin umytqandar búgin bolmasa, erteń sýdyń betine qalqyp shyǵady. Ádil tarıh sottaıdy... Naryqtyq zamanda qaryq bop jatqandar shamaly. Kapıtalızmniń qamshysy seniń de arqańa tıip ketpes úshin jalqaýlyq degen jaýyńa qarsy tura bilgin! Eńbekti serigiń et te, kedergilerdi jeńbektiń amalyn tap.

         Biz týǵan jerde problemalardyń bar bolǵany sıaqty, Qazaq Elinde de másele kóp. Sondyqtan, mazasyzdanbaı-aq qoı. Ony aıtasyń, Uly Brıtanıa men AQSH-yń da problema batpaǵyna batyp otyr. Azdy-kópti kezdesken máselege kóz juma qaramaı, túıinin sheshýge atsalys. Maqta egilgen alqaptyń basynda otyryp alyp, qarttar áńgimesin tyńdaıtynbyz. Ybyraı paıǵambardy otqa salǵanda, aýzymen sý tasyǵan qumyrsqany esińe alshy. Sol hıkaıany jaqsy kóretin ediń ǵoı. Qumyrsqadaı bol, endeshe.

         «Bodandyq qazaqtyń moınynan tússe de, mıynan túsken joq» dedi birde jazýshy aǵamyz. Smaǵul Elýbaıdyń osy sózinde kóp mán jatyr. Quldyq sanadan arylamyz, qulan-taza aıyǵamyz biz. Ol úshin árqaısymyz «kirpish bop qalanyp», otymen kirip, kúlimen shyǵýymyz kerek bolady. Kúl bolmasań, búl bol deıtin zaman emes eken qazir. Ásirese qazaq úshin. Osyny uqshy, Elaman!

Táýelsizdik alǵaly 1 mıllıonnan astam qandastar at basyn burypty. Árbir onynshy azamat óziń sekildi, ózimiz sekildi taǵdyrlas aǵaıyndar. Arman-ańsary men qam-qaıǵysy da uqsas. Joǵaryda aıtqan basty maqsat-muratyń elge qyzmet etý bolsyn. Kórshi aýyldan shyqqan Baqyt (Sársekbaev) aǵań sekildi bol. Qaıtseń de, qaı salada júrseń de qyzmet et. Shetten kelip, úles qosyp jatqandardy sanamalamaı-aq qoıaıyn. Kóp eken. Olar ózderiniń asyl mindet-boryshyn atqaryp jatyr. Óziń esti bala ediń ǵoı. Túsin de túısin sózimdi.

RÝH, NAMYS, AR – mine osy úsheýin bir boıyńa syıdyra bilseń, TİL, DİN, DİL – úsheýine janashyr jigit bolatynyńa bek senemin. Ideologıalyq ımýnıtet degenniń kókesi osylarda jatyr ǵoı... Meniń baıqaǵanym, qazaq qoǵamynda qazir osy qasıetter týraly túsinik-ólshem ózgergen sekildi. Mysaly, namysty alaıyq. Qarapaıym qazaq úshin ashyq-shashyq kıiný, óz tilinde sóılemeý  - namys. Al keıbir «zamanaýı» zamandastar úshin qazaqsha sóıleý, dini men dilin qasterleý – namys, «pazor», «mambettershe kún keshý», eskilikke salyný... Kereǵar qubylys. Eki top ta birine-biri jaqtyrtpaı qaraıdy. Olardyń túbi bir, tili basqa. Tili basqa adamnyń dini men dili de jarymjan, al ondaı adamnyń quny joq. Dıasporadan emes, búgingi ultyńnyń uıysqan ortasyna tarıhı mekenińnen kelmeksiń sen. Osyndaı bir bulyńǵyr túsinik bar. Qytaı men Mońǵolıadaǵy, anaý Reseıdegi qandastardyń kóbi qazaqtyń tarıhı jerinde otyr.

Men  óz oıymdy qaǵaz betine túsirdim. Uzyn-yrǵasy osylaı, baýyrym. Sosyn taǵy da habarlasarmyz. Ata-anańa, aýyldastarǵa duǵaı-duǵaı sálem aıtarsyń.

Ystyq yqylaspen, aǵań Nurbol Jumaǵalıuly