Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń bıylǵy Joldaýy óte keýdeli qujat, onda buryn-sońdy aýyzǵa alýdyń ózine bata almaıtyn qıandarǵa qol siltep otyrǵan asqaraly alyp maqsat kózdelgen. Qazaqstandy álemniń eń joǵary damyǵan 30 eliniń qataryna qosý mindetiniń zil batpan salmaǵy bar. Árıne, damý qarqynyn osy kúngiden góri ǵylymnyń jetistigin paıdalaný arqyly jaqsarta alsaq, tabıǵat resýrstarynyń baǵasy túsip ketpese, aldymyzdaǵy 35 jylda ekonomıkalyq kórsetkishtermen aldyńǵy qatarly 30 eldiń qataryna teńesip te qalarmyz. Bir kezde 50 eldiń qataryna enýdiń ózin bola qoımas degen skeptıkalyq kózqaraspen qabyldaǵan edik. Alaıda, aman-esen jettik qoı. Sol sıaqty, bir kezde EQYU-ǵa tóraǵa bolýymyz neǵaıbyl-aý dep oılaǵan edik. Tóraǵasy bolmaq túgil Samıtin de ótkizip bere aldyq. Endeshe, Máńgilik El bolýdy armandap otyryp, otyzdyqqa da jetip bararmyz. Onda otyrǵandar da ózimizdeı adamdar, eshqaısysy kókten túsken joq. Tek tynymsyz eńbek etip, joǵary tehnologıaǵa qol jetkizýmen damı bergender emes pe olar. Elbasy úzdiksiz damý ǵana bizdiń Táýelsizdigimizge kepildik bere alady degende de sony megzep turǵan bolýy kerek. Biraq…

Biraq… Bizden jalǵyz ekonomıkalyq emes, basqa da jetistikter talap etiledi. Sonyń ishinde qazaqstandyqtardyń sanasy, mádenıeti de soǵan saı bolýy kerek. Elbasy “Qazaqstan álemde adamdar úshin qaýipsiz jáne turýǵa jaıly eldiń birine aınalýy tıis. Beıbitshilik pen turaqtylyq, ádil sot jáne tıimdi quqyq tártibi degenimiz – damyǵan eldiń negizi” dep atap kórsetti. Biraq búgingi Qazaqstan dál osy talaptardy oryndaýǵa saqadaı saı otyr dep aıtý qıyn.

Damyǵan 30 elderdiń bárinde, máselen, AQSH-ta adam ózin-ózi erkin sezine alady. Óıtkeni, onda zań ústemdik quryp otyr. Eger zańdy buzbasań, durys júrseń, sen eshkimnen qoryqpaı, erkin tynystap júre alasyń. Ózińdi zańnyń qorǵaıtynyna senimdisiń. Al zań degenińiz bul elderde bárinen de joǵary turyp, monopolıalyq ústemdik etedi. Eshqandaı ákim, baımanap, qolyna túrli bıliktiń qulaǵyn ustap otyrǵandar, tipti, qurmetti aqsaqal, halyqqa eńbek sińirgen er, t.b. birde-bir pende ony buza almaıdy, buza qalsa, aıaǵy aspannan bir-aq keledi.

Al bizde she?.. Ázirge avtojoldardy belgilengen jerdiń ózinde kesip ótý túgil jaıaý adamdardyń júretin jerinde qorqa soǵyp júresiń. Óıtkeni, bir dárejeli sheneýniktiń esersoq balasy aýyr kóligimen trotýarǵa shyǵa kelip, soǵyp ketýi ǵajap emes. Ol úshin álgi soqqanǵa túk te bolmaıdy, óıtkeni, ákesi kóldeneńnen kelip jatqan kóp aqshany kóldeı qylyp tóge salady (jýyrda ǵana sonyń bir mysaly bolǵanyn barsha qazaqstandyqtar kózimen kórdi). Aýyr halde jatsań da otbasyńa bir paıdasy tısin dep sonyń usynǵan tıy­nyn alyp, “ekijaqty kelisimge” kelip, esersoqqa eshqandaı kiná artpaımyn dep qol qoıyp beresiń. Al onyń qylyǵynyń qoǵamdyq qaýiptiligin eskerip, ne de bolsa jazaǵa tartamyn deıtin zań joq. Sonda, halyqty qorǵaýǵa tıisti zań qaltalynyń ǵana quqyǵyn qorǵap, onyń aramnan jıǵan aqshasynyń aldynda bas ıetin sekildi. Demek… Zańda ústemdik joq. Bizdegi ústemdik – aqshada.

Nemese… nemese jasóspirim balańdy kóshede joq nársege uryndyryp, qaltasyna “birdeńe” (esirtki) salyp jiberýi, álgi báleden qaryzdanyp-qaýǵalanyp zorǵa qutylýyń múmkin. Kásipkerlerge istelip jatatyn qysastyqtar odan da kóp. Sondyqtan, qazir halyq polısıany, prokýrordy, qarjy polısıasy jáne t.b. quqyq qorǵaý qyzmetkerlerin anadaı kórgennen-aq qoryqqanynan (syılaǵannan emes) jalbaqtap, aýzyn maılap jiberýge daǵdylanǵan. Áleýmettik saýaldamaǵa qaraǵanda halyqtyń 10 paıyzy ǵana polısıaǵa senedi eken.

Jýyrda ǵana “Egemen Qazaqstan” respýblıkalyq gazetinde “Astamshylyq” degen maqala shyqty. Avtory – jýrnalıs Sh.Ámirov. Onda Almaty qalasyndaǵy Bostandyq aýdandyq sotynyń ǵımaraty aldynda Toqqoja degen advokatty Hamedov degen áýmeserdiń uryp ketkeni jazylǵan. Al endi sodan beri jarty jyl ótse de, advokattyń taıaq jegenin talaı adam kórse de, kezekshiliktegi polısıa qyzmetkeri men prıstavtyń ózi arashalasa da, jedel járdemmen jábirlenýshi aýrýhanaǵa jetkizilip, orta dárejedegi dene jaraqatyn alǵan degen sot-medısınalyq saraptamasynyń anyqtamasy bolsa da, qylmystyq is qozǵalmaǵan. Bul ne sumdyq ekenin árkim óz álinshe salmaqtasyn. Qylmys sottyń aldynda bolyp jatsa, advokat bolyp júrgen adamnyń ózi quqyǵyn qorǵaı almaı júrse, qarapaıym halyq quqyǵyn qalaı qorǵaı alady?

Qozǵalǵan qylmystyq isti tergeýshi A.Qýanyshuly degen qysqartypty. Al prokýrordyń bergen jaýaby: “Bul is ýaqytsha toqtap tur”, – degenmen shektelipti. Qansha ýaqytqa, ne sebepti, ol jaǵy belgisiz. Buryn quqyq qorǵaý qyzmetkerlerin “áreketsizdigi” úshin jaýapqa tartqandy jıi estıtin bolsaq, osy kúni zańnyń ondaı baby múlde umytylǵan sıaqty. Sondyqtan bizdegi quqyq qorǵaýshylar qorǵaýdan góri qorlaýǵa beıil bolyp bara jatqanyn kúnde kóremiz. Mundaı ister biren-saran bolsa jaqsy ǵoı, jappaı bolyp bara jatqanyn shyqqyr kózimiz kúnde kórip júrgen joq pa? Usaq-túıek dúnıeniń bári de qol jetpesteı qıyndap, aýyr kedergilerge ushyrap jatqanynda qandaı jaılylyq bolsyn? Máselen, asyǵystaý bolyp, telefonnyń aqyly (nazar aýdaryńyz, aqyly) anyqtamalyǵynan bir uıymnyń nómirin tez bilgińiz kelse, júıke tamyrlaryńyzdyń talaıy joıylatynyna aldyn ala daıyndala berińiz. Aldymen: “Siz 169 aqyly anyqtama qyzmetine qońyraý shaldyńyz”, – degendi eki tilde asyqpaı aıtady. Odan ári “qazaq tilin tańdaý úshin 1-di, orys tilin tańdaý úshin 2-ni basyńyz”, odan ári, uzaq sonar taǵy bir qyzmetterdi, sonyń ishinde operator bálen, aýa raıyn bilý túgen, valúta kýrsyn sodan, kınoteatr repertýaryn anadan bilińiz dep ezip turyp alatyn avtojaýap berýshige ne aıtasyz? Sharýańyz osy qyzmetke tirelip, asyǵyp, kúıip turǵanyńyzdy telefon ne qylsyn, odan ári mýzyka ketedi. Bul – qońyraý. Ol da júıkeńizdi biraz juqartqannan keıin “qazir operatorlar bos emes, kúte turyńyz” degendi estısiz. Taǵy da mýzyka. Taǵy da “kúte turyńyz”… Qysqasy, jarty mınýtta bitetin Sizdiń sharýańyzdy júıkeni juqartatyn jarty saǵatqa sozbasa, maǵan kelińiz. Árıne, talaı adam bul ýaqytta qoldy bir-aq siltep, telefon qulaǵyn tastaı salady. Osy nege kerek? Maǵan mundaı kereksiz aqparattardy tyqpalaýdyń keregi ne degendi telefon basshylyǵyna aıtsańyz, oıboı, Siz “joǵary servısti” túsinbeıdi ekensiz dep ózderinikin durys sanap, eshqashan jaǵdaıyńyzdy túsinýge tyryspaıdy. Óz túsinikterinde olar qyzmet kórsetýdi keremet jaqsarttyq dep oılaıdy. “Jaqsartqany” jurttyń júıkesin juqartyp jatqanyna olar pysqyrmaıdy da… Al bir kezde osy aqyly qyzmet múltiksiz istep, halyqty birshama qýantqanyn da bilemiz. Eger bir mekeme, uıymǵa baryp, tanys adamyńyzǵa jolyǵyp, ıa basqa bir jumyspen kirip shyqqyńyz kelse… Munda da júıkeńizdi aldyn ala shırata berińiz. Aldymen buryn qylmyskerlerge ǵana ornatylatyn aranǵa tap bolasyz. Qazir ondaıy joq mekeme neken-saıaq. Burynǵy kezde zeınetke shyqqan kempir-shal atqaratyn vahterlyq jumysty endi 70 myń teńge alǵanyna máz bolyp, bet-aýzy bes bıeniń sabasyndaı bolatyn bir qara dáý atqaratyn bolypty. Ol Sizdiń qujatyńyzdy alyp qalyp nemese jazyp alyp jibere salmaıdy. Kimge kelgenińdi, nege kelgenińdi surap, aldymen tergeýge alady. Bastyqqa kelgen bolsańyz hatshyǵa habarlasyp, odan bastyqtyń ruqsatyn kútip, ol kelgen soń ótkizý búrosyna jiberip, odan “ruqsat qaǵaz” aldyryp qana ishke jibere alady. Kim bolsańyz da sol kepke tap bolasyz. Bul ýaqytta kem degende jarty, áıtpese, 1-2 saǵat ýaqytyńyz óledi.

Sonda… Osy biz kimnen qorqamyz degen suraq týady.

Eń soraqysy sol – biz bir-birimizge senýden qalyp baramyz. Beıbit ýaqytqa qaramaı, birimizden-birimiz seziktenip, qaýip kútip, qorqatyn boldyq. Osynyń áleginen adamdy syılaý, onyń quqy men bostandyǵyn qadirleýden góri aıaqqa basý kúnnen-kúnge ulǵaıyp barady. Damyǵan 30 eldegi eń birinshi qundylyq – Adam. Bári de sol adam úshin jasalady, adam úshin qyzmet etedi. Barlyq qyzmet, Úkimet organdary qarapaıym adamǵa jaǵdaı jasaýdy, qyzmetine jaraýdy óziniń basty mindeti dep sanaıdy.

Byltyr belgili Reseı jýrnalısi Vladımır Pozner Amerıkaǵa barǵanda basynan keshken bir oqıǵany óziniń blogynda jarıalady. Nú-Iorkke baryp, qonaqúıge ornalasqannan keıin ol pasportyn joǵaltyp alǵanyn biledi. Ertesine qalanyń pasport ortalyǵyna baryp, tústen keıin jańa pasport alyp shyqqanyn egjeı-tegjeıli jazypty. Bizde ǵoı mundaı sharýa kem degende eki aptaǵa sozylar edi. (Árıne, Reseıde de solaı.) Rıza bolǵan Pozner óziniń mindetin múltiksiz oryndap jáne bul úshin eshqandaı “qosymsha aqy” talap etpeı, jarty kúnde jańa pasport jasap bergen adamǵa alǵys aıtaıyn dese anaý: “Ser, Siz bul úshin salyq tóleısiz ǵoı” depti qatqyl únmen.

Al bizdiń sheneýnikter árbir adamnyń salyǵynyń arqasynda óziniń tamaǵyn asyrap otyrǵanyn qaperine de almaıdy. Onyń oıynsha, oǵan eńbekaqyny Úkimet tóleıdi. Sondyqtan biletini Úkimet qana. Al Úkimetke aqsha qaıdan kelip jatqanyn oılap, bastaryn aýyrtpaıdy.

Prezıdenttiń talap etkendeı adamdar úshin qaýipsiz jáne turýǵa jaıly eldiń birine aınalý úshin sonshalyqty úlken kedergiden, alynbaıtyn qamaldan ótýdiń keregi joq. Tek, árkim óziniń istegen jumysyna adal, mádenıetti, sanaly qarasa bolǵany. Ásirese, sheneýnikter halyqtyń esebinen kún kórip otyrǵanyn sezinýi kerek. Ondaı áleýet bizdiń halqymyzda bar. Óıtkeni, halqymyz jappaı saýatty, eń quryǵanda orta dárejeli bilimi bar. Demek, bul is árkimniń qolynan keledi. Alaıda, ol úshin qoǵamymyz jappaı saýyqtandyrylýy kerek. Sonyń ishinde qoǵamymyz da zańnyń talaptary qatal oryndalatyn dárejege kóterilgeni durys.

Parlament jýyrda ǵana Qylmystyq kodekstiń jańa, jetildirilgen nusqasyn maquldady. Onda qylmystyń jańa túrlerin aýyzdyqtaýmen qatar, burynǵy “bylqyldaq” baptardyń birsypyrasy kúsheıtildi. Máselen, endigi jerde alty adamdy soǵyp ketip, onyń bireýin óltirgen adam eshqashan aqshasymen jazadan qutyla almaıdy. (Osyǵan deıingi “bylqyldaq” zańnama Qazaqstandy búkil álem jurtshylyǵy aldynda masqara qylǵanyn ony jazǵandar oılamaıdy da-aý). Endi mundaı jaǵdaıda qylmystyń qoǵamdyq qaýiptiligi eskerilip, jazyqtyny mindetti túrde jazaǵa tartý belgilengen.

Elbasy óziniń Joldaýynda mádenı saıasattyń uzaqmerzimdi tujyrymdamasyn ázirleý qajettigin aıtty. Demek, Prezıdent barynsha damyǵan 30 memlekettiń qataryna ótý degen sóz tek ekonomıkalyq kórsetkishtermen ǵana shektelmeıtinin kórsetip, Úkimetten sanany ósirip, adamdarymyzdyń mádenıetin kóterý jolynda da eńbek etýdi talap etip otyr.

Sondyqtan uzaqmerzimdi tujyrymdama halqymyzdyń mádenıetin joǵarylatýǵa úles qosar degen úmittemiz. Alaıda, ol tek mádenıet salasy qyzmetkerlerine ǵana qatysty bolyp, halqymyzdyń qalyń kópshiligine qatysty bolmasa, odan paıda joq. Osydan eki jyl buryn Prezıdent keıbireýlerdiń qala kóshelerinde durys júre almaıtyndyǵyn, kez kelgen jerde qoqys (temekiniń qaldyǵy, saǵyz, shekildeýik, t.b.) laqtyrýǵa beıim ekenin qatty synaǵany bar. Solardy toqtatý úshin aıyppul salý kerektigin aıtqan. Sol talaptyń kezinde, odan keıin de kóshelerimizdiń birshama tazaryp qalǵanyn kórdik. Osyndaı talap qoıylǵannan 1-2 jyl buryn Astananyń eń ortalyq kósheleriniń birindegi baǵdarshamǵa toqtaǵan mashınanyń esigi kenet ashylyp, júrgizýshiniń kúlsalǵyshyn kóshege aqtara salǵanyn da kórgen bolatynbyz. Ondaı sumdyqtar qazir joǵaldy. Demek… tártip batylyraq talap etilip, basymyraq aıyppul salyna bastasa, halqymyz bir demde túzý júrýdiń, mádenıetti turýdyń jolyna túser edi. Uzaqmerzimdi mádenı saıasattyń tujyrymdamasynda halyqtyń kóshede, qoǵamdyq oryndarda ózin-ózi mádenıetti ustaı bilýi sıaqty “usaq” nárseler de qamtylýy – barynsha damyǵan 30 eldiń qataryna enýdiń mańyzdy shartynyń biri. Aýyldan kelgen jastar jamandyǵynan emes, kóbinese bilmegennen de mádenıetti júrýdiń joldaryn bile bermeıdi. Kez kelgen jerge túkirý, qoqys shashý, aıǵaılap sóıleý, qatty ysqyrý, boǵaýyz aıtý sıaqty aýyldaǵy “erkindikter” qalada qol emes ekenin bildirip otyratyn sharalar jasalsa ǵana olar boılaryn túzý ustaýǵa úırenedi.

Mundaı dórekilikterdi jeńermiz-aý, al sanamyzdy jappaı torlap alǵan aqshaǵa degen ashkózdikti qalaı eńseremiz? Osy kúni joǵary qyzmetten bastap, eń tómenge deıingi sheneýniktiń talaıy ózine isi túsken adamnan qaıtse de “birdeńe” túsirgisi kelip turady. Jáne osy “juqpaly dert” kúnnen-kúnge dendep barady. Bizdińshe, ony joıatyn jalǵyz shara tek dinı qaǵıdalardyń alǵysharttaryn adamnyń boıyna sińirýde ǵana sekildi. Tek ımandylyq joly bolmasa, basqa dúnıemen (aıyppulmen, sottaýmen) ony toqtatý qıyn. Qudaıdan qoryqqan adam ǵana qolyn taza ustaıtyn shyǵar. Sondyqtan dinniń alǵysharttary, ımandylyq álipbıi mektep baǵdarlamasyna engizilip, “taza adam”, “taza qol” qaǵıdasy sanaǵa bala kezden bastap sińirilýi kerek. Bul is Qazan tóńkerisine deıin bilim alyp, boıyna bilimmen qatar, ımandylyqty sińirgen barlyq ustazdardyń aýzynan túspegen. Ǵabıt Músirepov te óziniń alǵashqy ustazy Beket Ótetileýov týraly jazǵanda ol kisiniń “árqashan da qoldaryńdy taza ustańdar” degen sózdi sabaq saıyn aıtatynyn eske alady.

Sonymen qatar, bul isti álemdik jáne dástúrli dinderdiń bári de ýaǵyzdaıtynyn jetkize alatyn úzdik oqýlyqtar jazylǵany jón. Buqaralyq aqparat quraldarynan da turaqty túrde ımandylyqqa ýaǵyzdaıtyn úzdik, qyzyqty habarlar men maqalalar berilip tursa, onyń da áseri az bolmas edi. Mádenıeti bizden góri joǵary damyǵan, aldyńǵy qatarly 30 eldiń bárinde de dinniń osyndaı tustary tereń nasıhattalyp turady.

Sondaı-aq adamdy meıirimdilikke, júregin izgilikke baýlıtyn fılmderdiń kóp túsirilip, únemi kórsetilip turǵany kerek-aq. Bizdegi atys-shabys, qandy sýdaı aǵyzatyn, adamdy qan-isherlikke úndeıtin fılmder joǵaryda atalǵan 30 eldiń teleekrandarynda áldeqashan kórsetilmeıtin “arzan dúnıeler”. Ondaılar tek Reseı bastaǵan TMD elderiniń ekrandarynan ǵana túspeıdi. Jáne sonyń kórsetilýin qalap, halyqtyń psıhıkasynyń buzylyp, qanypezerge aınalýyn jaqtaıtyn bir qarjylyq toptar da bar. Ondaılar osyndaı arzan dúnıelerge túrli syılyqtar berip, jarnamalar da jasap jatady. Sóıtip, halyqtyń peıiliniń buzyla túsýin qalaıdy.

Qazirgi qazaq fılmderiniń de kóbi sondaı. Jaıdan-jaı ashýlanyp, bir-birine shańqyldap jatqan keıipkerlerdi jıi kóresiń. Onyń ústine qazaq kınosynda sheber akterler áli de az. Kóbi kıno men teatrdy shatastyryp, teatrdaǵy akterdiń sheberligi degendi basshylyqqa alyp, túrli obrazdar jasamaq bolyp, qabaqtaryn túıip, tamaqtaryn kenep, t.t. sóılep jatqan jasandy qylyqty ártister kınoda kórinýge tıisti shynaıy ómirdi jasaı almaıdy.

Adamnyń boıyna izgilik nuryn quıatyn, sonymen birge táýbege kelýge yqpal etetin orystyń “Fransýz tiliniń sabaqtary”, poláktyń “Emshi”, ırannyń “Jánnat balalary”, evreıdiń “Pıanıs” jáne t.b. sıaqty fılmder túsirýge eshkim mán bermeıdi. Al olar bizdiń qoǵamǵa aýadaı qajet dúnıeler. Mádenı tujyrymdama boıynsha naq osyndaı fılmder túsirýge ǵana qarjy bólinýi kerek.

Bizdiń 2050 jylǵa aparýǵa bolmaıtyn boıymyzdaǵy eń kesir “dertimizdiń” biri – rýshyldyq. Osy bir derttiń kesiri uzaq jyldar boıy ulttyń damýynda aıaǵymyzǵa tusaý, qolymyzǵa buǵaý bolyp kelgenin bilsek te, sodan ajyraı almaı turmyz. Qazaqtyń talaıy-aq qansha jerden bir-birine meıiri túsip, baýyr eti ezilip tursa da jaqtasynyń rýy basqa ekenin bilgen jerde tosylyp, demde jatyrqap qalady. Osy bir keleńsiz dert búgingi kúni tipti asqynyp barady. Tipti, jap-jas qyzdardyń ózi rýǵa bólinip jatqanyn kórgende tula boıyń túrshigedi. Jýyrda bir toıda ısi qazaqtyń aqylshysy, kúlli túrki dúnıesiniń betkeustar erleriniń biri – Qazaqstan Prezıdentin “meniń inim, meniń baýyrym” dep sóıleı bergen bir jaman kempir jurttyń bárin yǵyr qyldy. Sondaǵy maqtanatyny – Prezıdentimizben bir rýdan eken. Áldeqashan álemdik tulǵaǵa aınalǵan, barsha halyq prezıdenttikke qaıta-qaıta saılaǵan adamdy bir rýǵa telı sóıleýdiń ózi qandaılyq tar óristilik ekenin aıtýdyń ózi artyq qoı bilgen adamǵa. Ondaı adamdy jekemenshikteýge seniń qushaǵyń tar ǵoı dep aqylsyz adamǵa qalaı aıtarsyń, eshkim de úndemeı otyrdy. Al eger árkimniń rýyn aıtyp maqtanýyn nemese bireýdiń rýyn surap qazbalaýyn zańmen tyıyp, osyndaı sózder aıtqan adamǵa 100 nemese 200 AEK kóleminde aıyppul salynatyn bolsa, eshkim de qoǵamdyq oryndarda rýdy aýyzǵa alyp, ózi de az qazaqty bólip-jarýdy qoıar edi. Sanadan múlde syzyp tastamasaq ta ákimshilik qylmys dep tanylǵan soń oǵan báribir shekteý bolar edi. Al bul dert sanamyzda júrse, biz İJÓ-niń jan basyna shaqqandaǵy kólemi 100 myń dollarǵa jetse de joǵary mádenıetti ult bola almaımyz.

Elbasy óziniń Joldaýyn “bir maqsat, bir múdde, bir bolashaq” dep atap otyrǵany da osyndaı dertterden adalanýdy kózdegennen týǵan ıdeıa ekeni kórinip tur. Sondyqtan atalmysh Tujyrymdamada, keıingi shyǵatyn zańdarda osyndaı jaıttardyń bári eskerilýi qajet.

Mine, Prezıdenttiń jańa Joldaýyn oqyǵanda osyndaı da oılar týdy. Osynyń ózi onyń betten qalqymaı, óte tereńnen tamyr tartyp, alys qatparlardaǵy aqyl-oılardy da qozǵap, mıdyń qatty shıryǵýynan týyndaǵan qujat ekenin kórsetedi.

Jaqsybaı SAMRAT,

jazýshy, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi.