Tehnologıa jáne ǵylym lıderleri: senim, rýhanıat jáne olardyń dúnıetanymy

(tereń taldaý: Marıa Kúrı, Tomas Edıson, Albert Eınshteın, Issak Núton, Genrı Ford, Ilon Mask, Mark Sýkerberg, Bıll Geıts, Ýorren Baffet, Djeff Bezos, Larrı Ellıson)

Tehnologıalyq kóshbasshylar, ónertapqyshtar men ǵalymdar qoǵamǵa tek ónimderimen ǵana emes — dúnıetanymymen, etıkasymen jáne qundylyqtarymen de áser etedi. Olardyń Qudaıǵa, rýhanıatqa nemese dinge qatysty kózqarasy — sheshim qabyldaý stılin, qaıyrymdylyq jáne qaýymdastyqqa qatysty áreketterin, sondaı-aq bolashaqqa degen uzaq merzimdi strategıalaryn túsinýge kómektesedi.

1) Marıa Sklodovskaıa-Kúrı — ǵylymǵa sheksiz berilgendik jáne «únsiz» rýhanıat

Qysqasha ómirbaıany.

Marıa Kúrı (1867–1934) — tarıhtaǵy eń áıgili áıel ǵalymdardyń biri, eki túrli ǵylym salasynda (fızıka jáne hımıa) Nobel syılyǵyn alǵan tulǵa. Radıoaktıvtilik zertteýiniń negizin qalaǵan, adamzattyń ıadrolyq fızıka dáýirine ǵylymı esik ashqan ǵalym.

Senim/rýhanıat.

Kúrıdiń dinge qatynasy — erekshe ári kúrdeli. Onyń ómirine birneshe faktor áser etti:

✔ 1. Polák katolık ortasynda ósti, biraq dinnen erte alystady

Marıa jas kezinde katolıktik qoǵamda tárbıelendi, alaıda jasóspirim kezeńinen bastap dinge beıtarap pozısıaǵa beıimdeldi. Onyń kúndelikti ómirinde dinı rásimder, dogmalar nemese dinı ınstıtýttarǵa qatysý baıqalmaıdy.

✔ 2. Ózin rasıonalıs-ǵalym retinde kórdi

Marıa Kúrı úshin álemdi túsiný quraly — ǵylym. Ol barlyq nárseniń negizinde matematıkalyq zańdylyqtar, tabıǵı prosester jáne eksperımenttik dálelder jatyr dep eseptegen.

✔ 3. Dástúrli dinı rásimderden bas tartqan

Tarıhshylar Kúrıdiń:

kúıeýi Per Kúrıdi jerlegende dinı rásimge kelisim bermegenin,

óziniń jerleý rásiminde de eshqandaı dinı salt-joralǵy bolmaýyn qalaǵanyn

anyq jazady.

Bul onyń tek ıntellektýaldy emes, praktıkalyq deńgeıde de sekýlárıst bolǵanyn kórsetedi.

✔ 4. Adamzatqa qyzmet etý — Kúrıdiń «joǵary mısıasy»

Ol Qudaıǵa sený máselesin emes, adamzatqa paıdaly is jasaýdy basty moraldyq prınsıp dep qabyldady.

Ǵalymdardy «aqıqatty izdeýshiler» retinde kórip, ǵylymdy — álemdi túsiný men jaqsartýdyń jalǵyz senimdi joly dep eseptedi.

Analıtıkalyq túsindirme

Marıa Kúrıdiń rýhanı ustanymyn shartty túrde bylaı sıpattaýǵa bolady:

✔  Ǵylym — onyń «senimi», zertteý — «ǵıbadaty»

Ol úshin tabıǵattyń tylsym kúshteri dinı mıstısızm emes, zertteletin qubylys bolatyn. Ǵalym adamzattyń ıgiligi úshin tabıǵat syryn ashýy kerek dep sanady.

✔  Gýmanızm jáne etıka — dinı emes moraldyq negiz

Kúrı qaıyrymdylyqpen aınalysty, soǵys kezinde mobıldi rentgen apparattaryn jasap, myńdaǵan jaralylardyń ómirin saqtaýǵa kómektesti.

Bul — onyń adamǵa degen tereń jaýapkershiligin kórsetedi.

✔  Onyń rýhanıaty — únsiz, syrt kózge baıqalmaıtyn, biraq tereń

Marıa Kúrı mıstısızmmen nemese dinı fılosofıamen aınalyspady. Biraq ol ǵalamnyń logıkalyq qurylymyna tańdanyp, ony túsinýge qulshynyp, ǵylymdy adamzatqa qyzmet etýdiń eń joǵary formasy dep bildi.

2) Tomas Edıson — ǵylymı skeptık jáne «ǵylymı deızmge» jaqyn turǵy

Qysqasha ómirbaıany. Edıson (1847–1931) — elektr lampasy, fonograf jáne ónerkásiptik óndiris júıeleri arqyly ındýstrıaldyq revolúsıaǵa áser etken ónertapqysh.

Senim/rýhanıat. Edıson dástúrli dinı doktrınalardy jıi synaǵan; kóptegen sıtatalary boıynsha ol din men «teologıalyq Qudaı» túsinigine kúmánmen qaraǵan. Ózi jıi «ateıs» dep te atalady, biraq ǵylymı-ıntellektýaldyq «Joǵary aqyl» nemese «júıeli tártip» ıdeıasyn moıyndaıtyn deızmge jaqyn pozısıada bolǵany týraly dálelder bar. 

Analıtıka: Edısonnyń dúnıetanymy — «qupıany sheshý, eksperıment arqyly shyndyqty tabý» degen ǵylymı úlgige saı. Onyń skeptısızmi tehnologıalyq jańalyqty «mıftik» túsinikterge siltemesiz damytýǵa ıtermelegen.

3) Albert Eınshteın — «Spınoza Qudaıy»: kosmologıalyq, zańdylyqqa senetin ǵalym

Qysqasha ómirbaıany. HH ǵ. eń yqpaldy fızıkteri biri; salystyrmalylyq teorıasynyń avtory.

Senim/rýhanıat. Eınshteın óziniń «Spınoza Qudaıy» uǵymyn jıi qoldanǵan: ol jeke (personal) Qudaıdy (adamdardyń ómirine aralasatyn) qabyldamaı, biraq ǵalamnyń zańdylyǵyn, «kosmostyq tártipti» joǵary deńgeıdegi rýhanı kózqaras retinde baǵalaǵan. Ol óz pikirin «men ateıs emespin, biraq personal Qudaıǵa senbeımin» dep sıpattaǵan. 

Analıtıka: Eınshteınniń pozısıasy ǵylym men rýhanıat arasyndaǵy jıyntyq qatynasty kórsetedi: ǵylym — zańdylyqty zertteý, rýhanıat — zańdylyqqa tańdaný. Ol zamandastaryna «ǵylym men rýhanıatty qarsy qoıýdyń» durys emestigin aıtqan.

4) Isaak Núton — ǵalym jáne tereń teolog

Qysqasha ómirbaıany. Núton (1643–1727) — klasıkalyq mehanıkanyń negizin qalaýshy; nútondyq gravıtasıa zańyn tujyrymdaǵan ǵalym.

Senim/rýhanıat. Kópshilikke belgili bolǵandaı, Núton — óte dinı adam edi, biraq onyń teologıalyq ustanymy «ortodoksaldy hrıstıandyqtan» erekshelendi: ǵalym retinde Núton qudaıshyl (monoteıs) bolsa da, ol úshtik (troısa) dogmasyna qatysty geterodoksaldy kózqarasta bolǵan (keıbir zertteýshiler ony arıandyq nemese birqatar mazmundamada «nontrınıtar» retinde sıpattaıdy). Ol dinı jazbalarǵa kóp kóńil bólip, teologıalyq taqyryptardy tereń zerttegen. 

Analıtıka: Núton — ǵylym men teologıanyń tarıhı túrde bólek emes bolǵanynyń jaqsy mysaly. Onyń kózqarasy ǵylymdy Qudaı jaratqan tártipti ashýdyń quraly dep kórgen. Bul — qazirgi «ǵylym vs din» dıskýrsyna tarıhı kontekst beredi.

5) Genrı Ford — praktıkalyq senim jáne qoǵamǵa senim

Qysqasha ómirbaıany. Ford (1863–1947) — Ford Motor Company negizin qalaýshy; jappaı óndiris pen konveıer júıesin engizip, avtomobıldi jalpy halyqqa qoljetimdi etti.

Senim/rýhanıat. Fordtyń keıbir jarıa sıtatalary onyń Qudaıǵa jáne Providence (Jaratýshynyń basqarylýyna) senimin kórsetedi; birqatar málimdemelerinde ol senim men áreket arasyndaǵy baılanysty atap ótedi («Faith without action is delusion» sıaqty sıtatalar arqyly. Aýdarmasy: Qareketsiz senim – dellúzıa ıaǵnı Qareketsiz senim – shyndyqqa janaspaıtyn qıal). Bul — dinı dogmalardan góri praktıkalyq, moraldyq senim túri. 

Analıtıka: Fordtyń senimi onyń menedjment fılosofıasyna uqsas: senim (vision) + júıeli jumys = nátıje. Bul — tehnologıalyq óndiris pen masshtabtaýǵa baǵyttalǵan pragmatıkterdiń rýhanı balamasy.

6) Ilon Mask — kosmopolıttik skeptıkten «mádenı hrıstıan» kandıdatýrasyna deıin

Qysqasha ómirbaıany. Mask (1971 j. týǵan) — SpaceX, Tesla jáne basqa da kompanıalar arqyly ǵarysh, energetıka jáne AI salalaryn ózgertkisi keletin kásipker.

Senim/rýhanıat. Masktyń rýhanı kózqarastary kúrdeli: buryn kóbine agnostık/skeptık retinde sıpattalǵan, «sımýlásıa teorıasy» sekildi fılosofıalyq gıpotezalarǵa qyzyǵýshylyq tanytqan.

Sońǵy jyldary — ashyq suhbattarda Mask ózin «mádenı hrıstıan» dep atady, Isa dástúrin moraldyq jáne áleýmettik jaqsylyqtary turǵysynan baǵalaıtynyn aıtty (ıaǵnı ǵıbrattyq-ádettyq qundylyqtardy moıyndaıdy), alaıda ol áli de ádettegi katehızıs nemese dogmaǵa negizdelgen senimge tolyqtaı baǵynbaıdy. 

Analıtıka: Masktyń «mádenı hrıstıan» degen ózindik ıdentıfıkasıasy — bul onyń qoǵamdyq-saıası pikirlerinde jáne otbasy-áleýmettik ustanymdarynda dinı til men tradısıany qural retinde qoldanýy múmkindigin kórsetedi. Ǵylymı-tehnıkalyq jobaǵa kelgende ol ádette pragmatıkalyq, pragmatıkalyq emes «jaratylystyń zańdylyqtaryna» súıenedi.

7) Mark Sýkerberg — biriktirilgen rýhanı tájirıbe

Qysqasha ómirbaıany. Facebook/Meta negizin qalaýshy — áleýmettik medıa ındýstrıasyn qalyptastyrǵan mańyzdy tulǵa.

Senim/rýhanıat. Sýkerberg bala kezinde evreı dástúrinde ósti; keıin belgili bir ýaqytta ózin ateıs nemese agnostık dep kórsetken kezeńi bolǵan. 2016 jyly ashyq habarlamalarynda «men ateıs emespin, qazir din mańyzdy» dep jazdy; otbasy (áıeli Prısılla Chan) býddızm elementterine jaqyn. Sýkerberg ádette rýhanılyq pen adamnyń maǵyna izdenisi týraly kóp oılaıdy. 

Analıtıka: Sýkerbergtiń ózgermeli pozısıasy — tehnologıadaǵy «izdený» mádenıetiniń kórsetkishi: jeke ómirdegi ózgerister (balalardyń týylýy, otbasy) adamdardyń senimin jańarta alady. Bul sondaı-aq áleýmettik medıanyń rýhanı tájirıbeni qalaı qalyptastyratynyn kórsetedi.

8) Bıll Geıts — pragmatıkalyq gýmanızm, dinı ınstıtýttardan alys

Qysqasha ómirbaıany. Microsoft negizin qalaýshylardyń biri, qazir — fılantropıalyq jumystardyń iri tulǵasy.

Senim/rýhanıat. Geıts ózin dástúrli túrde qatty «dinshil» dep sıpattamaıdy; ol ózin agnostıkke jaqyn nemese «din men senimdi qurmetteıtin, biraq naqty dinı senimi joq» retinde kórsetedi. Geıts óziniń qaıyrymdylyq áreketterin kóbine ǵylymı-adamgershilik turǵydan túsindiredi. 

Analıtıka: Geıts úshin senim — praktıkalyq etıka men ınstıtýttar arqyly júzege asatyn qoǵamdy jaqsartý quraldary (vaksınasıa, bilim, densaýlyq saqtaý). Bul kózqaras tehnologıalardy «álemdi jaqsartý» quraldary retinde qoldanady.

9) Ýorren Baffet — pragmatıkalyq agnostık, «sanmen» oılaıdy

Qysqasha ómirbaıany. Baffet (1930 j. týǵan) — álemge áıgili ınvestor, Berkshire Hathaway basshysy; qarapaıym ómir salty men logıkaǵa negizdelgen sheshimderimen tanymal.

Senim/rýhanıat. Baffet óz ómirinde dinge tárbıelenip ósken (otbasynda protestanttyq orta), biraq eresek kezinde ózin agnostık dep sıpattaǵan — ıaǵnı Qudaıdyń bar-joǵyn bilmeımin / bilýdiń múmkin emestigi týraly ustanymy bar. Onyń «matematıkalyq, logıkalyq» oılaý tásili senim máselelerinde de baıqalady. 

Analıtıka: Baffettiń agnostıkalyq pozısıasy — onyń qarjylyq sheshimderi men fılantropıasynda (mysaly, mıllıardy bólip berý) «dástúrli dinı motıvasıany» artta qaldyryp, rasıonaldy, ınstıtýsıonaldyq tásildi tańdaǵanyn kórsetedi. Bul — tehnologıa salasynda jıi kezdesetin «etıkany júıe men effekt arqyly sheshemiz» degen kózqaraspen úndes.

10) Djeff Bezos — dástúrli dinnen ǵylymı izdenisterge deıin

Qysqasha ómirbaıany. Amazon negizin qalaýshy — elektrondyq komersıa qyzmetteriniń jahandyq damýyna yqpal etti.

Senim/rýhanıat. Bezostyń otbasylyq dástúri hrıstıandyqpen baılanysty bolýy múmkin; ol jeke ómirinde dinı kózqarastaryn sırek talqyǵa salady. Keı jarıalanymdar onyń balalyqtaǵy dinı áseri týraly jazady, biraq eresek kezeńde ol jaǵymdy túrde rýhanı-fılosofıalyq izdenisterge beıim. 

Analıtıka: Bezostyń jaǵdaıynda jeke senimin ashyq jarıalamaýy — búgingi iri kásipkerler arasynda keń taraǵan qubylys: qoǵamdyq ımıjdi basqarý jáne jeke ómir/senim arasyndaǵy shekarany saqtaý.

11) Larrı Ellıson — evreı tuqymynan shyqqan, tájirıbelik rýhanıatqa ashyq

Qysqasha ómirbaıany. Oracle-dyń negizin qalaýshy — baǵdarlamalyq qamtamasyz etý jáne korporatıvtik málimetter bazasynyń iri fıgýrasy.

Senim/rýhanıat. Ellıson tárbıesi negizinen reformalyq evreı otbasynda boldy; ol resmı túrde dinı dogmashylar qatarynda emes, jeke skeptık jáne jeke tájirıbelerge — mysaly, ıoga/azıattyq praktıkaǵa — qyzyǵýshylyq tanytqany týraly áńgimeler bar. Keıbir jazbalarda onyń ofısinde ishnara rýhanı belgiler bar ekeni, rýhanı tájirıbelerge ashyq ekeni aıtylady. 

Analıtıka: Ellıson sıaqty «erekshe tabysty» jeke tulǵalarda dástúrli dinı formalardan góri jeke tájirıbelik, shamaly eklektıkalyq rýhanıatty baıqaýǵa bolady — bul olardyń kásipkerlik jáne shyǵarmashylyq táýekelderin túsindirýi múmkin.

Qorytyndy:

Tehnologıa, ǵylym jáne kásipkerlik salasynyń kóshbasshylarynyń rýhanı jáne dinı kózqarastary ártúrli bolǵanymen, olardyń ómirlik fılosofıasy kóbine praktıkalyq etıkaǵa, gýmanızmge jáne adamzatqa qyzmet etýge negizdelgen. Keıbireýleri dástúrli dindi ustansa, basqalary skeptık, agnostık retinde sıpattalady.

Barlyq mysaldardan kórinip turǵandaı, senim men rýhanıat olardyń shyǵarmashylyq, ǵylymı jáne bıznes sheshimderine tikeleı nemese janama áser etedi:

• Ǵylym men zertteýdi «senim» retinde qabyldaıtyndar (Kúrı, Eınshteın)

• Skeptık nemese pragmatıkalyq turǵydan áreket etetinder (Edıson, Baffet, Mask)

• Dástúrli nemese tájirıbelik dinge negizdelgen fılosofıany qoldanatyndar (Núton, Ford, Ellıson)

Jalpy, bul kóshbasshylar úshin rýhanıat — jeke senim ǵana emes, álemdi túsiný, qoǵamǵa úles qosý jáne adamzatqa qyzmet etýdiń quraly. Bul olardyń ınovasıalyq oılaýymen, qaıyrymdylyq áreketterimen jáne uzaq merzimdi strategıalarymen úndesedi.