«Qamshy» portaly Jeltoqsan qurbandaryna taǵzym ete otyryp, «Jeltoqsan» qasiretiniń 30 jyldyǵyna oraı, bir aptadan beri belgili Jeltoqsandyq Qurmanǵazy Rahmetovtiń «Jeltoqsan esteligi» memýaryn jarıalap keledi. Osy oraıda, Oqyrman nazaryna Jeltoqsan qaharmany Qurmanǵazy Rahmetovtiń ómirbaıanyn taǵy bir márte sala ketýdi jón kerdik.
Mektep-ınternat. 9 synyp. 1980j. Almaty.
Qurmanǵazy Ábdenuly Rahmetov ( Qabdýálı) – 1965 jyly 22 qańtarda Semeı oblysy, Maqanshy aýylynda dúnıege kelgen. Ákesinen 5 jasynda aıyrylǵan Qurmanǵazynyń Anasy toǵyz qursaq kóteripti, sonyń úsheýi jas kezderinde qaıtys bolyp ketken (Kúlıa, Kúlǵaısha, Rýhıa). Aǵalary Oralǵazy (1945j.t.), Qaıyrǵazy (1948) qazirgi kúnde Maqanshyda turady. Tursyngúl (1958), Baıan (1960) apaılary Almaty qalasynda, qaryndasy Baqyt(1967) Qaraǵandy qalasynda turyp jatyr. Báriniń de joǵary bilimi, otbasy bar.
1972 jyly mektep qabyrǵasyn attaǵan Qurmanǵazy Ǵ.Muratbaev atyndaǵy segiz jyldyq mektepti Maqanshy aýylynda oqydy. 1978 jyly Almaty qalasyndaǵy RQEMI №2 mektep-ınternatyna oqýǵa qabyldanyp, 1981 jyly altyn belgimen bitirip shyqty. Sodan Polıtehnıkalyq ınstıtýttyń avtomatıka jáne basqarý júıeleri fakúltetine, 1982 jyly Óskemen qurylys-jol ınstıtýtynyń Almatydaǵy fılıalyna oqýǵa tústi. 1983-85 Ásker qatarynda bolyp ( Ýkraına, Odessa), aýylda bir jyl eńbekte boldy.
Túrmeden keıin, RQEMI túlekteri, klastasstarym.1989j.Almaty
1986 jyly QazMÝ-dyń fızıka fakúltetine ( arnaýly fızıka, aǵylshyn tilinde) oqýǵa túsedi. Biraq sol jyly Jeltoqsan ultazattyq kóterilisine qatysyp, 7-8 qańtar QazSSR Joǵarǵy Sotynyń úkimimen 7 jylǵa bas bostandyǵymnan aırylǵan. Mańǵyshlaqtyń, Aqtóbeniń, Qyzylordanyń, Shymkenttiń, Jambyldyń túrmelerine, Qostanaıdaǵy Qusmuryn túrmesine, sońynda Qaraǵandydaǵy túrmege qamalady. QazSSR Joǵarǵy Sotynyń Prezıdıými 2 jylǵa túsirip (1988 j.), Plenýmynyń sheshimimen (1990 j.) tolyq aqtaldy. Jubaıynyń esimi - Roza, qyzy - Móldir EUÝ-diń birinshi kýrs stýdenti. Qazirgi kúnde Jeltoqsan qaharmany Astana qalasynda turyp jatyr. "Naǵyz Jeltoqsan" qoǵamdyq qorynyń prezıdenti. 2011 QR Prezıdenttigine úmitker, 2012, 2016 jyldary QR Parlament Májilis depýtattyǵyna JSDP atynan úmitker.
Jeltoqsan qaharmanynyń monografıasynyń basqy bólimderin tómendegi siltemelerden oqı alasyzdar.
«Jeltoqsan 86-5»
Alar «srokty» alǵannan keıin, aqyryndap etapqa daıyndala bastaǵanmyn. «Grajdanskıı» kıimderdi «robaǵa», qazaqsha aıtqanda, ústińdegi kıimderdi lagerde kıetin kıimderge aıyrbas.
«Osýjdennyı Rahmetov s veshámı» degende «hatanyń» jigitteri jyldam-jyldam «kesharymdy» daıyndap jiberdi. Etap qazir Mańǵyshlaq jaqqa dep te estigenmin. Saqyr-suqyr, shart-shurtqa etim de úırene bastapty. Aldymdaǵy konvoırdy basqa bireýi almastyrǵanda, birtúrli bolyp qaldym. Ózińde erik bolmaǵannan keıin, konvoırdyń artynan baılaýly buzaý sıaqty erip otyrasyń, tek bas jibiń joq demeseńiz.
Qolyma kisen taǵyp, kózimdi lentamen baılaǵanda, shynymen, boıymdy qorqynysh sezimi bılep aldy. Sol qol jaǵymnan ustap, alyp kele jatyr. Men árbir qadamymdy sanap, qalyspaı kele jatyrmyn. Toqtadyq. Esik ashylǵany estildi. Kir dedi. Kirip bara jatyp, bul kúndelikti arestanttardy tasıtyn avtozak emes, odan kishkentaılaý, jeńil mashına ekenin baǵamdadym. Túrmeniń esiginen shyǵa salysymen men de mashınanyń baǵytyn paıymdap, qaıda apara jatyr eken,- dep te qoıamyn. Múmkin, baıqatpaı ata salýy da ǵajap emes degen úreı boıymdy bılep aldy. Motordyń jumys isteýine qaraǵanda kádýilgi «moskvıch», ne bolsa da, ishimnen ózime ózim jiger berip qoıamyn. Kóp júrmeı bir aýlaǵa kelip toqtadyq. Biraz turyp ishine kirdik. Toqtadyq. Esik ashyldy, tústik. Kózimdegi lentany aldy, qolymdaǵy kisen de alyndy. Jasyl kıimdi konvoırler bir birine «chest berip jatyr. Tap-tar «stakanchıktemin». Temeki shekkim kelip, qulaǵym isip ketken. Tolyq bir saǵattaı otyrǵan shyǵarmyn, ol ýaqyt maǵan bir jyldaı áser qaldyrdy. «Stakanchıkten» keıin alyp shyǵyp bir bólmege kirgizdi. Shashymdy sypyryp alyp tastady. Tolyqtaı sheshinýimdi surady. Sheshindim. Sypaıy, ish kıimińizdi de sheshińiz, tolyqtaı sheshinińiz dedi. Sóıtip taǵy bir bólmege engizip, esikti japty da, sabynyńyz anaý, shomylyp alyńyz dedi. Sonda ǵana baryp men basqa bir jerge kelgenimdi baıqadym. Sýdyń jylylyǵyn ózime yńǵaılap alǵannan keıin, rahattanyp turyp bir tústim-aý. Qanshama ýaqyt mynandaı rahatty kórmegen denem súısinip barady. Bergen sabynymen basymdy sabyndap kep jibergenimde kózim ashyp bara jatty, túısigimmen bul dýstalǵan sabyn ekenin ańǵardym. Rasymen mynandaı rahatty kópten kórmegen edim. Endi atyp tastasa da ózderi bilsin,- dep qoıamyn, ishimnen. Dýshtan shyǵyp, ózderiniń bergen kókshil tústi kıim-keshegi «robasyn» kıip alyp, aınaǵa qarap qalyppyn. Ómiri bulaı aınaǵa tesilip qaramappyn. Sol kezde ǵana baryp baıqadym, taqyr basym, sońǵy bir aıdan astam ýaqyt, onyń ishindegi shym-shytyryq, myna barlyq oqıǵalar, ýaqytynan buryn mańdaıyma tereń ájimin salyp úlgergen eken.Jıyrma eki jasqa endi tolǵan jigitke, nemene, táıiri, desem de, mańdaıyma erte túsken tereń ájim - taǵdyrdyń basyma salǵany da,- dep kózimdi aınadan aldym. Iá, osyndaı da ómirde qyzyqtar bolyp turady eken. Konvoırdyń artyna taǵy ilesip jańa jerdegi jatyn orynyma kele jattym.
Hataǵa kirip barsam eshkim joq. Jalǵyz ózim. «Raskladýshka» deıtin allúmınıı qańqasy bar brezent tósekterdi bizdiń zamannyń adamdarynyń esinde bolmaýy múmkin emes. Iá, dáp sondaıdyń temir túrindegi tórteýi tórt buryshta, ortasynda bir metrdeı bos oryn, edeni aǵashtan eken. Astyǵa salynǵan «matrasyn» keıbir jataqhanalardan da taba almaısyń, asty men ústińe jabylatyn jabyn da appaq, odeıalosy tap taza. Erneýi bıikteý sál kishirek bolǵanymen orta tusynda syrty temir tereze, kamera deýge aýzyń barmaıdy, qysqasy ishi jap-jaryq bólme eken. Ózim men kórip otyrǵan kózime senbeı biraz otyrdym. Kormýshka ashylyp tamaǵymdy alýǵa shaqyrdy. Bul jatqan qandaı batpan quıryq, aıdalada jatqan quıryq,- dep sál tosańsyǵanymmen, artynan tábetim tartyp, soǵyp-soǵyp jep aldym. Sháıi qandaı tátti edi. Qazaqtyń bir toıǵany jarty baıyǵany dep, tósegime yńǵaılana, ishimdi sıpap ta qoıyp jatqanym sol edi, syqyrlap esik ashyldy. «Na dopros» degennen keıin konvoırdiń artynan dedekteı jóneldim. Kirip barsam «grajdanskıı» kıimde tórt-beseýi jaıǵasyp otyr eken. Kıgen kıimderiniń úlgisi bótendeý eken. Ózderin qysqasha tanystyryp ótti, Reseı jaqtan kelgenge uqsaıdy, bireýiniń Moskvadan ekeni esimde qalypty. «Osýjdennyı Rahmetov, statá 65, srok 7 let» dep bastaı bergenim sol edi suraqtar qarsha borady-aı kelip. Bireýiniń suraǵyna jaýap berip úlgermeı jatyp, ekinshisi suraq qoıady. Endi oǵan jaýap bereıin deı bergenińde ekinshisi, úshinshisi, tórtinshisi, úshinshisi, birinshisi, besinshisi, ekinshisi...
Qoıshy áıteýir, qansha ýaqytqa sozylǵanyn bilmeımin, esimnen tanbasam da, basymdy bediredeı qylyp baryp toqtady-aý áıteýir.
«Na segodná vse»,- degenderine qýanyp, álgi bólmeme tez jetýge asyqtym. Sóıtsem, onym beker eken. Shyǵa salysymen álgi konvoırim túgeldeı tekserip, tintip baryp, bólmeme jetkizip tastady. Baǵana ǵana máz bolǵan bólmemniń ishi, «kresnyı doprostarynan» keıin basqasha bolyp kórindi.
Qate, artyq, shatasyp, durys jaýap bermeı qaldym ba,- degen oımen mıymda qalyp qalǵan suraq-jaýap «lentasyn» aldyǵa–artqa, artqa–aldyǵa qaıtalap birtalaı jattym. Turyp alyp, arly berli asyqpaı «týsovka» soǵyp baryp, mıym ornyna kelgendeı boldy. Sol sátte kormýshka ashylyp, keshki as keldi. Orysshaǵa birtalaı tósilip qalǵan tilimnen avtomatty túrde «voına voınoı, a obed po rasporádký»,-degeni shyǵyp ketkeninen keıin ǵana baıqap, bismillá dep keshki asymdy ishýge otyrdym.
Keıingi kezde mundaı jaqsy uıyqtamaǵan shyǵarmyn. Túsime týǵan aýylym endi. Sheshem, aǵam, «qara shańyraqtyń» shýyldaqtary men kórshi qolańnyń balalary ózenge shomylýǵa. balyqqa barmaqshy bolyp, qarmaq, aý kóterip, aýladan ýlap-shýlap shyǵyp bara jatyr ekenbiz. Almatydan kanıkýldarǵa baryp turǵan kezderimde «qara shańyraqtyń» tóńiregindegi aýyldyń úlken–kishileri bir qýanyp qalatyn. Ásirese, mektep jasyndaǵylardy máz bolatyn. Jaz bolsa bastaryn qosyp sol mańdaǵy jaıylyp júrgen esekterdiń aýzyna «túkovoı» provolkany baılap jiberip, úsh-tórtten mińgesip alyp, Qatynsý ózenine bolmasa prýdqa baryp shomylyp, balyq aýlap,» Mıchýrın» sovhozynyń baqshasyna urlyqqa baryp, azannan keshke deıin dop tepkizip, kúrestirip, láńgi tepkizip, «esek», asyq oınatyp, keshkisin «shpıon» oınap, oıynnyń túr-túrine toımaı tarqasatynbyz. Qys bolsa, aıaqtaryna shańǵy, kónkı baılatyp, qoldan katok jasap, hokeıdiń «klúshkasyna» jaraıtyn taldar izdep, eresekteýlerimen Jaıtóbeniń basynan tómen qaraı lyjamen syrǵanaǵannan tómendegi ýıge deıin bir-aq kelýshi edik.
Jazdyń jaıma shýaq ýaqyty. Jaqyn kórshilerdiń biri Baqyt apaıdyń Murat degen uly, jeti-segiz úlkendi kishili balalarmen Maqanshy ózeniniń joǵarǵy jaǵynda shomylyp, máıkemizben balyq aýlap, shýlap kele jatyr ekenbiz deımin. Birge shyqqandardyń qaıda qalǵany belgisiz, bir ýaqytta jaǵada sur jylan jyljyp bara jatqanyn kórip janynan ótip bara jatqanymda álgi jylan basyn kóterip maǵan aıbat shegedi eken, bir qarasam, kobra bolyp ketken sıaqty, jylannan bala kezden qoryqpaıtyn basym, álgi jerde sasyp, janynda turyp qalyppyn. Yrshyp keteıin desem, aıaqtarym kóterilmeıdi, bireý tas baılap tastaǵandaı. Eki ret uzynnan ysyldaǵanynan seskenip, oıanyp kettim. Sonshama tátti tústi buzǵany-aı,- dep birazdan soń, álgi túsimdegi izdi qaıta taýyp alyp, aýyldastarym men sheshemdi oılap jatyp uıyqtap ketippin.
Suraqqa áketip bara jatqanynda, búgin qanshasy otyrady eken,- dep, ishteı tas túıindeı bekip kirgen edim. Sóıtsem, múlde basqa adam eken. Moskvadan kelipti, ózin UQK-niń tergeýshisimin dep tanystyrdy. Bıazy ǵana sóılesedi, lenta qaıtadan aınalymǵa ketti. Úshinshi kúni «s veshamı» taǵy qaıtalandy. Janyndaǵy bir bólmege barsam qazaǵymnyń bir jigiti qarsy aldy. Narynqol jaqtyń týmasymyn deıdi. Qytaımen eki ortadaǵy shekarada jumys jasaıtyn kórinedi. Qarapaıym áńgimeni saǵynyp qalyppyn, attyń basyn bir jiberip aldyq. Jeti jyl aldym degenimde ishin basyp kúlip, men jeti júz myń somdy tyǵyp tastadym, jeti jyl da otyrmaımyn,- dep masaırap, ishin sıpap-sıpap qoıady. Oılanyp qaldym: «Bireý toıǵa aınalǵanda, bireý qoıǵa aınalady»,- dep qazekem beker aıtpaǵan eken-aý. «Kasachka» jazýyma kómektesetinin aıtyp, máz qylyp qoıdy. Tústen keıin «na vyhod» taǵy da qaıtalandy. Osy joly «hozáın» shaqyryp jatyr eken. Tań qalǵanym, myna «kontora» bastyqtaryna kirerde, shyqqannan keıin de tolyq tekseredi eken. Bir birine senbeıdi dep aıtý qıyn, degenmen, «doveráı, no proveráı» ustanymy bar myqty kontora, - ekeni kórinip tur.
Osy jolǵy «na vyhod» keremet boldy. Bólmege kirip barsam, Táńirim-aý, óz kózime ózim senbedim, múmkin emes, tór jaqta sheshem men Qaıyrǵazy aǵam otyr. Bundaıdy kútpesem kerek, qustaı ushyp baryp, betinen sýıip-sýıip alyp, qoınyna kirip barýdyń ornyna, ornymda melshıip turyp qalyppyn.
Qubash dep kelip qolyn berip, basymnan sıpap, baýryna basqan kezde baryp aǵamnyń qushaǵynan ysyla sheshemniń qolyn alyp, sýıip-sýıip aldym. Iegi kemseńdep, janarynan jas shyqqanyn baıqap qalyp, ózimdi ustaı aldym.
Qyzy jáne anasy. Qyzynyń "alǵashqy qońyraýynda". 2005 Shýchınsk qalasy
-O, mama mende bári jaqsy, bári jaqsy, jylamańyz dep alaqanymmen ystyq kóz jastaryn súrte berippin. Aǵam, táte jylamańyz, aıtym ǵoı áne bári jaqsy dep ekeýmiz birge sheshemizdi jubatýǵa kiristik. İsti bolǵaly kezdesip turǵanymyz osy. Almatydaǵylar «telegrammany» kesh jibergen, onyń ózinde sotym bolyp ketkennen keıin jiberipti. Úıdegiler, Qaraǵandy, Semeı qalalaryndaǵy stýdent apaı qaryndastarym sheshemizge aıtýǵa dátteri barmaı, keıinirekke qaldyryp qoıǵan syńaıly. Olarǵa da neshe túrli qysym kórsetilgen kórinedi. Oralǵazy úlken aǵamdy dırektorlyqtan alyp, kishi aǵama sógisterin jarıalap, tóteshe jazýmen taraıtyn «Bizdiń Otan» gazetinde jumys isteıtin Qunan aǵamdy sol Sot otyrysy bolǵan kúni-aq jumystan qýyp, týǵan-týystaryma syrtymnan «halyq jaýy» shapanyn jaýyp ta úlgergen eken. Aýylda gazet taratýshy sýıinshi suraǵandaı «Semeı tańy» gazetin sheshemniń qolyna ustatyp, ulyńyz sottalyp ketipti ǵoı, baryp qaıttyńyzdar ma, qaly qalaı eken, mine gazetke de shyǵarypty degende sheshemniń úıge qaraı «Gúlsim, mynalar ne deıdi, sottalyp ketiptisi nesi dep shaıqalaqtap bara jatqanynda, jaqyn arada júrgen jeńgem qolynan demep úlgeripti. Alpysqa endi taıaǵan anamnyń bir kúnde búkil tisteri túsip qalypty.
Odessa. Aǵasy Qaıyrǵazymen. 1983-1985
Túrmege túskende tisińizdi túgel qaǵyp, túrmeden bosap shyqqanda qolyńyzdy syndyrǵanmyn, endi ne istesem eken?,- dep aýylǵa barǵanda, áli kúnge shesheme qaljyńdap qoıamyn.
Anashym áli kúnge deıin bala dep oılaı ma eken, tizesine otyrǵyzyp alyp, qushaqtap jibergisi, eshkimge bergisi joq. Eki saǵattaı kezdesýimiz tez óte shyqty. Kákeń, aıtym ǵoı, balań aman esen, Qubashyń eshkimdi óltirgen joq, erteń-aq bosap shyǵady. Kúnderdiń kúninde balańyz el aldynda batyr atanady, men oǵan senemin dep qoshtasyp jatty. Shesheme tóte jazýmen jıi-jıi hat jazyp turatynymdy aıtyp,aýyldyń sarqytyn qushaqtap, konvoırymnyń sońynan shyǵyp bara jattym.
Tergeýshiden kirgenim sol edi, shashy alba-julba, saqal murty bar bir jigitti kamerama kirgizdi. Amandassam amandaspaıdy. Túrine qarasam arabqa uqsaı ma, evropalyq, afrıkalyq pa túsinbedim, matrasyn ana jerge jaı degendeı ymmen kórsetip qoıamyn. Úndemeseń úndeme degendeı men de shkonkama qonjıyp jatyp aldym. Dátiniń myqtylyǵy sonsha ekeýmiz eki kún úndemesten ýaqytynda tamaǵymyzdy iship alyp, toıǵan qozydaı, ár kimimiz óz oıymyzdy «kúızep» jatyp alamyz da qoıamyz. Tamaq suraı alatyn, ólmestiń kúnin kesherdeı aǵylshynymmen «He neım ız, haý dıý dýyma» da jaýap joq.
«Tólegenov na dopros» degendi estigende baryp, jaǵamdy biraq ustadym. Onyń janymda bolǵany maǵan jaman bolǵan joq. Jetisine tegin beretin eki pachka «Prımam» tórteý boldy. Emin erkin shegem de jata beremin.Sóıtken Jarmmýhametim «Júrgenovtiń» ózim sıaqty stýdenti, 65-i bolyp shyqty. Ózi myqty sýretshi, músinshi Qazir Germanıada turady, anda –sanda «skaıppen» sóılesip turamyz, myqty dosym. Jeltoqsan uıymy alǵash qurylǵan kezderinde jasaǵan eńbekteri ólsheýsiz...
Ol jerden alyp shyqqan úlken sabaǵym: «Kitap – bilim bulaǵy, bilim – ómir shyraǵy». Bıblıotekasy keremet edi, tapsyrys berseń boldy, suraǵanyńnyń bárin ákelip beretin. Fransıada bolyp kórmesem de Dúmanyń zamanyn fransýzdardyń ózderine tanystyryp, Tumandy Albıonyńdy kitaptyń izimen bir shetinen bir shetine ótip, qaıyqqa minip alyp 80 kúnde jer sharyn aralap kelýge jaraıtyndaı baılyqtyń bári osy kitapta ekenine kózim jetti. Qazirgi ınternet zamany myqty da bolar, al kitapty oqı otyryp, adam balasy ózińniń oılaý, topshylaý, logıkańyzdy baıytý, basqa da ózińe belgisiz bolyp kelgen qabiletterińdi ashyp, mı qatparlarynyń qyzmetin barynsha tolyq jumys jasaýyna, este saqtaý qabiletin joǵarǵy deńgeıde ustap turýyna tabylmaıtyn birden-bir qural ekeni daýsyz bolsa kerek. Kimge qalaı, men ózimshe osylaı topshyladym.
Qoı da aman, qoıshy da aman úsh aıdan asa bolǵan túrmeniń bergen sabaqtary ómirlik azyq bolyp janymda qaldy. Odan ary Almatynyń túrmesi, ol túrmeden etap Mańǵystaý, Mańǵystaýdan arman Atyraý, Atyraýdan ary Aqtóbe, Aqtóbeden beri kele jatqanymyzda «vagonzakta» qatty aýyryp, es-tússiz jatqan jerimnen Jambyl qalasynyń túrmesine tastap ketken eken. Ol endi basqa hıkaıa.
(Jalǵasy bar)
