Keshe, 15 naýryzda Almatydaǵy Ulttyq kitaphanada «Ahmet Baıtursynulynyń ǵylymı murasy: zertteý, júıeleý, nasıhattaý» atty ǵylymı konferensıa ótkeni týraly habarlaǵan bolatynbyz.
Ǵylymı konferensıa aıasynda Kitaphananyń sırek qorynan Baıtursynuly eńbekteri týrasyndaǵy kórme uıymdastyrylǵan. Ulttyq kitaphana dırektory Janat Seıdýmanovtyń aıtýynsha, kitaphanada Baıtursynuly muralary týrasynda 2502 eńbek bar. Olardyń kóbi sırek qorlarǵa jatady.
Konferensıany QR Ulttyq kitaphanasy men QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi Ǵylym komıteti Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýty uıymdastyrdy. Konferensıaǵa Til bilimi ınstıtýty basshysy Erden Qajybek moderatorlyq etti.
İs-sharaǵa elimizdiń, shet elderdiń alashtanýshy, ahmettanýshy ǵalymdary, atap aıtqanda QR UǴA akademıgi Rabıǵa Syzdyqova, QR UǴA akademıgi Shora Sarybaev, fılol.ǵ.d., profesor Tursyn Jurtbaı, fılol.ǵ.d., profesor Aıgúl İsmaqova, A.Baıtursynuly murajaı-úıiniń dırektory, fılol.ǵ.k. Raıhan Imahanbet, Hýseın Kahraman Mýtlý, Ahmed Aláz, Abdýlfatıh Sabrı Iýnýs t.b.; sonymen qatar kórnekti qoǵam qaıratkerleri, muraǵat qyzmetkerleri QR Ortalyq memlekettik muraǵaty dırektorynyń orynbasary Márzıa Jylysbaeva, JOO profesorlary men oqytýshylary, bilim alýshylary qatysty.
Konferensıa jumysynyń negizgi baǵyttary: Táýelsizdik jáne alash ıdeıasy; A.Baıtursynuly eńbekteri jáne qazaq til bilimindegi jańa baǵyttar; A.Baıtursynuly – qazaq jazýynyń reformatory; A.Baıtursynuly eńbekteriniń jınaqtalýy, zerttelýi; HH ǵasyrdyń basy – qazaq ǵylymynyń altyn kezeńi /qazaq halqynyń rýhanı órkendeý kezeńi/; memlekettik til, til saıasaty; qazaq tili gramatıkasy; áleýmettik lıngvısıka; qoldanbaly til bilimi; qazaq tilin oqytý ádistemesi taqyrybyn qamtydy.
Konferensıa aıasynda Til bilimi ınstıtýty basshy Erden Qajybek akademık Shora Sarybaevqa «Ahmet Baıtursynuly» altyn medalin taqty. Alys-jaqynnan kelgen ǵalymdar men jazýshylar baıandama jasaı kele konferensıanyń Baıtursynuly muralaryn nasıhattaý men damytý taqyrybyndaǵy qararyn qabyldady. Profesor Anar Salqynbaı Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýty ataýyna jaı ǵana til emes «Qazaq Til bilimi ınstıtýty» degendi qosýdy usyndy.
Qamshy.kz portaly oqyrmandaryna Konferensıada Alashtanýshy ǵalym Tursyn Jurtbaı jasaǵan «Ahmet Baıtursynuly jáne Birtutas Alash ıdeıasy» baıandamany, sonymen qatar ǵylymı konferensıadan fotobaıandy usynady. Konferensıadan baıandamalar aldaǵy ýaqytta portal betinde jalǵasy jarıalanatyn bolady.
Qamshyger: Nurǵalı Nurtaı
Foto: Inara Dılmýhamedova
AHMET BAITURSYNULY JÁNE BİRTUTAS ALASH IDEIASY
Tursyn JURTBAI.
Fılologıa ǵylymdarynyń doktory,
profesor
1905 jyldan bastap asa yqtıattylyqpen saıası kúres nátıjesinde jasalǵan, 1917 jyly «Alash» partıasy qurylý arqyly naqty memlekettik ıdeıanyń negizin qalaǵan Birtutas alash ıdeıasynda árbir alash qaıratkerleriniń demi men ańsary bar. Al ol ıdeıanyń uıytqysy, tarıhshy Mámbet Qoıgeldıev dál taýyp aıtqanyndaı, qazaq qoǵamynyń Sýn Iat Seni men Mahatma Gandıi – Álıhan Bókeıhanov bolatyn [1]. Álekeńniń – Álıhan Bókeıhanovtyń tergeýshige bergen jaýabyndaǵy: «Men syrymdy eki-aq adammen bólise alamyn. Olar – Ahmet Baıtursynov pen Mirjaqyp Dýlatov» – dep aıtqanyna júginsek, onda Birtutas alash ıdeıasynyń ilhamynda Ahańnyń da – Ahmet Baıtursynovtyń da rýh shapaǵaty bar. Men bul arada 1905 jylǵy Sálimgereı Jantórınniń «Avtonomıa» atty eńbeginen jáne Muhamedjan Tynyshbaevtiń 1905 jylǵy 19 qarashada avtonomıashyldardyń İ sezinde jasaǵan «Qazaqtar jáne azattyq qozǵalysy» atty baıandamasynan bastalatyn, Álıhan Bókeıhanov jınaqtaǵan ulttyq táýelsiz sana týraly tarıhı tápsirlerdi qazbalap jatpaımyn.Bul ıdeıanyń tuǵyryn Álıhan Bókeıhanov saıası turǵydan qalyptastyrsa, Ahmet Baıtursynov sonyń ıdeıalyq negizin tikeleı ornyqtyrdy dep esepteımin. Taqyryp támsiliniń táspirine oraı, ulttyq ıdeıa – Alash ıdeıasy jáne Ahmet Baıtursynov degen máselege, sonyń ishinde Ahańnyń tikeleı alǵaýy men talǵaýy arqyly baıyptalǵan, byltyr men bıylǵy jyldyń basty taqyryptary bolyp otyrǵan bir-eki shaǵymdy máselege qysqasha ǵana toqtalyp ótemin.
Sonymen, sizderge jaqsy tanys, 1917 jyly shilde-tamyz aılarynyń óliarasynda Jalpyqazaqtyq İ quryltaı shaqyrylyp, «Alash» partıasy tarıh sahnasyna shyqty. «Alash» partıasynyń ulttyq ustanymy bes túrli tujyrymǵa negizdeldi.
Birinshi ustanym: jer, jer jáne jer. Jersiz Otan joq. Álıhan Bókeıhanovtyń uıǵarymy boıynsha: «Qazaqtyń baıyrǵy jerin qashan qazaqtar óz betinshe ǵylym men tehnıkaǵa súıenip tolyq ıgermeıinshe, jer jeke menshikke de, qonystanýshylarǵa da berilmeıdi».
Iaǵnı, bul ustanym: Jer – Otan, al Otandy satýǵa da, jeke menshikke aınaldyrýǵa da bolmaıdy. Sol jer úshin ár qazaqtyń namysy jyrtylyp, ol jerge ár qazaqtyń teri men qany tógilgen – degen tujyrymǵa saıady.
Ekinshi ustanym: jerdiń astyndaǵy, ústindegi, aspanyndaǵy barlyq ıgilik qazaq memleketine qyzmet etýi kerek. Á.Bókeıhanovtyń aıtýynsha: «Onyń ár bir túıir tasy ár qazaqtyń óńirine túıme bolyp qadalý kerek» bolatyn.
Iaǵnı, bul – óz jeriniń ıgiligin – áýeli óz eli ıgiligine aınaldyrsyn, odan assa ǵana jatqa salaýat – degen emeýirindi tanytady. Jerdiń astyna, ústine, aspanyna ıelik ete almasań – yryqtyń ketkeni sol emes pe?!.
Úshinshi ustanym: Á.Bókeıhanovtyń jobasy boıynsha, «Qazaqtyń jerinde óndirilgen «bir ýys jún sol memlekettiń azamattarynyń ústine toqyma bolyp kıilýi» kerek, ıaǵnı, tolyqtaı ekonomıkalyq táýelsizdik pen birlikke qol jetkizýge umtylýy tıis edi.
Abaıdyń: «Birlik – aqylǵa birlik, malǵa birlik emes. Malyńdy berip otyrsań: atasy basqa, dini basqa, kúni basqalar da jaldanyp tirlik qylady. Birlik satylsa – anturǵandyqtyń basy osy. Aǵaıyn almaı birlik qylsa kerek», – degendegi birlik – osy ekonomıkalyq birlik.
Tórtinshi nysana: qazaq memleketinde memleket qurýshy ulttyń til, din, dil ústemdigi bolýy kerek, ıaǵnı, H.Dosmuhamedovtiń paıymdaýyna júginsek, «ulttyq mádenıet ústemdigi saqtalýy» tıis bolatyn. Bul – A.Baıtursynovty «ult ustazy» atandyrǵan uly ustanymnyń qorytyndy tujyrymy.
Besinshi, túpki maqsat: táýelsiz ǵylymǵa, ulttyq salt, dástúrge negizdelgen zańǵa súıene otyryp, Japonıanyń úlgisindegi ulttyq-demokratıalyq memleket qurý.
Iaǵnı, taǵy da sol H.Dosmuhamedovtiń paıymdaýyna júginsek: Bul degenińiz – «táýelsiz sot qurylymy, teń jáne týystyq qarym-qatynastardy qamtamasyz etetin odaqtyq qaǵıdattar (zań)» [2].
Bul aıtylǵan ustanymdardy taratyp jatpaıyn. Ol uzaq áńgime. Saıasat, jer saıasaty, ekonomıka, zań, qoǵamdyq damý degendi bylaı qoıa turyp, «Qazaq» gazeti arqyly Ahmet Baıtursynov tıanaqtap tujyrymdap ketken ózimizdiń táýelsiz rýhanı tárbıemizge toqtalamyn.
«Qazaq» gazeti – ult uıytqysy boldy. «Qazaq» gazeti, joǵarydaǵy tórtinshi bapta toptastyrylǵan qazaqtyń ulttyq rýhanı ıdeıasynyń máıegin uıytty:
birinshi jáne eń bastysy – qazaqtyń saıası kózqarasyn oıatyp, Birtutas alash ıdeıasyn qalyptastyrdy.
ekinshi, qazaq tiliniń jazylýy men emlecin turaqtandyrdy;
úshinshi, qazaq ádebı tiliniń negizin qalyptastyrdy;
tórtinshi, qazaq kásibı jýrnalısıkasynyń negizin ornyqtyrdy.
Mine, munyń barlyǵy týra sol tustaǵy qazaqtyń talmaly tusy bolatyn. Sonyń ishindegi eń beıbit máseleniń biri, dál búgingi kúndegi sıaqty álipbı máselesi edi. Óıtkeni, dál qazir yqpaly zalalsyz kóringenimen de, sol bir jol aıyryǵy tusynda erekshe mándi a) jer máselesi men á) álipbı b) gramatıka g) termın týraly pikirtalasynda: qazaqtardy tatarlardyń kózqarasyn ustanýǵa qaraı qaqpaılaǵan, tatar tili – ısi túrik jurtyna ortaq til bolý kerektigi jóninde tikeleı talap qoıǵan tatar kópesteriniń demeýimen shyǵyp turǵan, «Aıqap» jýrnalynyń ustanymyna qarsy turý arqyly «Qazaq» gazeti – qazaq ıdeıasynyń ómirsheń ekendigin dáleldedi. Ózderiniń túpki maqsatyna jete almaıtynyn, «Qazaq» gazetiniń erekshe bedel alyp, endi moıynsyndyrmaıtynyn bilgen «Aıqaptyń» «ıplashtary» birtindep demeýshilikten bas tartty. «Aıqapty» kótermeleıtin qazaq kópesi áli qalyptaspaǵan edi. Sondyqtan da ol jýranal jabylyp tyndy.
Osyndaı názik máseleniń ózinen jol taba bilgen jáne búgingi qazaq álipbıiniń tolysqan nusqasyn ómirge ákelgeni úshin de biz «Qazaq» gazetiniń jáne ony shyǵarýshylar Á.Bókeıhanov pen A.Baıtursynovtyń, M.Dýlatovtyń, demeýshisi Orazaı Ahmedtiń aldynda taǵzym etemiz.
1990 jylǵy «Qazaqstannyń sýverenıteti» týraly málimdemede qamtylǵan joǵarydaǵy bes túrli ulttyq ustanym butaqtala kelip, 2002 jylǵy jerdi satý týraly zań jobasynan keıin qazaq memleketi ulttyq ıdeıadan tolyq arylyp, beımaral memlekettiń qurylymyna kóshti. Al «Japonıa sıaqty ǵylymǵa súıengen ulttyq-demokratıalyq memleket qurý kerek» – degen ustanym úshin anyq emes derekterge súıensek, kezinde 60 myńdaı adam «japon shpıony» retinde atý jazasyna kesilipti.
Qazir dástúrsiz urpaq qalyptasyp keledi. Bul – úlken rýhanı apat. Táýelsiz ekonomıka men táýelsiz ǵylym joq. Al táýelsiz ǵylymsyz – táýelsizdik te, zıaly da, bolashaq ta joq. Taǵy da sol «sorly» Abaı:
«... maldy saryp qylyp ǵylym tabý kerek. Ǵylymsyz – ahıret te joq, dúnıe de – joq. Ǵylymsyz – oqyǵan namaz, tutqan oraza, qylǵan qajylyq, eshbir ǵıbadat ornyna kelmeıdi», – deıdi.
Biz sol ǵylymdy «maldyń», ıaǵnı, bıznestiń qurbandyǵyna shalyp otyrmyz.
Ulttyq uıytqynyń, mekteptiń, sonyń ishinde bastaýysh mekteptiń ulttyq máıegi uıymaǵan. Botanıka páninen – Qazaqstannyń shópteriniń túri men ataýlaryn, zoologıadan – Qazaqstannyń jan-janýar men haıýanattar dúnıesin, jaǵyrapıadan – jer men sý ataýlaryn, jer qyrtysynyń attaryn, astronomıadan – «on segiz myń ǵalamnyń» qazaqsha ataýlaryn, tarıhtan, ózgeni bylaı qoıǵanda, qazaq handyǵynyń qurylǵan jyly týraly naqty málimetti taba almaısyz (Bul rette tarıhshylar áli bir toqtamǵa kelgen joq).
«Saýdasy – ar men ımany» – dep Abaı aıtqandaı, din – saıasat pen bıznestiń quralyna aınaldy. Ulttyń óz dinin ózine jıirkenishti kórsetý ustanymy júrgizilip otyr (Din týraly qabyldanbaı qalǵan eski zań jobasy men qolǵa alynyp jatqan jańa zańnyń sulbasy solaı deýge negiz qalaıdy).
Memlekettik Til – memlekettik qoldanymnan shettetilip otyr. Mysal kerek pe? «Kitap shyǵarýdyń qajeti qansha. Ony kim oqıdy. Elektrondyq nusqa bar» – deıtin mınıstrler men rektorlar paıda boldy.
Memleket – óz ultynan ajyraı bastady. Ekeýiniń oıy eki basqa. Endi olardyń basy qaıta birige me, joq pa? Áı, qaıdam.
Bunyń barlyǵy neni tanytady? Joǵaryda atap ótkenimdeı, bizdiń táýelsiz memleketimizde qarama-qarsy baǵyttaǵy eki ulttyq aǵymnyń qalyptasqandyǵyn anyq ańǵartady. Ashyǵyn aıtaıyn, memleket halyqtan ajyrap qaldy. Qazir memleket pen halyq basqa: «Memleket tek rettep otyrýy kerek. Qalǵanyn bazardyń ózi retteıdi», – dep ózeýregender, endi birer jyldan soń halyqtan múldem qol úzip, taǵy da sol Lenın aıtqandaı, «halyq burynǵysynsha ómir súrgisi kelmeıtin, al bıliktegiler burynǵysynsha basqara almaıtyn jaǵdaıǵa» dýshar bolary anyq. Byltyr ǵana bolýy múmkin boljam, bıyl, shyndyqqa qaraı betin buryp otyr.
Mine, Álıhan Bókeıhanov uıytqan, Ahmet Baıtursynov ıdeıalyq turǵydan baıyptaǵan Alash ıdeıasynyń negizgi máıekteri osyndaı.
Qazir erinbegen – alashshyl bolyp aldy. Másele uranda emes, sony ulttyń diline sińirýde. Keıde, maǵan keńes tusyndaǵy Baltyq jaǵalaýy, Ózbekstan, qazirgi Belgıa sıaqty Únsiz Azamattyq Moıynsynbaý qozǵalysyn únemi sanada ustaǵan durys sıaqty da kórinip ketedi.
Keńes tusynda da, keıingi kezde de, qazir de «Qazaq» gazetiniń 1916 jylǵy ult-azattyq kóteriliske kózqarasy únemi ekiushty túsindirilip keledi. Sondaı árekeniń kesirinen Ult-azattyq kóterilistiń 100 jyldyq (!) mereıi ótken jyly atalmaı qaldy. Osy ýaqytqa deıin 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilisiniń qarsańynda, kóterilis tusynda, aqpan jáne qazan tóńkerisinen keıingi azamattyq soǵys jyldaryndaǵy alash qaıratkerleriniń ustanǵan baǵyty men saıasatyn ekiudaı túsinip, ekiushty baǵalap, burynǵy keńestik kezeńde qalyptasqan yǵyr pikyrdiń yńyrshaǵyn shyǵara qaıtalaý oryn alyp keledi. Bul tek alash ıdeıasy men alash qaıratkerlerine jáne olardyń kózqarasyna ǵana jasalǵan qıanat emes, qazaq tarıhyna jasalǵan ádiletsiz qıanat. Mundaı toǵysharlyq pen tomyryqtyqqa negizdelgen pikirsymaqtarǵa tarıhı jáne muraǵattyq qujattardy dálelge keltire otyryp, batyl toıtarys beretin kez jetti. Ulttyq táýelsizdikke umtylǵan ult – zamanaýı qarý-jaraqtyń tilin bilýi tıis. Óziniń jigittik namysyn qorǵaýy úshin «orys, noǵaı, qalmaq, býrát» ulttarymen qatar áskerı ilimdi úırenýi kerek. Al maıdanǵa barýdan bas tartqan jaǵdaıda, ol ulttyń jeri «máńgilik qazyna esebine ótpek», «ózderi jaldamaly mujyqtyń qataryna jatqyzylmaq». Mine, osyndaı qıametti tańdaýdyń aldynda turǵanda, basqa halyqpen teń dárejede saıası talap qoıýǵa múmkindik beretin tańdaý – «qara jumysqa barýǵa kóný».
Ult kósemi Álıhan Bókeıhanov óziniń «Alash azamattaryna!» joldaǵan qulaǵdarynda:«Kónbegende kóretin aýyrlyq: baǵynyp turǵan úkimettiń jarlyǵynan bas tartsaq, jaý jaǵadan alǵanda, bas qorǵap úıde qalamyz dep, memleketke qamshymyzdyń ushyn bermesek, úkimet bizge qur ókpelep qoımas, kúsh jumsar, ol kúshti zakonge súıenip ister… Mysaly, Qazaq shyn qarsylyq qylatyn bolsa, el-elge otrád shyǵady. Otrád shyqsa, eldiń berekesi ketedi, bas pen malǵa álegi birdeı tıedi, eldiń irgesi buzylady. Aıtqanǵa kóne qoımadyń, qarsylyq qyldyń dep Túrkistan ýálaıatyna voennoe polojenıeni jurtqa kelge bir opat dep bilý kerek. Voennoe polojenıe ıǵlan etilgen jerje túımedeı jazyqqa – túıedeı jaza bolady. Qarsylyq kórsetsek, Túrkistanǵa bolǵan voennoe polojenıe ózge de elge bolmaı qalmaıdy…Az qazaǵa, az beınetke» [3] tózýi kerektigin túsindirdi. «Jurttqa kelýge tıisti ol opat» qandaı opat edi. «Kópti qazaǵa ushyratatyn, kópti azapqa qaldyratyn azap» qandaı azap edi. Kóterile ualǵan jaǵdaıda patsha aǵzamnyń buratana halyqqa daıyndap qoıǵan qandaı «syıy» bar edi? Mine, Á.Bókeıhanovtyi osy bir ǵana ýájin dáleldeıtin dáıekterdi kóp nazaryna usynýmen ǵana óz pikirimizdi dáıekteımiz.
Iá, alash qaıratkerleri «Qazaq» gazeti arqyly: pýlemetpen, zeńbirekpen qarýlanǵan patshanyń jazalaý áskerine qarsy shoqparmen, soıylmen, shıti myltyqpen qarsy shabatyn «barymta soǵysynyń dáýiri» ótkenin, bosqa qasapqa túsetinin, sondyqtan da áýeli qarýdyń tilin meńgerý qajettigin ashyq jazdy. Arandap bosqa qyrylyp qalmaý úshin jáne qazaq halqyn qalaıda zamannyń qarý-jaraǵynyń tilin bilýi úshin 1916 jyly aqpan aıynda Á.Bókeıhanov (bir Dýma múshesi ekeýi, depýtattyń atyn umyttym) Reseıdiń qorǵanys mınıstrine arnaıy jolyǵyp, mynadaı talaptar qoıdy:
a) Qazaqtan ásker alynsyn. Ony qazaq eli qostaıdy. Biraq qara jumysqa, okop qazýǵa ǵana alynyp, zeńbirektiń oǵyna qasap bolýǵa qarsy. Sondyqtan da qazaqtardyń óz erkimen áskerg barýy úshin:
á) Qazaqtardy áskerı iske baýlıtyn arnaıy qysqa merzimdik áskerı kýrs ashylsyn;
b) Jeke qazaq atty ásker bataleony men derbes polk qurylsyn;
v) Ásker quramyna qazaq ókili áskerı komısar mindetin atqarsyn;
g) Jasaqtardy aýyldy jerde ózimiz jasaqtap, at pen jáne qarajymen qamtamasyz etemiz.
d) Din ókili ishinde bolsyn.
j) Baqaýyl da (artqy qosyn – sharýashylyq bólimi, as daıyndaıtyn, kir jýatyn t.b. qyzmetter) – qazaqtardyń ózinen jasaqtalsyn. Sonda qazaqtardyń bashqurttar men qalmaqtardan, Kavkaz halyqtarynan bir de kem túspeıtinine kózińiz jetedi ári oǵan ant beremiz – dep [4-5, 7] jazdy.
Ókinishke oraı olardyń bul pikirin Patsha úkimeti múldem teris qabyldady, qazaqtar da baıybyna barmady. Patshalyq keńes pen Áskerı mınıstrlik: Túrkıamen soǵys júrip jatqanda túrik tektes halyqtardan ásker qataryna adam alýǵa bolmaıdy. Olar qarýlanǵan soń samoderjavıeniń ózine qarsy kóteriliske shyǵady» – degen arnaıy uıǵarym shyǵardy. Munyń ekinshi bir astary jáne bar. Onyń mánisi bylaı: birinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde Reseı jeńilisten keıin jeńilis taýyp jatqan. Uzaqqa sozylǵan soǵystan tıtyqtaǵan patsha úkimeti odan qutylyp shyǵýdyń amalyn qarastyrady. Ol amal tabylady. Sóıtsek, ǵalym Qaırat Saqtyń aıtýynsha: soǵysqa qatysýshy «Antanta» memleketteriniń sharty boıynsha: soǵysqa qatysýshy bir eldiń ishinen búlik shyqsa – ol el soǵystan shyǵady eken. Qazaq pen Orta Azıa halyqtarynan tyl jumysyna adam alynsa, olardyń sózsiz kóteriliske shyǵatynyn aldyn ala bilgen. Osyǵan oraı, ózderiniń maıdanda oısyraı jeńilip jatqanyna qaramastan tek qana Jetisý óńirinde jazalaý joryǵyn júrgizý úshin jergilikti jandarmereıanyń áskerinen tys 35 rota, 3900 qylyshty 24 kazak júzdigi, 16 zeńbirek, 47 pýlemet ustaǵan[6] Batys Sibir men Orynbordan shyǵýǵa tıisti jazalaý áskeriniń sany munan da kóp ári soǵys tájirıbesi bar jınaqy jasaq. 1916 jyly qupıa jasaqtalyp, tyldaǵy daıyn turǵan jazalaý otrádtaryn alash ardagerleri bilip, barynsha ashyq mátinmen «Qazaq» gazeti arqyly eskertken. Kóterilistiń qandy balaǵy sizderge belgili.
Mine, osy tyldaǵy jumysqa alynǵandar el kórip, saıasatpen tanysyp, qarýdyń tilin bilip, zamannyń ańysyn túsinip, elge qaıtqan soń el isine aralasty. «Alashorda» úkimeti kezinde Troıskide, Semeıde arnaıy qysqasha áskerı kýrs ashyldy. Onda: Kapıtan Toqtamyshev jáne aq gvardıanyń ofıserleri sabaq berdi. Sonyń ishinde: T.Qunanbaev, J.Aımaýytov, Sanıazbek Medeýov, Jetisýda – S. Amanjolov, J. Kúderın t.b. boldy. J. Aımaýytov pen Abdolla Baıtasovtyń Orynbordaǵy qyzyl áskerler kýrsyna dáris berýi de sonyń yqpaly. Osy kýrstar arqyly áskerı tájirıbeden ótken, maıdan kórgen alash áskerleri 1920 jyly Muhamedjan Tynyshbaev pen Oraz Jandosovtyń yqpalymen, Sarqandaǵy alash jasaǵy taratylyp, shuǵyl túrde Áýlıe-Ata qalasyna astyrtyn jóneltilip, onda tuńǵysh qazaq atty polkin qurdy.
Qazaq ultynyń ulttyq ıdeıasyn uıytqan «Qazaq» gazetiniń kótergen máseleleri áli de tolyq zerttep, astaryn ashýdy qajet etedi. Ony tereńdep zerttegen saıyn ulttyq qundylyqtarymyzdyń maǵynasy ashyla tústini anyq. Ult ustazy Ahmet Baıtursynovtyń tálimi sonda ǵana tıanaǵyn tabady.
Ádebıetter:
1.Álıhan Bókeıhanov jáne birtutas Alash ıdeıasy: Qazaqstan Respýblıkasy Táýelsizdiginiń 20 jyldyǵy // Túrkistan. – 2011. – 15 qyrkúıek (№37). – 9 b.; Eýrazıa ýnıversıteti gazeti. – 2011. – qazan (№105). – B.9, qarasha (№106). – B.9; Ult tutastyǵynyń uıytqylary nemese Álıhan Bókeıhanov jáne birtutas Alash ıdeıasy // Aqıqat. – 2012. – №6. – 53-57 b.
2. Jurtbaı T. «Uranym – Alash!..», Túrme áfsanasy, Jegi, 1 tom., A. El-shejire. 2007, 464 b.
3.Bókeıhanov Á. Shyǵarmalarynyń tolyq jınaǵy. 1-13 tom. Astana. Saryarqa. 2009-2013.
4.Jurtbaı T. Beıýaq. A.Qazaqstan. 1990.304 b.
5.Sapargalıev G. Karatelnaıa polıtıka sarızma v Kazahstane. A, Ǵylym. 1966.
6.Eleýov T. Qazaqstandaǵy 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilisi, A. Qazaq SSR ǴA baspasy, 1955.
7.QR Ortalyq Memlekettik arhıi, 44, 76, 109 qorlar.
