Láıla Musaly, f.ǵ.k., Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń

aýdarma teorıasy jáne ádisnamasy

kafedrasynyń dosenty

Jalpy, kórkem tárjima – kúrdeli shyǵarmashylyq óner ekeni daýsyz aqıqat. Poezıa, óleń – kórkem sózdiń sarasy bolsa, onyń aýdarmasy da –kórkem tárjimanyń sarasy bolyp shyǵýǵa tıis bolsa kerek. Eki aqynnyń shyǵarmashylyq qýaty men sheberligi teń dárejede kelgende, aýdarma tól týyndydan esh kem soqpaı, ózge tilde sonshalyqty tabıǵı, jatyq bolyp shyǵady. Máselen, Jumeken aqynnyń A.Pýshkınnen aýdarǵan bir ǵana tarmaǵyna kóz salsaq, poetıkalyq aýdarmanyń ózindik ereksheligi men sheberligine tánti bolasyń.

                 Ia perejıl svoı jelaná... 

                Dámeshil dáýren qaldy alys...

Dámeshil dáýren atty tirkes aqynnyń ózindik qoldanysy túrinde asa oryndy shyqqan dep bilemiz. Abaı babasynyń izimen Jumeken aqyn da aýdarmadaǵy pragmatıkalyq  beıimdeý tásilin qoldanyp, qazaq oqyrmanynyń qulaǵyna sonshalyq tanys, jaqyn obrazdarmen aýdarýǵa umtylady. Dáme, dámeshil aıqyndaýysh sózderi túpnusqanyń osy kontekstegi leksıkalyq maǵynasyna barabar shyqqan. Orys aýdarmashy-aqyny Jýkovskııdiń: «perevodchık prozy – ego rab, perevodchık poezıı – sopernık » degenin bilemiz. Rasynda da, aýdarmanyń basqa eshqandaı túrinde mundaı erkin básekelestikke jol berilmeıdi jáne shyn talantty poetıkalyq aýdarmaǵa ǵana aýdarma synshylary keshirimmen qaraıdy. Sondyqtan da, tómendegi Jumeken aqynnyń «keı aýdarǵan aqyndaryma túıe jún shapan kıgizdim» degenin keı jaǵdaıda sátsizdik dep emes, bálkim, óleń aýdarmasynyń ereksheligi retinde, aýdarmanyń óz tili retinde qaraǵan jón bolar.

Ia perejıl svoı jelaná                            Dámeshil dáýren qaldy alys,

Ia razlúbıl svoı mechty                            Súımeımin endi armandy

Ostalıs mne odnı stradaná                Ókinish, azap – aldanysh.

Plody serdechnoı pýstoty.                     Qýys kókirek -  sol qaldy

Nad býrámı sýdby jestokoı                Taǵdyrdyń qatal jeli uryp,

Ývál svetýshıı moı venes.                      Soldyryp ketti gúlimdi.

Jıvý pechalnyı, odınokıı                     Qaıǵyly, jalǵyz, telmirip

I jdý: prıdet lı moı kones.                 Kútemin sońǵy kúnimdi?

Tak, pozdnım holodom porajennyı.      Alǵashqy sýyq jutatqan

Kak býrı slyshen zımnıı svıst.            Jalańash aǵash qaltyrap.

Odın na vetke obnajennyı                   Qalatyn ósip butaqta

Trepeshet kak zapozdalyı lıst!...       Jalǵyz jetim japyraq.

Tárjima mátindi túpnusqamen muqıat salystyrǵan zertteýshi túpnusqadaǵy barlyq obrazdar (serdechnaıa pýstota-qýys kókirek, zapozdalyı lıst-jalǵyz jetim japyraq t.b.) óz boıaýymen, mán-maǵynasymen tárjimadan tabylatynyn baıqaıdy. Mazmundyq turǵydan ǵana emes,  túpnusqanyń pishini de saqtalǵan, 12 tarmaqtaǵy kórkem aqparatty tárjimashy tolyq ári kórkem jetkizgen desek qatelespeımiz. Óz tarapynan qosqan «telmirip, jutataqan, jetim» degen sózder de oryndy shyqqan.

Aqyn kórkem tárjimaǵa kezdeısoq kelgen joq jáne tárjimalaý ónerimen tolyq aınalysyp, jappaı aýdaryp ketken joq.  Degenmen de, óleńdi erekshe qasterlep jazatyn jaýapkershiligi joǵary Aqyn sol óleńderdi aýdarýǵa da úlken mán berip, qashan da ózindik naqysh pen mánerde túp nusqany qasterleı otyryp aýdarýǵa umtyldy. 60-jyldarda alǵash aýdarmaǵa mashyqtana bastap, 80-jyldary úlken aqyndar men úlken dastandardy aýdarýǵa da den qoıdy. Aýdarý dástúri belgili dárejede úırený mektebi bolǵany da ras bolar, biraq Jumeken aqyn, eń aldymen óz ultynyń aqyny retinde, Abaıdan bastalǵan ulttyq aýdarma mektebi bar eldiń aqyny retinde aýdarmashylyq sheberlik pen izdenisti ushtastyryp, erkin túrde básekelese alady.

«Juldyz» jýrnaly 1977 jylǵy № 2 sanynda «Ahýalyń qalaı, aýdarma» degen taqyrypppen birneshe qalamgerler arasynda saýalnama júrgizgen. Júsip Qydyrov, Sáken Imanasov, Ótejan Nurǵalıev, Áýbákir Nilibaev, Aıan Nysanalın, Ádilbek Abaıdildanov, Ǵabbas Jumabaev, Ábdirash Jámishev, Toqash Berdıarov taǵy basqalardyń qatarynda Jumeken Nájimedenov te jýrnal saýaldaryna jaýap bergen. Mysaly:

1) Siz qaı aqyndardy aýdardyńyz? (Zakazben be, álde óz tilegińizben be? Nege aýdardyńyz? Óz pikirińizshe qalaı aýdardyńyz dep oılaısyz?)

2) Aýdarmashylyq tájirıbeńiz jáne aýdarma týraly oılaryńyz? Kim qalaı aýdaryp júr dep oılaısyz?

3) Óz baǵalaýyńyzsha ózińizdiń sátti aýdarylǵan bir óleńińiz jáne sátsiz aýdaryldy-aý degen bir óleńińiz týraly áńgimeleseńiz? Sátti ne sátsiz bolýyna neniń áseri boldy dep oılaısyz?

degen saýaldarǵa Jumeken aqyn:

1) Saǵdı, Faız, Ahmad, Nezval, Shevchenko, Aıbek;  Babajan, Hıkmet,   túriktiń on tórt aqynynan bir jınaq, taǵy basqa biraz aqyndaryn aýdarǵanym bar.

2) Tájirıbemniń bar-joǵyn eshqashan sezgen emen.

3) Sátsizdik dep qaısy bir aýdarǵan aqyndarymnyń frak, súrtúk, kafkanyn sypyryp tastap, túıe jún shapan kıgizgenimdi aıtar edim....

Osy jaýaptaryna qaraǵanda, aqyn óz aýdarmalarynyń ishinen shyǵys shaıyrlarynan jasaǵan tárjimálaryn erekshe baǵalaıtyn bolsa kerek.

Aqynnyń aýdarma murasy sonshalyq kóp te emes. J.Nájimedenov shyǵarmashylyǵy boıynsha ǵylymı turǵyda úlken yjdaǵattylyqpen qurastyrylǵan Bıblıografıalyq kórsetkishtiń (Almaty, 2005. Qurastyrýshylar S.Dáribaıuly, S.Jumekenqyzy) «J.Nájimedenov aýdarǵan shyǵarmalar» atty arnaýly bóliminde barlyǵy 35 aýdarma týyndy atap kórsetiledi. Qashan da sannan góri sapaǵa umtylyp, « d a ń q  pen  d a q p y r t t a n » boıyn aýlaq ustaǵan Aqyn aýdarma salasynda daosy ustanymynan aınymaǵan tárizdi. Kóbine shyǵys aqyndarynyń óleń-jyrlaryn shabyttana aýdarǵan  aqynnyń  Túrkıa aqyndarynan aýdarǵan óleńderi bólek jınaq bolyp shyqqanyn aıta ketý kerek.(Joldaǵy qudyq. Túrkıa aqyndarynyń óleńderi. Almaty, 1973). Al aqynnyń kóptegen orys aqyndarynan (Iý.Kýznesov, V.Saıanov, M.Svetaeva, I.Erenbýrg t.b.) jasaǵan aýdarmalaryn  Almatydan 1980 jyly shyqqan «Orys sovet poezıasynyń antologıasynan» tabýǵa bolady. Aqynnyń 1977 jyly M.Lermontovtyń qazaq tilindegi jınaǵyna engen aýdarmalarynan, 1980 jyldary «Zaýal» degen atpen aýdarǵan Al.Bloktyń belgili «Vozmezdıe» poemasynyń tárjimasynan J.Nájimedenovqa ǵana tán aýdarmashylyq máner men  sıpatty tanýǵa bolady. Osy dastanda aýdarý úderisi kezindegi óziniń psıhologıalyq ahýalyn Jumeken aqyn bylaısha sıpattaǵan: «Men osy kúni Bloktyń ishine tereńdep enip ketkenim sondaı, endi qaıtadan ózimniń Jumeken Nájimedenov qalpyma kele almaı qınalyp júrgen jaıym bar.»

Orys aqyndarynyń ishinen J. Nájimedenov ásirese A.Voznesenskııdi kóp aýdarǵan, bul aqynnyń qazaq tilindegi shyǵarmalar jınaǵy (A.Voznesenskıı. Tańdamaly shyǵarmalary. Almaty, 1981) negizinen Jumeken aqynnyń aýdarmasynda jaryq kórdi. Qos aqynnyń shyǵarmashylyq úndestigine kóp tárjimalary mysal bolady. Máselen, myna bir óleńdi alyp qaraıtyn bolsaq, túpnusqa avtorynyń kórkemdik ıdeıasy men órnegi tárjimada da dál de jatyq kórinis tapqanyn kóremiz. Óleńniń ataýynyń tárjimasy da sonshalyqty jarasymdy. Áıel sulýlyǵy men muńy jónindegi tolǵanys tolyq berilgen.

A.Voznesenskıı

Jenshına v avgýste

Peresela k zerkalý opát.

V sebe kak v roshe zaokonnoı.

Vse nereshaeshsá prıznat

Krasy chýjoı ı neznakomoı.

S takoıý zametnoı sedına

Tak v ıasnyı  den v lesý po-letnemý

Lıstva zelenaıa vıdna

a v hmýryı – mednaıa zametnaıa. –

     Súmbile aıyndaǵy áıel

Aına aldyna otyrasyń taǵy da,

Torǵaı syndy terezeden kóp alys.

Óz kórkińdi moıyndaýǵa batpaısyń,

Bóten ári beıtanys.

Muńaıǵan bir shaǵymda

Shashtyń aǵy anyǵyraq kóriner.

Osylaısha  ashyq kúni tóńirek

Topyraqtyń kórinedi kógi kóp,

Bultty kúni – sarǵaıǵany kóbirek. –  

Orys poezıasyndaǵy úni men máneri erekshe A.Voznesenskıı jyrlary J.Nájimedenovtiń joǵary talǵamyna jaýap bere alsa kerek. Eki talantty aqynnyń shyǵarmashylyq jarysy men jarastyǵyndaı bolǵan bul aýdarmalar bolashaqta aýdarma teorıasy men tájirıbesi úshin zertteý nysany bola alady.

Jumeken aýdarmalarynyń óz poetıkasy bar. Qazaqtyń  tereń oıly, talǵampaz, syrbaz da sabyrly aqynynyń tárjima týyndylary da túpnusqadan kem soqpaı, jaqsy aýdarma talabyna jaýap bere alady dep sanaımyz. Bul kórkem tárjimalar bolashaqta aýdarmataný ǵylymyndaǵy kórkem aýdarmadaǵy mazmun men pishin máselesi turǵysynan zerttep-zerdeleýge ábden laıyq. Jumeken aýdarmalarynan qazaq sóziniń taǵy bir kórkemdik múmkindigi men tereńdigin tanyp, saralaı alamyz, qazaq aýdarmasy tájirıbesiniń taǵy bir kórnekti betterin ashamyz.

Qazaq kórkem aýdarmasynyń tarıhy men tájirıbesi qalyptasyp, damı bastaǵan qazirgi ýaqytta osy bir oıly da tereń, syny men syry kelisip, jatyq shyqqan tárjimalardyń syr-sıpaty ashýǵa qadam jasalsa, nur ústine nur bolar.