«It úrse qut, ulysa jut»

Halyq maqaly

 Taımas jaqynda taǵy týdy, jańylmasam bul onyń 38-shi kúshigi. Judyryqtaı denesimen osynsha kóp kúshiktegenine qaıran qalam. Men oǵan tamaq bergen saıyn: «Taımas, sen jaman kúshik bolma, jaqsy Taımas bol, saǵan úrip júrgen jarasady, myna tabanymyzdyń astyndaǵy turaqty sen qyraǵy kúzet!», - deımin. Bul sózderdi ol túsinetin shyǵar, óıtkeni men onyń aldynda osy tirkesti kóp jyldan beri buzbaı qaıtalaýmen kelem, nege ekenin ózim de bilmeımin, Taımasty kórsem boldy osy sózder tilime orala ketedi...

Kók qaǵazdyń kúshimen Astananyń irgesindegi Qoıandy aýylynda ultaraqtaı jerdiń ıesi atanyp, sol jerge úı turǵyzbaq bop tyrbynyp jatqan alǵashqy kúni osy kándek kúshik sháýildep aýlaǵa ózi keldi. «Aýla» deppin ǵoı, ol kezde qaıdaǵy aýla! Tek uzaq jospardaǵy úlken úıdiń bassuǵarlyq bir buryshy daıyn bolǵansha panalaı turýǵa kıiz úı tigip qoıǵanmyn. Meniń «Aýla» dep otyrǵanym sol kıiz úıdiń aınalasy bolatyn.

It kelgen sol kúni biz týys-týǵan dos-jaranmen asarlatyp, aqylatyp júrip úıdiń irgetasyn bastap quıyp jatqanbyz. Kúshiktiń maǵan unaǵany onyń sháýildegen daýsy edi... Alǵashqy ishken jýyndydan keıin-aq ol munda ózin erkin sezindi. Ary beri jorta júgirip, kıiz úıdi bir-eki aınalyp shyqty da, irgege tura qalyp úre bastady, sodan úlken joldaǵy qaıshylasyp ótip jatqan kólikterdiń dóńgelegine jarmasa qýalap, áýdem jerge baryp qaıta keldi.

– Qanshyq eken, qýyp jibereıik, – dedi qurlysshy jitterdiń bireýi.

– Qazaq kándek ıtti asyramaıdy, óziniń jarymaǵan túrin qarashy! Muny qaıtpeksiń? – dedi taǵy bireýi.

– Joq, bul úrdi, jumysty bastaǵan kúni keldi ǵoı, erteń qumaı tazy kelgenshe osy kándek júre tursyn, – dedim men qaljyńdap.

Ia, men kóship júrgeli qaı zaman, orda buzar shaqtan asqansha taban tirer tıanaǵym bolmady. Endi mine, Qudaı qalasa osynda turaqtaımyn, bul meniń alǵashqy jeke baspanam bolmaq. Men osy jerdiń ıesimin! Munda meniń úıim bolady! Qarashy, áne, esik aldymda ıtim úrip júr, ol da óz panasyn tapqandaı.

– Káh, káh, káh... kele ǵoı kúshigim! Kel! Men seni budan bylaı Taımas dep shaqyram. Deneń kishkentaı eken, biraq sen men úshin úlkensiń. Sen úrdiń, úre ber, Taımas! Únińdi shyǵaryp úrip júrgeniń seniń bar ekenińnen derek beredi, bir jaǵynan sen endi osy aýlany kúzetesiń!...

Sodan beri tabany kúrekteı on jyl ótti. Toqymdaı aýla Taımastyń álemine aınaldy, ol osynda áli júr. Eshkimdi qaýyp jaralap jaman atqa qalǵan joq, biraq tynbaı úredi. Taımas sol ashshy sháýilimen–aq búkil aýylǵa tanymal boldy. Ásirese mektep oqýshylary onyń kúshigin alý úshin árdaıym úıge qaraı enteleıdi. Keıbiri aıqaılap ázildep ótedi, olar menimen jaqyn aralasatyn Qoıandylyqtardyń balalary bolsa kerek. «Sen jaman kúshik tappa, jaqsy Taımas tap, kúshikteriń qaıda seniń? Sen olardy qyraǵy kúzetpeseń alyp ketemiz» deıdi... Munaı kezde men úıde otyryp myrs etem, al Taımas syrtta ashshy daýsymen sháý ete qalady.

Taımas ár tórt-bes aı saıyn ylyǵady, ár joly kem degende bir kúshik, keıde tipti bes-alty kúshikten shubyrtady. Ol ylyqqanda búkil Qoıandynyń ıtteri bizdiń aýlaǵa jınalady. Sol kezde tóbettiń neshe túrin kóresiz, bizge eleýsiz bolǵanymen ózinshe bir orta paıda bolady munda, ıtterdiń bári urpaq úshin óz múmkindigin jibermeýge talpynyp jatady... Bir-birimen sóılesken syńaıly yryldasady, talasady, qyńsylaıdy.

Burynǵydaı emes qazir Taımasta ákimdik taraptan berilgen bolat tańbaly qujat bar, demek onyń mundaǵy júristeri zańdy. Ol sony bilgendeı keıde aýyldyń bir shetinen ekinshi jaǵyna qydyryp ketetindi shyǵardy, desede alǵashqy ádetinen esh jańylǵan joq, ol toqtaýsyz úrip shaýyp júredi... Meni erkelep qarsy alady, úrip shyǵaryp salady, mende bazardan ıtime jyly jumsaq birdemeler ala kelem. Bul salt ekeýara buljymas ýádege aınalǵandaı. Oǵan únemi óz qolymmen tamaq berem, keıde tamaǵyn jep taýysqansha qarap turam, qarap turyp oıǵa ketem...

Bala kúnimde bizdiń úıde osy qandenmen attas Taımas deıtin bir kári tóbet bolǵan. Onyń úlkendigi sonshalyq, jony 5-6 jastaǵy meniń boıymnan asyp turatyn, taıynshadaı dáý edi. Túri tym susty, ashýly bolǵandyqtan odan adam túgili mańaıdaǵy maqulyqtar da úrke qashatyn. Kórer kózge qanisherdeı Taımas bylaısha óte momyn, qoıdanda jýas bolyp qalǵan. Balamyn ǵoı, men onyń qulaǵynan súırelep, baýrynan tekpilep jatsam da ol maǵan esh qarsylyq kórsetpeıtin, kózin ashyp-jumyp múláıimsip jata beretin. Senesiz be? Baıǵustyń daýsy joq edi, «mylqaý» bolatyn. Es bilgeli men onyń eń bolmaǵanda bir ret úrgen únin estimeppin. Áıtsede, qyzyq! Sál buryndar baılaýda turǵanda, Taımas keıde ózinshe úrgen keıip tanytady, aýzyn ashyp-jaýyp, kádimgideı alasuryp, typyrlap jerdiń shańyn shyǵarady, biraq qansha bulqynsa da odan «úp» etken ún estı almaısyz, óıtkeni ol tilsiz ǵoı. Tek yshqynǵan demi men esikteı keýdesinen shyqqan kúshti tynysy onyń úrip jatqanynan derek berip turatyn. Bara-bara bári óshti, biz alyp ıttiń tek tiri jatqan denesin ǵana kóretin boldyq...

Taımasty kózin ashpaı turyp bizdiń úıge bir týysymyz ákelip tastapty. Bitimi taıdaı taısalmas keıpin baıqaǵan ákem oǵan «Taımas» dep at qoıypty ári kúndiz-túni shynjyrlap ustap, óz qolymen tamaqtandyryp júripti. Aıtpaqshy, kúshik kezinde ol kádimgi ıtterdeı úrgen eken, eseıe kele arsyldaǵanda daýsy jer jarardaı bolypty. Ol kez mádenı soqqydan eseńgiregen elge ishki ólkelerden(ishki Qytaı) satymsaq-kelimsekterdiń alǵash kele bastaǵan shaǵy eken. Aýyldyń berekesi ketip, urlyq-qarlyq jıilepti. Dál sol tynyshsyz ortaǵa qas qylǵandaı bizdiń Taımas ta tez ósipti, eki úsh aıda aıýdaı aqyryp shyǵa kelipti.

– Mynaý dıý ma, ne? Adamdy kózimen aq jutyp qoıardaı, men mynadan qatty qorqtym, – depti tynyshtyq teksere kelgen bir basshy.

– Qoryqpańyz! Meniń janymda turǵan adamdy bul qappaıdy. Qazaqtar ıtti qut sanaıdy. Bul bizdiń úıdiń kúzetshisi ǵoı, – dep kúlipti ákem. Álgi basshy da, odan keıingi úlken-kishi tekseretinder de, kelgen saıyn úıge keýdeleı kirip Taımasty kórgende tiksine qalyp, taısaqtaı qashatyn bolypty. Óz mindetin minsiz ótep júgen bul ıtke úıdegilerdiń sengeni sonshalyq, esik, tereze, darbaza, qashany ashyq tastap kete beretin bolypty. Óıtkeni óristen qaıtqan sıyr men aýladaǵy taýyq qazdy tóbet qoraǵa ózi qaıryp kirgizedi eken. Alyp Taımastyń aıbarynan seskengen urylar sodan keıin úıdi qoıyp bizdiń kósheniń mańaıyna jolamaıtyn bolypty.

Osylaı ótip jatqan kúnderdiń bir kúninde Taımas túni boıy ulypty, ulı ulı daýsy qarlyǵypty, jaman yrymǵa balap qasyna shoshyna jetken ákem onyń aýzynan qan aǵyp turǵanyn baqapty. Sóıtse ózi qabaǵan ári qapsaǵaı ıtke tisin basqan áldebireýler oǵan aıaýsyz qastyq saılapty. Anyǵy, bir kesek etke ıne shanshyp aldyna tastaǵan kórinedi.

Ine jutqan ıt qatty aýyryp ólimshi kúıge túsipti, úıdegiler jalma-jan mal dárigerlerine jetkizipti. Tóbettiń kómeıine qadalǵan «tikendi» dárigermamandar onyń alqymyn borshalap júrip áreń degende alyp tastapty. It jandy degen sóz bekerge aıtylmaǵan ǵoı, Taımastyń ózi qaterden aman qutylypty, biraq sodan bastap ol úre almaıtyn bolyp qalypty, daýsyn múldem joǵaltypty. Eń ǵajaby, ol tilimen birge ózge qasıetterinen de birtindep aıryla bastapty...

Taımas kúni boıy túsin sýyqqa salyp aýlada jatady. Tamaqty berseń ǵana jeıdi, áıtpese izdemeıdi, aptalap ash jata beredi, qashadan syrtqa attap shyqpaıdy. Buryndar ózi úıirip, ózi aıdap ákeletin sıyr men qaz úırekterde qazir onyń sharýasy joq, bóten bireý basynan teýip ketsede myq etpeıdi. Eshkimge erkelemeıdi, áýel deseńiz qasynan ótken ylyqqan ıtterge de ermeıdi. Bir sózben aıtsaq, ıt - ıttik qasıetin múldem joǵaltqan...

It qorlyqpen ótken ómiri-aı deseńshi! Degenmen qansha azǵyndap tozsada ol óziniń qazaqy uǵymdaǵy «jaqsy ıt» ekenin dáleldep ketti, óligin kórsetken joq, bir keshqurym izim-ǵaıym joǵaldy, qaıda, qalaı ketkenin eshkim bilmeıdi. Áıteýir birjola kózden ǵaıyp boldy, onyń sońynan izdeý salǵan da jan bolmady...

Odan beri kóp jyl ótti, Taımasqa tamaq bergende osy áńgime aýyq-aýyq esime túsip ketedi... «Tildesý» degen jan ıesi úshin úlken baqyt eken ǵoı, ol adam túgili ıtke de qajet bolǵany ma? – dep bas shaıqaımyn. Átteń, Taımas-aı! Úre alǵanda ǵoı, shirkin! Ana taıdaı denesimen, ana aıbyndy beınesimen ol ózi sıaqty biraz irini sońyna qaldyrar edi... Amal ne! Qor boldy! Tiline jasalǵan qastandyq ony ilikke alǵysyz etip, tuqymyn tuzdaı qurtty!

Já, dostarym, osy jerden doǵardym, óıtkeni kóńilim bosap ketti. Áne, syrtta ıt ulyp jatyr, kishkentaı Taımasqa qastandyq jasalmasa ıgi edi! Ittiń tilin túsinbesem de qarap keleıin...

Ásemǵazy Qapanuly