Tálip Núsipuly, www.kazakhsoft.com saıtynyń jetekshisi, kompúter mamany:

– Sońǵy kezderi sózdik qorymyzǵa engen «Qazaq ǵalamtory» uǵymyna kózqarasyńyz qandaı?

– Qazaq ádebıeti, qazaq baspasózi, qazaq matematıkasy sıaqty sózderimizdiń qataryna keıingi kezderi qazaq ǵalamtory uǵymy qosyldy. Bul sózdi keıde árkim ózi turyp jatqan memlekettiń aıasynda qarastyryp jatady. Ol da durys shyǵar. Degenmen «Qytaıdaǵy qazaq ádebıeti», «Mońǵolıadaǵy qazaq ádebıeti» dep ataǵanymyz sıaqty, ǵalamtor uǵymyn da solaı bólshekteý ońdy kózqaras emes. Sebebi ǵalamtorda shekara joq. Mysaly, «Aıqyn» gazetin Qytaıdaǵy eki mıllıon qazaq súıip oqıdy. Biraq bul Qytaıdaǵy qandastardyń bári «Aıqynnyń» saıtyna kiredi degendi bildirmeıdi. Óıtkeni álipbıimiz ózgeshe. Kırıllısany kez kelgen Qytaı qazaǵy oqı alady desek qatelesemiz. Tek kırıllısany tanıtyn birer adam saıtqa kiredi de, tıisti mazmundardy tóte jazýǵa aýdaryp, óz oqyrmandaryna usynyp otyr. Buǵan da shúkirlik. Degenmen Dúnıejúzindegi qazaqtardyń ártúrli álipbıdi  paıdalanýy «Qazaq ǵalamtory» deıtin uǵymdy qalyptastyrýǵa aıtarlyqtaı kedergi keltirýde. Sondyqtan álipbıdi bir arnaǵa toǵystyrý nemese bir-birine sáıkestiretin kompúterlik tehnıkany damytý – kezek kúttirmeıtin is.

– Bir-birine sáıkestirý degendi qalaı túsinýge bolady?

– Mysaly, men jetekshilik etip otyrǵan «Qazaqsoft» saıtyn oqyrmandar eki tilde, kóp qaripte oqı alady. Saıttyń bas betin ashsańyz «qazaq», «qazaq», «qytaı», «tóte» degen tórt tereze turady. Siz qaı jazýda, qaı tilde oqyǵyńyz kelse, sol núkteni basyp qalsańyz, ár mazmun eshqandaı ózgerissiz, qaz-qalpynda aýdarylyp kórinedi. Bizge buǵan deıin «kırıllısa» men «tóte» jazýdy sáıkestirý qıyndyq týdyryp kelgen. 2007 jyly «Qazaqsoft» saıtyn iske qosyp, osy saıt aıasynda bul olqylyqtyń ornyn toltyrýǵa 5 jyl ýaqytymdy jumsadym. Kazakhsoft jańadan qurylǵan kezde «Qazaqsoft qazaq áripterin ózara sáıkestirý jáne ólshemdestirý júıesi» arqyly kópshilikpen júzdesken bolatyn. Bul baǵdarlamanyń negizgi róli – Qazaqstan kırıll árpin negiz etken materıaldardy tóte jazýǵa sáıkestirip kórsetý. Demek, bul baǵdarlama eki bólek qazaq jazýynyń arasyndaǵy kópir boldy degen sóz. Qazir men jasaǵan júıe arqyly kırıllısadan «tóte» jazýǵa aýdarsańyz, 100 paıyz durystyqqa, al tóte jazýdy kırıllısaǵa aýdarsańyz, 90 paıyzǵa deıingi nátıjeni baǵyndyra alasyz. Sebebi tóte jazýdy kırıllısaǵa aýdarǵanda, sizderdegi kirme sózder men bas árippen jazylatyn sózder qıyndyq týdyrady. Bizdiń bul jetistigimiz qazirgi kúnde «Egemen Qazaqstan» gazetinde paıdalanylýda. Sonyń arqasynda Qytaıdaǵy qazaq oqyrmandary «Egemenniń» tilekshisine aınalyp otyr.

– Jalpy, Qytaıdaǵy qazaqtar Qazaqstandaǵy aqparattardan qanshalyqty habardar?

– Shyndyǵyn aıtý kerek, Qytaıdaǵy qazaqtar Qazaqstandaǵy baspasózdiń jaıyn bes saýsaqtaı biledi desek, qatelespeımin. Ondaǵy 100-ge tarta qazaq saıttary qazaq elindegi jylt etken jańalyqty der shaǵynda óz oqyrmandaryna usynyp otyr. Mysaly, Qazaqstan Respýblıkasynyń bılik tórinde otyrǵan atqaminer aǵalarymyzdyń sóılegen árbir sózi nemese kúndelikti ótip jatqan mádenı sharalar sizder úshin úlken jańalyq bolmaýy múmkin, biraq Qytaıdaǵy qandastar munyń barlyǵyn júrek kózderinen ótkizip otyrady.

– Ol jaqtaǵy qandastarymyzdyń ǵalamtordy paıdalaný jaıyna toqtala ketseńiz...

– Qytaı ekonomıkasy men ǵylym-tehnıkasynyń qaryshtap damýy ondaǵy qazaqtardyń zamana kóshinen qalmaýyna ıgi yqpalyn tıgizýde. Tipti  mıllıardtarmen ıyqtasyp ómir súrý olardyń básekege qabilettiligin aıtarlyqtaı shyńdaýda. Sondyqtan ınternetti paıdalaný Qytaıdaǵy qazaqtar úshin kúndelikti turmys daǵdysyna aınalǵan. Qarapaıym aýyl balasy bolsa da ǵalamtordyń «qulaǵynda» oınaıdy. 100-ge tarta qazaq saıttarynyń ómirsheń bolýynyń syry da sonda. Óz basym 2006 jyly Shyńjań pedagogıka ýnıversıtetinen kompúter tehnologıasy mamandyǵyn alyp shyqqan soń, birden «qazaq ǵalamtoryn qaıtsek damytamyz» degen maqsatta jumysqa kiristim.

– Ýnıversıtette birge oqyǵan qatarlastaryńyz óz salasynda qyzmet jasap júr me?

– Bizdiń mamandyqta 98 stýdent oqydy. Onyń 8-i ǵana qazaq edi. Qalǵandary negizinen uıǵyr ultynyń ókilderi bolatyn. Sabaq qytaı tilinde júrdi. Meniń qatarlastarym negizinen mektepterde oqytýshy bolyp jumys jasaýda. Ózim de mektep oqýshylaryna kompúter páninen dáris oqımyn. Biraq ǵalamtor salasyndaǵy izdenisimdi bir sát te toqtatqan emespin.

– Qazaq  ǵalamtorynyń jaýyngerine aınalý qalaı oıǵa keldi?

– Stýdent bolyp júrgenimde meni eki másele qatty tolǵandyrdy. Biri -  kompúterde tóte jazý boıynsha hat terý. Ekinshisi – qazaqsha-qytaısha onlaın sózdik jasaý. Sebebi dál sol kezeńderde Qytaıdaǵy 2 mıllıon qazaq úshin bul eki másele alynbaıtyn qamaldaı kórindi. Birge ómir súrip jatqan uıǵyr ultynyń jastary biz armandap júrgen nátıjege áldeqashan qol jetkizgen. Ýnıversıtet bitire sala qazaq kompúter ǵylymyn negiz etken  www.kazakhsoft.com saıtyn iske qosýymnyń túpki syry da osynda.  Sondyqtan ýnıversıtet qabyrǵasynda júrip-aq, qazaq kompúter tehnıkasyn damytýǵa, qazaq ǵalamtor mádenıetin qalyptastyrýǵa úles qosý úshin bar kúsh-jigerimdi arnadym. Sondaı izdenisterdiń nátıjesinde oqýymdy úzdik nátıjemen támamdap, Shyńjań avtonomıasy deńgeıinde arnaıy marapatqa ıe boldym.

– Sol armanyńyz qazir oryndalǵan bolar...

–  Qudaıǵa shúkir, atalmysh saıt aıasynda kózdegen maqsatqa jettik.

5 jyldan beri Kazakhsoft saıty zerttep jasaǵan baǵdarlamalardy atap aıtar bolsaq:

1. Sózdik qory 250 myńnan asatyn «Qazaqsha-qytaısha, Qytaısha-qazaqsha sózdik». Sózdikte – turmystyq ataý, qurylys salasy, hımıa, fızıka jáne kompúter termınderine baılanysty sózder qamtylǵan;

2. Qazaq tóte jazýyndaǵy oıyn quraly men mýzykalyq pleer;

3. Kırıllısa men tóte jazýdy avtomatty túrde sáıkestendirip kórsetetin suhbat júıesi;

4. Ǵalamtordan tóte jazý arqyly materıal izdeý, t.b.

Bulardyń bárin  Kazakhsoft saıty óz eńbegimen zerttep jasaǵan, sondaı-aq  kópshiliktiń ortaq qoldanýyna tegin berilgen. Biraq jetken jerimiz osy deýden aýlaqpyz. Áli de alar asýlar kóp.

– Saıt alǵash iske qosylǵanda qoldaý kórsetýshiler boldy ma?

– Shyndyǵyn aıtý kerek, ol kezde ǵalamtor salasynda tájirıbemiz az boldy. Áıteýir alǵashqy izdenister bastalǵan kezeń edi. Qazir Almatyda úlken kásipkerlikpen aınalysyp júrgen Asqar Jakýlın myrzanyń qoldaýymen eń alǵash 1990 jyldardyń ortasynda «Aýyl» saıty iske qosylǵan. Kompúter salasynda izdenis jasap júrgen kóptegen jas mamandar osy saıt aınalasyna toptasty. Nátıjesinde qazaq ǵalamtorynyń alǵashqy qarlyǵashtary túlep ushyp, óz aldaryna qazaq tilindegi ǵalamtor betterin jasaýǵa kiristi.  Ol kezde bizge kompúter ǵylymy boıynsha salalyq kitaptardy satyp alý da qıyn edi. Sondyqtan kóbinese bir ret paıdalanǵan kitaptardy satatyn dúkendi tóńirekteıtinbiz. Jalpy, qarjylaı jaǵynan eshkim qoldaý kórsetpese de, aqyl-keńesin aıtyp, baǵyt-baǵdar siltegen Sultan Janbolat syndy aǵalarymyz boldy.

– Kompúter tehnıkasyn ıgerýde, ǵalamtor keńistigin qalyptastyrýda Qytaıdaǵy qazaqtar men uıǵyrlar arasynda qanshalyqty básekelestik bar?

– Jasyratyny joq, Qytaıda jasap jatqan uıǵyr ultynyń kompúter tehnıkasyn ıgerip, ǵalamtor keńistigin qalyptastyrýdaǵy nátıjeleri qazaqtardan kósh ilgeri. Oǵan olardyń sanynyń kóptigi ǵana emes, zamanaýı tehnıkalardy ózderiniń ulttyq dúnıesine aınaldyrýǵa degen yntasy ıgi yqpalyn tıgizip otyr. Qazir olar kez kelgen kompúterlik baǵdarlamany uıǵyrshalaýǵa kúnbe-kún kirisip, kompúterdi túgeldeı uıǵyrsha sóıletýde. Tipti qarapaıym turmystyq tehnıkalardy da óz tilderinde qyzmet etkizýde.

– Baıqaýymyzsha, Qytaıda az sandy ulttardyń ǵalamtor tehnıkasyn damytýyna aıtarlyqtaı erkindik berilipti. Munyń sebebi nede?

– Joǵaryda aıttyq. Qytaıda, memlekettik resmı saıttardy qosqanda, 100-den asa qazaq saıty bar. Sol sıaqty uıǵyrlardaǵy, basqa ulttardaǵy saıttardyń sany da júzdep sanalady. Bulardaǵy basty erekshelik – saıttar negizinen salalyq baǵytta damyǵan. Aıtalyq, ádebıet, óner, medısına, jaratylys ǵylymdary, t.b. Ár salanyń óz saıty bar. Iaǵnı Qytaıda ózge ulttardyń da zamana kóshinen qalyp qoımaýy eskerilgen. Sol sebepti «basqa shaýyp, tóske órlemeseńiz» boldy, jeke saıt ashyp júrgizýińizge ábden múmkindigińiz bar.

– Bir saıtty qansha ýaqytta iske qosa alasyzdar?

– Pálendeı ýaqyt deýdiń jóni joq. Materıal daıyn bolyp, tıisti orynǵa tirkelseńiz boldy. Sol sátten bastap saıtyńyzdy júrgize berýińizge bolady.

– Mysaly, óz saıtyńyzdy «asyrap», osy kúnge jetkizdińiz. Al sol saıtyńyz sizdi asyraýǵa qanshalyqty jumys jasap otyr?

– www.kazakhsoft.com saıty eshqandaı qarjylyq maqsatqa qurylmaǵan. Iaǵnı maǵan eshqandaı tabys ákelmeıdi. Aıtalyq, ózim jasap shyǵarǵan qazaqsha baǵdarlamalardy Qytaıdaǵy barlyq qandastarymyzdyń ortaq paıdalanýyna usynyp otyrmyn. Bastysy, qazaq kompúter ǵylymynyń, ǵalamtor mádenıetiniń damýyna, sol arqyly qazaq tiliniń, qazaq ultynyń qalpyn buzbaı saqtaýǵa qyzmet jasaý. Degenmen birte-birte ekonomıkalyq qun jaratpaǵan dúnıeniń baıansyz bolatynyn eskersek, aldaǵy kúnderde keıbir baǵdarlamalardyń tıisti dárejede baǵalanatyndyǵy sózsiz. Iaǵnı qazaq ǵalamtoryn odan ári damytýǵa, saıtty óz dárejesinde jumys jasatýǵa mindetti túrde qomaqty qarjy qajet.

–  Álemdegi 15 mıllıon qazaqtyń ortaq otany – Qazaq eli. Sondyqtan úsh álipbıde qatar kórýge bolatyn sizdiń saıttyń tehnıkasy búkil qazaqstandyq saıttarǵa qajet desek, qatelespeımiz.  Osy turǵydan, qazaqstandyq ǵalamtor betteri sizdiń baǵdarlamaǵa qaıtkende qol jetkize alady?

–  Joǵaryda aıttym. Bul baǵdarlamany jasap shyǵýǵa saıt ujymy 5 jyl ýaqytymyzdy jumsadyq. Sondyqtan osy baǵdarlamany jasaýǵa qatysqan múshelermen keńese otyryp, atalmysh baǵdarlama arqyly tıisti kelisim-sharttarmen barlyq qazaqstandyq saıttarmen qarym-qatynas jasaýǵa  daıynbyz. Bizdiń basty maqsatymyz da sol – Alashty aldymen ǵalamtorda biriktirý.

–  Ol úshin sizdiń Qazaqstanda turýyńyz mindetti me, álde Qytaı elinde turyp-aq qazaqstandyq saıttardy úsh qaripte kórsetýge múmkindigińiz bar ma?

–   Mindetti túrde Qazaqstanda bolýym shart emes. Ǵalamtor bar jerdiń bárinde tıisti jumystardy atqarýǵa bolady.

Áńgimelesken Bilál Qýanysh