AL,  QAZAQTARDA AR-NAMYS BÁRİNEN JOǴARY TURÝY KEREK.

Meniń  jeke  pikirim  boıynsha   ıdeologıasyz  birde – bir  memleket, qoǵam , ult  bolmaıdy.  Olaı  bolsa, árbir  qurylymnyń   aldyǵa   qoıǵan  maqsat – múddege   jetýiniń  strategıasynda    ıdeologıa   bolýy     shart.   Olaı  bolmasa    seniń   bastaǵan  sharýań   shatqaıań, bulyńǵyr   bolady.   Bul  ómir  zańy.  Buljytpas  shyndyq.

     Osy  oraıda, Qazaqstan  Respýblıkasynyń  Prezıdenti- Elbasy N. Á Nazarbaevtyń  "Bolashaqqa baǵdar; rýhanı jańǵyrý"  atty maqalasy týraly jeke  pikirimdi  bildirýdi  azamattyq  paryzym  dep sanaımyn. Óz  basym  El  Egemendigin  alǵannan beri  ULT RÝHANIATYN TÝ ETİP USTAP, sol jolda   aıanbaı   eńbek  etip  kelemin.  Oǵan  týra   23   bolyp   otyr.  Ony   kóziqaraqty  qaýym  jaqsy  biledi.  Qoǵamda  arsyzdyqqa   jol  bermeı,   aldymen     adamdardyń Rýhyn    kóterý,  AR-Namysty   bárinen  de   bıikte   ustaý  týraly  ondaǵan   ıgi  sharalar  men  jobalardyń   júzege   asýyna   bastamashy   bolyp   kelemin.

Mysaly:  (Ulttyq  At   Sporty   Federasıasynyń  , Ulttyq  Sport Túrleri  Qaýymdastyǵynyń, Ulttyq   sportqa   arnalǵan   jıyrmadan   astam   qurylymdardyń   ashylýy,  Uly   Dala  Dúldili - QULAGERGE   eskertkish   salýymyz,  «ULY  DALA  DAŃQY-MÝZEI  SLAVY   VELIKOI  STEPI»   murajaıy  Jobasyn  qolǵa   alýymyz,   «ULY  DALA-ULTTYQ   RÝH»  atty   jalpy  halyqtyq  Aksıa ótkizýimiz,  «OLARDYŃ  ESİMDERİ   JÚREGİMİZDE »  atty  ómirden   erte   ótken  daryndy   jýrnalıs   qalamgerlerdi   eske   alýǵa   arnalǵan    qasıetti   sharalar,   jýrnalıserdiń    kómegimen    jańa   Eldordamyz-Astana   qalasynyń        jaǵymdy  ımıjin   jasaý,  Qazaqstannyń    kórikte   jarlerimen  tanystyratyn   «Baspasóz    saıahattary»,  «ULY  DALA  QYRANDARY» atty    halyqtyq  qozǵalys   qurýymyz jáne  taǵy  basqalary)

Sol   jolda   basymdy   báıgege  tigip,    týrasyn   tilip   aıtyp ,   maılybaev   sıaqty  jetesiz  ıdeolog   symaqtardyń   qyryna  iliktim. Olarǵa  meniń  elimizdegi   ıdeologıa   jumystarynyń   nasharlyǵy   týraly    jazǵan    ashshy     shyndyqtarym     unamaǵan.  Shynynda  ,   sol   kezde  tálim-tárbıelik   jumystar  toqyrap,  ıdeologıalyq    jumystarda   keleli   júıe    qalyptaspady.   Jastarymyzdyń    tárbıesi   tómendep   ketti.  Sodan  keıin,   olarǵa,    aldymen   ıdeologıa   sosyn   ekonomıka   degen   tujyrymym   unamaǵan. Ómir  bárin  óz  orynyna  qoıyp  otyr. Elbasy: «Maqsatqa  jetý   úshin  bizdiń   sanamyz   ozyp   júrýi,  ıaǵnı  odan  buryn  jańǵyryp   otyrýy  tıis» - degen  altyn  tujyrymymen  meniń pozısıamdy   anyq  qoldady, maılybaevtardyń   aýyzyn   japty. Sondyqtan  da , men   Elbasynyń  maqalasyn   qurmetpen  qabyldap, ult rýhanıatyna   qosylǵan   zor  úles  dep  baǵalaımyn. Maqalanyń  túsingen  adamǵa  máni  men  mańyzy  erekshe  ekeni  aıan. Bul  turǵyda  meniń  aıtarym:  dúnıe júzinde – 7 mıllıard  110 mıllıon  adam ómir súredi. Sony  quraıtyn  eki  myńnan  astam  ulttardyń  biri  de  biregeıi  biz - qazaqtar. Álemde jer  kóleminen  233 memlekettiń ishinde 9  oryn  alatyn  jeriniń asty da ústi de tunǵan baılyq - Qazaqstan Respýblıkasy. Týǵan tarıhyna 5 myń  jyl  bolǵandar  tek  Mysyrlyqtar, Rımdikter, grekter japondyqtar, qytaılarǵa ǵana emes, bizder qazaqtarda tarıh tamyryn tereńge jaıǵan, keleshek urpaqqa mol, ǵajap mura qaldyrǵan ultpyz. Biz kimbiz - degende, biz Altaıdan – Atyraýǵa, Alataýdan – Ulytaýǵa deıingi ulan – ǵaıyr jerdi mekendeýshi – Uly qazaq halqynyń urpaǵymyz deýimiz qajet. Al, qazaq bolý bir de, naǵyz qazaq bola bilý – bólek dúnıe. Naǵyz qazaq bola bilý – elińdi, jerińdi súıý, ata – babań sıaqty boıyndaǵy janyńdy berseń de - jerińdi bermeý, salt – dástúrińdi, týǵan tilińdi, dinińdi, dilińdi saqtaý dep bilem.Al, ótken ǵasyrda  ómir  súrgen  naǵyz qazaqtar týǵan jerimizdi kózdiń qarashyǵyndaı qorǵap, salt – dástúrimizdi saqtap, ana tilimiz ben  ata  dinimizdiń  qaımaǵyn  buzbaı  kesheden  búginge  amanat etti. Al, biz bolsaq, sol ata – babalardyń salt – dástúrin, asyl qazynasyn odan ári jalǵastyrýshy urpaqtardyń ókilderimiz. Óıtkeni, bárimiz ulttyq qundylyqtardyńórkendeýine úles qosyp, ómirimizdi soǵan arnap júrgen jandarmyz. Dál osy tusta halqymyzdyń sońǵy bir jarym myń jyldyq tarıhyna sholý jasaıyq. Bir jarym myń jylda bizdiń qazaq úsh kezeńdi bastan keshirip, tórtinshi kezeńdi ótkizip otyr.Birinshi  kezeń: Dáýirimizdiń 6 – ǵasyrynan – 16 ǵasyr aralyǵyn qamtıdy.Túrik qaǵanaty, Deshti – Qypshaq handyǵy Altyn orda, Qazaq handyǵynyń damý tusy. Bul – 11 ǵasyrǵa sozylǵan kóshpendilerdiń qalyptasý kezeńi.Ekinshi kezeń: Reseı Imperıasynyń qaramaǵynda bodan bolǵan kezimiz. Baıtal túgil - bas qaıǵy bolǵan zaman. Úshinshi   kezeń:  Qazan  tóńkerisi  bolǵan 1917 jyldan – 1991 jyldar Sovetter odaǵy taraǵanǵa deıingi 74 jyl aralyǵy. Ult rýhanıatynyń kóleńkede damýy.Tórtinshi kezeń: Qazaqtyń táýelsizdik alǵan 1991 jyldyń 16 – jeltoqsannan búginge deıin aralyq. Eń basty qundylyǵymyz el táýelsizdigi. Qazaq úshin qasterli uǵym. Biz beıbit ómirdi baǵalap, azat kúndi aıalap, táýelsiz eldiń tynysty tirligi úshin el bolyp, tynbaı eńbek etýge tıistimiz.Táýelsizdik eń basty jeńisimiz, eń úlken qundylyǵymyz! Shırek ǵasyr táýelsiz memleketpiz. Óz jeri, óz shekarasy bar álem moıyndaǵan biryńǵaı elmiz. Osyǵan jetkizgen jaratýshy ıemiz allataǵalaǵa jáne «Uly Dalada» san ǵasyr erkindik pen egemendikti ańsaǵan, sol jolda boılaryndaǵy jandaryn berse de, ultaraqtaı jerin jaýlarǵa bermeı arpalysqan ata-babalarymyzǵa árqashan basymyzdy ıip, taǵzym etemiz. -Bizdiń atalarymyz: «Malym janymnyń sadaǵasy, janym-arymnyń sadaǵasy. Malsyz bolsań da arsyz bolma; árli bolǵansha – arly bol; aryńdy jeme, baryńdy je; ar jazasy bar jazadan aýyr; er jigit eliniń uly, namysynyń quly» - dep ómir súrgen, ólmes ósıet qaldyrǵan. Bizde ıdeologıa, jastardyń ulttyq tálim-tárbıesi kemshin soǵýda. Ony baıý, baıý taǵy da baıý degen uǵymdar basyp qalǵan. Bul degenińiz - aldymen ekonomıka sosyn ıdeologıa degenniń saldary dep esepteımin. Meniń pikirimshe ekonomıka men ıdeologıa qyran qustyń eki qanatyndaı teń bolý kerek. Birge júrýi, birge máńgi bolýy kerek. Tek sondaı jaǵdaıda ǵana ult rýhanıaty joǵary deńgeıde bolady dep esepteımin. Otanshyldyq rýh qajet. AR-NAMYSTY bárinen joǵary qoıýmyz kerek. Eń bastysy –týǵan Otanymyzǵa adal qyzmet isteý dep túsinemin. Osy jol eshkimdi adastyrmaıdy. Osydan týra jıyrma úsh jyl buryn, «Biz qaıda baramyz?» atty avtorlyq Baǵdarlamanyń aıasynda «Qazaqtyń qyzyna qyryq úıden tyıym» atty úlken telehabar jasadym. Sonda, kapıtalızasıa, prıvatızasıa,ekonomıka dep ulttyq rýhymyzdan, ar-uıattan arylyp, kúlkimizdi jınap ala almaı qalyp júrmelik, Qazaqstan ekinshi «Taıland» bolyp ketpesin otandastar!» dep , búkil Qazaqstanǵa Úndeý saldym! Onyń ústine , «Las týrızmdi elimizge keltirmeıik?», «Ar-Abyroı daǵdarysynan arylaıyq?», «Ardy saqtaıyq, halqym?», «Biz qaıda baramyz?!», «Áset Isekeshevke Ashyq hat», «Baýyrjan Baıbek myrzaǵa amanat», «Baqytsyz qazaq qyzdary. Olar kimder?», «Ar daǵdarysy» atty jan-aıqaı maqalalarymdy gazet -jýrnaldarǵa jarıaladym. «25» atty erekshe Baǵdarlamamdy jazdym... – Ókinishke oraı, Ar máselesinde «aldymyzdy -jar, artymyzda- quz» tur. Ult bolyp uıysyp, jurt bolyp jumylyp kúrespesek qurımyz. Búkil álemge masqara bolyp, jýsa ketpeıtin ketpeıtin jaman atqa ıe bolamyz. Ony kórgennen, estigennen ólgen artyq dep sanaımyn. Shynynda meniń bul taqyryptarmen shuǵyldanyp kele jatqanyma týra 23 jyldan asty. 1995 jyly qazaq televıdenıesinde «Biz qaıda baramyz?»atty baǵdarlama jasadym. Sonda «Qazaq qyzyna qyryq úıden tyıym»,«Islam dini jáne jastar tárbıesi» atty habarlardy uıymdastyrdym.Judyryqtyń ústine judyryq.Shynynda qazaq qyzdary jat jurttyqtyqtarǵa kúıeýge birinen keıin biri shyǵýda. Orta eseppen alǵanda, bir jylda toǵyz myńdaı qazaq qyzdary shetelge turmysqa shyǵady. Eger osy qalypta bola bersek, kelesi ǵasyrda qazaq degen ult bolmaıdy. Sony túsiný ári seziný kerek. Osydan eki jyl buryn úlken baldyzymnyń úıine jańa qudalarymen birge qonaqta boldym. Sonda , bir qudaǵı:«Qazaqtarmen qazaqtar quda bolǵan sizder óte baqytty jandarsyzdar. Buny aıtyp turǵanym, Almatynyń medınstıtýtynda oqyǵan apaly-sińlili eki qyzym meniń tilimdi almaı , ındýstarǵa kúıeýge shyǵyp ketti.Bótenniń aty bóten bolady eken. Qyzdarymnan týǵan ındýs nemere jıenderge júregim emirenbeıdi. Sodan beri, kóńilim alaı-dúleı»-dep kózine jas aldy. Qyzyqtyń kókesin túıe soıǵanda kórersiń degen. Oǵan qosylyp Almatydan kelgen ekinshi qudaǵı jylady. Al, buǵan ne boldy desek, onyń da jańǵyz qyzy ıtalándyq bireýge shyǵyp, elden birjolata ketip qalypty. Tragedıa degen osy. Aıttym ǵoı, bul máselede jalpy jaǵdaı máz emes. «Aýrýyn jasyrǵan óledi»-deıdi bizdiń dana halyq. Bizdiń zertteýimizde, búgingi kúni 15 pen 25 aralyǵyndaǵy qyzdarmyzdyń teń jartysy shet eldikterge turmysqa shyǵýǵa daıyn. Ótken tarıhymyzdy zerdelesek, bizdiń qaıtpas-qaısar, erjúrek ata-babalarymyz boılaryndaǵy jandaryn berse de, ultaraqtaı jerlerimen qatar bolashaq qazaqtardy ákeletin qyz-kelinshekterdi jat jurttyqtardan qyzǵyshtaı qorǵap, saqtaǵan. Olar qyzdardy «Otan-Ana», «Jer-Ana», «El-Ana» dep baǵalap jaýǵa bermegen, qyz – eldiń yrysy men berekesi, ósýi, damýy dep bilgen. Basy ashyq másele, qyzdarymyzdyń jat jurttyqtarǵa jappaı kúıeýge shyǵýlary, ulttyń ósýine, demografıaǵa keri áserin tıgizip otyr. Bir sózben aıtqanda sanymyzdyń ósip, sapamyzdyń artýyna tejeýish bolyp tur. 1960 jyldary ózbekter men qazaqtardyń sany teń, 10 mılıonnan bolǵan. Olar qazir, 33 mıllıondy quraıdy. Saýd Arab elinde jáne basqa da arab memleketterinde qyzdarynyń basqa ult ókilderine kúıeýge shyǵýlaryna qatań shekteý qoıylǵan. Olar arnaıy zań qabyldaǵan. Zańdy oryndamaǵandar ólim jazasyna kesiledi.– AR uǵymy bárin qamtıdy. AR bolǵan jerde jeńiste bolady, jetistik te bolady.Onda ult mańdaıyn kóterip júredi. Al, arsyzdyq basqan jerde ult baqytsyz bolady. Arsyzdyq beleń alǵan eldiń namysy taptalady, saǵy synyp, eńsesi túsedi, bıshara bolady. Mine, arsyzdyq nege ákeledi? «Namysyn bermegen qazaǵym myqty ǵoı» dep kúnde shyrqaımyz. Shyryldaǵan shyndyqty jetkizer bolsaq, bizdiń qalalardy arsyzdyq basyp aldy. Qazir, ultymyzdyń bolmysyna, mádenıetine, namysyna, turmysyna óte jat myna qubylystar: jezókshelik, geıler, bir jynystylar mahabbaty, jalańashtaný, jyn-oınaqtar , saýna-bordelder, qonaqúı- bordelder úlken , kishi shaharlarǵa tolyp ketti. Prostıtýsıa kúnnen kúnge ósýde. Toqtaý joq. Qazir elimizde júz myńnan astam denesin satyp, aqsha taýyp, qazaqty jarge qaratyp júrgen qyzdar bar. Almaty, Astana, Shymkent, Taraz, Qaraǵandy, Qyzyldorda, Atyraý, Oral,Aqtóbe, Aqtaý, Qostanaı, Qyzyljar, Semeı, Kókshetaý, Óskemen, Pavlodar, Taldyqorǵan, Qapshaǵaı, Býrabaı jáne taǵy basqa qalalarda prostıtýsıa men ardy satý órship tur. Sumdyq emes pe. Ásirese, shet eldikter jumys isteıtin aımaqtarda jeńil júristiler kóp.Qazaq ulty qaıda barady? Dál qazir elimizde 25 jastan asqan, turmys  qurmaǵan 300 myńdaı «kári qyzdar», 200 myńdaı  «súr boıdaqtar» ómirsúredi. Onyń ústine  jesir qalǵan men ajyrasqandardy  qossań, bul  sıfrlar   eki-úsh  esege  kóbeıedi.  Búgingi  kúni  árbir  10  nekeniń 5-eýi  ajyrasyp  otyr. Taǵy  bir  sumdyq  qazaqtyń jastaryn  bedeýlik  kesepaty  jaılap  barady.

Sondyqtan  aıtarym,  Ar-Namysqa  jete kóńil bólip, ıdeologıalyq     jumystarǵa   belsene     aralasýymyz   qajet.   Mańyzdy maqalasynda   El Prezıdenti   osyny   durys   meńzep  otyr.

Avtory: Sádibek Túgel – QR eńbek sińirgen qaıratkeri, «Uly Dala Qyrandary» halyqtyq qozǵalystyń teń tóraǵasy, jazýshy.