25 maýsym Qazaqtyń «janbaı ketken juldyzy» Maǵjan Jumabaevtiń týǵan kúni.
Alashtyń ardaqty aqyny ómirge kelgen mereıli kúnge oraı Qamshy.kz aqparat agenttigi oqyrmandaryna Tursyn Jurtbaıdyń «Uranym Alash» trılogıasynyń «Tez» dep atalatyn ekinshi kitabynda Maǵjan Jumabaevqa arnalǵan taraýyn jáne Maǵjan Jumabaevtiń ómir jolyn aıshyqtaǵan, «Tyńdashy taǵdyr!» dep atalatyn rejıser Marat Qońyrov túsirgen hronologıalyq kórkem fılmdi usynady.
ÚSHİNSHİ TARAÝ: «ABYLAISHA TİKKEN AQYN»
(MAǴJAN JUMABAEV)
1.
1928 jyly 26 qarashada, ıaǵnı, «Alashordashylardyń» tergeý isi bastalǵan kúnimen kúnbe kún BKP(b) Qazaq ólkelik komıtetiniń «Qazaqstannyń orta oqý oryndary men joǵary oqý oryndaryndaǵy shákirtterdiń áleýmettik quramyn tekserý» týraly qaýlysy shyqty. Bul qaýly – qaýly emes, alashordashylarǵa aldyn-ala shyǵarylǵan úkim bolatyn. Tergeý isiniń «Aıyptaý qorytyndysynyń» «Mádenıet maıdany» atty taraýynda:
«Ózderiniń jolyn qýatyn izbasarlardy daıyndaýdyń asa mańyzdy másele ekendigin eskere kelip, uıym músheleri oqýshy jastardy ózderiniń qaramaǵyna iliktirý úshin belsendi túrde qımyldady jáne olardy ulttyq rýhta tárbıeleýge umtyldy... Jastardyń arasyndaǵy ózderiniń yqpalyn kúsheıtý úshin jáne ultshyl rýhtaǵy jastardy daıyndaý arqyly ózderiniń ıdeıalaryn buqara qaýymnyń arasynda keńinen taratý úshin kontrrevolúsıalyq uıym baspasózdegi, mádenı-aǵartý mekemelerindegi jáne ǵylymı-zertteý mekemelerindegi, joǵary oqý oryndaryndaǵy, eń bastysy, ádebıet salasyndaǵy kontrrevolúsıalyq áreketterin órshite tústi. Astyrtyn uıymnyń burynǵy músheleriniń kómegimen basylyp shyqqan kitaptar – buqara halyqty ulttyq rýhta tárbıeleýge, han men batyrlardyń dáýirin ańsaý sarynynda, keńes ókimetine narazylyq týdyrý rýhyna baǵyttaldy.
«Alashordashylar» kórkem ádebıetke erekshe kóńil bóldi. Olardyń kózqarasyn buqara halyqqa keńinen taratýda pesalar, óleńder, eski ádebıettiń nusqalary, áńgimeler men feletondar, taǵy da basqa janrlar taptyrmaıtyn ońtaıly qural boldy...», – dep atap kórsetildi.
Bári de qısyndy. «Astyrtyn uıym», “qarýly kóteris”, “Goloshekınge qastandyq” – qalaıda ıdeologıalyq arandatýmen aıaqtalýy tıis edi. Sonda ǵana tergeýdiń tórt qubylasy túgeldenetin. Sondaı-aq, Maǵjan Jumabaev sıaqty «óte qaýipti» tvorchestvo ıesi, azýly aqyndy erkindikte qaldyrýdyń ózi – «mádenıet maıdanyndaǵy» qylmys bolyp tabylatyn. Marksızm-lenınızm ǵylymı zertteý ınstıtýtynda S.Braının men Sh.Shafıronyń «Alashorda tarıhynyń ocherkteri» atty kitabynyń qoljazbasyn talqylaýǵa arnalǵan keńesti júrgizip otyrǵan «goloshekındik ıdeologtyń» biri İ.Quramysovtyń:
«Tek qana myna nárseniń ózi, Lenınniń qazaq tilindegi úsh maqalasynyń da aýdarmasynyń Maǵjan Jumabaevqa tıesili bolýy, bizdiń oqýlyq salasyndaǵy isimizdiń masqaralyq jaǵdaıda turǵanyn kórsetedi. Mysaly, orys tilin bilmeıtin qazaq jumysshysy, qazaq batyraǵy, kedeı, komýnıs, komsomol múshesi Lenındi Jumabaevtiń, eń bir shynaıy ári eń kórnekti alashordashyldyń aýdarmasy boıynsha oqyp jatqanyn elestip kórińdershi! Bul degenińiz baryp turǵan komýnıstik jeksuryndyq ekenin týra aıtýymyz kerek», – dep (Alashorda qozǵalysy, 4 tom, 21‑bet) «namystana» sóıleýi soǵan dálel.
Ulttyń ıgili úshin atqarylǵan eńbegińdi ádirá etken mundaı «qorlyqtan» qutylýdyń joly – syrtqa ketý bolatyn. Aqyndyq pen mahabbat maıdanyndaǵy baqtalasy, burynǵy sabaqtasy Sáken Seıfýllın men baýyryna basqan baýyry, batyraq aqyn Sábıt Muqanovtyń taptyq tabasyna qalǵan Maǵjan qadirin biletin «qarataıaqtary» bar Túrkistan respýblıkasyna baryp panalaıdy. Onda qazaq aǵartý ınstıtýtynda sabaq berdi jáne tek 1922 jyly ǵana 622 kitap shyǵarǵan Halel Dosmuhamedov pen Muhamedjan Tynyshbaev sıaqty ǵulamalar jetekshilik etken Túrkistan respýblıkasy oqý aǵartý komısarıatynyń janyndaǵy Qazaq ǵylym keńsiniń jumysyna belsene aralasqanyn oǵan berilgen:
«Túrkistan respýblıkasy oqý aǵartý komısarıatynyń janyndaǵy Qazaq memlekettik keńesi osy kýálik arqyly Qazaq ǵylymı komısıasynyń qyzmetkeri M.B.Jumabaev joldas mekemelermen, baspalarmen jáne jeke adamdarmen etnografıa, pedagogıka jáne basqa da Túrkistannyń jergilikti halyqtaryna, sonyń ishinde qazaqtanýǵa qatysty mádenı-aǵartý qyzmetterimen kelisim júrgizýge ókildik beredi. Oǵan, Jumabaevqa joǵaryda kórsetilgen máseleler boıynsha maǵlumattar jınaý júkteledi jáne memlekettik ǵylymı keńespen aradaǵy kelisimshartqa baılanysty turaqty túrde esep berip turýǵa mindetti», – degen(M.Quljabaıuly. Tashkent: Mustafa men Maǵjannyń ǵumyryna qatysty qujattar ne deıdi?», «Qazaq ádebıeti», 5 aqpan, 1999) kýálik kepildik beredi.
Shyndyǵynda da Maǵjan bul jyldary ǵylymı-kórkem shyǵarmashylyqpen alańsyz aralasty. «Aq jol» gazetine, «Sana», «Sholpan» jýrnaldaryna úzbeı qatysty. Ǵylymı komısıanyń tapsyrmasymen, bizdiń oıymyzsha, Aqan seri týraly ǵana emes, jalpy shyǵarmashylyq psıholgıa týraly kórkem oıdyń úlgisi «Aqan seri» atty zertteý de osy Tashkentte jazyldy. Ol óz múmkindigine jáne qoǵamǵa qajet ekendigine sene bastady. Oǵan Instıtýttyń ǵylymı Keńesiniń tóraǵasy Halel Dosmuhamedovtiń:
«1923 jyly 11 shilde kúni Moskva qalasynda ótetin Búkilodaqtyq aýyl sharýashylyǵy kórmesinde uıymdastyrylatyn qazaqtyń turmysy men etnografıasyna baılanysty sharaǵa Tashkenttegi Qazaq aǵartý ınstıtýtynyń stýdenti Qurmanbek Jandarbekovtiń ánshi retinde qatysýyn usynys etti, soǵan oraı ol demalystan shaqyrtylyp alyndy. Búkilodaqtyq aýylsharýashylyǵy kórmesine qatysqan qazaqtardyń kórmesinde Qazaq aǵartý ınstıtýtynyń oqytýshysy, Tashkenttegi Qazaq ǵylymı komısıasynyń múshesi Maǵjan Jumabaev erekshe ynta kórsetip, belsendilik tanytty. Kórmege ár túrli qujattar, kitaptar, materıaldar jınaǵy aparyldy. Olardyń uzyn sany 100-ge jýyq. Solardyń ishinde Temirdiń Túrkistandaǵy Ahmet Iassaýıdiń meshitin salý týraly jarlyǵy, Isa Toqtybaevtyń «Túrkistannyń jaǵyrapıalyq ocherkteri», Turar Rysqulovtyń «Jetisý máseleleri» atty kitaptar bar», – degen (Tashkenttegi tuńǵysh qazaq ınstıtýty, Tashkent, 2005 jyl, 52-bet) minezdemesi dálel.
Bir jylda 622 kitap, negizinen ınstıtýtqa asa qat oqýlyqtar shyǵarǵan Ǵylymı komısıanyń jumysy keńestik kúrkilder úshin «mádenıet maıdanyndaǵy qastandyq» bolyp esepteldi. Sol jyldardaǵy alash zıalylarynyń alańsyz ǵylymı-mádenı sanatkerlikpen aınalysýynyń nátıjesinde barlyq ǵylym salasyndaǵy ataýsózder qalyptasty. Alaıda munyń barlyǵyn tergeýshiler qylmys retinde qarastyryp:
«e). Aýdarma ádebıetterimen – Bókeıhanov, Dýlatov, Jumabaev, Baıtasov (aýdarmalardyń maǵynasyn burmalap, kereksiz, keńes mektepteri men buqara halyqqa asa qajetti emes kitaptardy aýdarýmen shuǵyldandy.
k). Markstik qondyrǵysyz, burynǵy «Alashordanyń» ıdeologıasynyń negizinde mektepke: Baıtursynov, Aımaýytov, Jumabaev, Baıtasov, Jálenov, Omarov E., Omarov A.S., Baıseıitov Áziz, Ádilev, Áýezov, H. Dosmuhamedov, M. Tynyshbaev oqýlyq jazdy.
l). («Aq jol» jáne basqa da «Alashordanyń» ıdeologıalyq yqpalynda bolǵan basylymdar arqyly): Baıtursynov, Dýlatov, Jumabaev, Áýezov, Esbolov, Aımaýytov, Omarov Ýálıhan, Dosmuhamedov H., Qashqynbaev, Qojamqulov, t. b. baspasózde ultshyl pikir bildirdi», – dep aıyptaý qorytyndysyn jasady.
Munda da tynyshtyqtyń bolmaıtynyn, «tyqyrdyń taıanyp kele jatqanyn» sezip, Máskeý saparyna attanarda Memlekettik ǵylymı Keńestiń tóraǵasynyń (S.Qojanov – ?) atynan Ádebıet ınstıtýtynyń jetekshisi, aqyn V.Brúsovqa qarata:
«Túrkistan respýblıkasynyń Memlekettik ǵylymı Keńesi Túrkistannyń jergilikti turǵyndaryn mádenı qarýlandyrý jáne olardyń mádenıeti men turmysyn jaqsartýǵa jaǵdaı jasaý maqsatynda qyr ıntellıgensıasyn óziniń aınalasyna toptastyrýda. Sonyń biri osy hatty tapsyrýshy, Memlekettik ǵylymı Keńestiń janyndaǵy Qazaq ǵylym komısıasynyń qyzmetkeri, óziniń bilimin jetildirý úshin, sonyń ishinde aqyndyq shyǵarmashylyqty tereńdep oqý úshin Máskeýge bara jatqan M.B.Jumabaev joldas. Qazaq ǵylym komısıasynyń minezdemesine júginsek: M.Jumabaev – talanty endi ǵana ashylyp kele jatqan qazaqtyń eń belgili aqyny, egerde onyń talantynyń tolyq jetilýine múmkindik jasalsa, keleshekte odan asa kórnekti aqyn shyǵýy múmkin. Qazaq ǵylymı Komısıasynyń tóraǵasy (H.Dosmuhamedov – T.J.) ony: «Bizdiń bolashaq Pýshkınimiz», – dep baǵalady. M.Jumabaevtiń joǵaryda atalǵan sala boıynsha talantynyń ushtalýyna tıisti jaǵdaı týǵyzý maqsatynda Memlekettik ǵylymı Keńes Sizge – Ádebıet ınstıtýtynyń jetekshisi retinde habarlasyp: M.Jumabaevtyń shyǵarmashylyq jumystaryna nazar aýdaryp, onyń Siz basqaryp otyrǵan ınstıtýtqa qabyldanýyna kómek berýińizdi ótinedi», – degen joldamaalady.
Bul joldamanyń ebepke – sebep bolǵany anyq. Sol saparda etnografıalyq kórmeni sátti ótkizgen Maǵjan Jumabaev oqý máselesin de ońtaıly sheship keledi. Soǵan oraı:
«Qazaq ádebıeti pániniń oqytýshysy Maǵjan Jumabaev 1923 jyly 1 qazan kúni: oqýyn jalǵastyrý úshin Moskvaǵa ketýine baılanysty qyzmetinen bosatyldy».
«Qazaqtyń bolashaq Pýshkıniniń» taǵdyryna shynymen alańdaǵan, az ýaqytqa bolsa da «taptyq tartystyń tabanynda taptalyp qalmasy» úshin Sultanbek Qojanov Túratkomnyń tóralqasy men Oqý aǵartý komısarıatyna jazǵan Baıanhatynda:
«Ortalyqtaǵy joǵary oqý oryndarynda oqıtyn Túrkistandyq stıpendıanttardyń tiziminde qazaqtyń kórnekti aqyny Maǵjan Jumabaevtyń da esimi júr. Jumabaev joldas – Revolúsıanyń talantty jyrshysy jáne qazaq ádebıetindegi realısik jańa baǵyttyń basy, halyq ertegileri men ańyzdaryn jyrlaýdaǵy teńdessiz sheber sanalady. Revolúsıa jyldarynda ol kóptegen tamasha ánder men ertegilerdi syıǵa tartty, Túrkistan memlekettik baspasynan birneshe kitaptary jaryq kórdi. Jumabaev joldas osy ýaqytqa deıin Qazaq ǵylym komısıasynda qyzmet etip, halyq aýyz ádebıetin jınaýǵa kóp kúsh jumsady. Jumabaev joldas búgingi kúnniń rýhyna saı bilim alý úshin Máskeýdegi Kórkem ádebıet ınstıtýtyna ketip barady. Onyń týma shyǵarmashylyǵy men eńbegi Keńes ókimeti tarapynan uqypty kózqarasty jáne bizdiń zamanymyzdaǵy qazaq kórkem ádebıetiniń jalǵyz jyrshysyna úlken nazar aýdarýdy talap etedi. Onyń ústine Jumabaev úıli-barandy, soǵan qaramastan oqý orynyna úı-ishimen birge ketýge májbúr bolyp otyr. Joǵarydaǵy aıtqandardy eskere kelip:
1) Jumabaevtiń stıpendıasyn jaýapty qyzmetkerlerge tólenetin jalaqymen teńestirýdi, 2) Jolaqysyn óteý úshin jáne úı-ishimen baryp ornalasqansha bir ret járdemaqy tóleýdi, 3) Joǵarydaǵy atalǵan oqý orynyna aýysý úshin Petorgradqa joldanǵan issaparyn Máskeýge aýystyrýdy», – usynady.
Bul Baıanhat qandaı nátıje berdi, ol jaǵy bizge beımálim. Tergeý isinde bul týraly M.Jumabaev:
«1923 jyly Tashkentke aýystym, onda Oqý-aǵartý halyq komısary Qojanovtyń joldaýymen Qazaq oqý-aǵartý ınstıtýtyna oqytýshy bolyp ornalastym. ári Qazaq ǵylymı komısıasyna múshe bolyp saılandym. 1924 jyly Moskvaǵa baryp ádebıet-kórkemóner ınstıtýtyna tústim, ol oqý orynyna joldama bergender Názir Tórequlov pen profesor Polıvanov. Polıvanov óziniń dosy profesor Rıchıge hat jazyp berdi. Sonymen qatar Qazaq ǵylym komısıasynyń da joldamasy boldy. Oqýdyń birinshi jyly Túrkistannan stıpendıa alyp turdym. Keıin ortalyq baspada qyzmet istep júrgendikten de ol stıpendıany alyp tastady. Ortalyq baspaǵa Tórequlov aldy, onda ádebı qyzmetker mindetin atqardym», – dep jaýap bergen.
«Maǵjan» atty alǵashqy mongrafıanyń avtory Sherıazdan Eleýkenov: qazaq úkimetiniń esebinen 20 som stıpendıa alyp turǵan, – degen maǵlumat beredi. Zady, bul osy alǵashqy oqý jylynyń shákirttik nápaqasy bolsa kerek.
Bizge málimi – Máskeýde de Maǵjannyń qý janyna tynyshtyq bolmady. Proletar jazýshylarynyń qazaq assosasıasy qurylyp, onyń quramyna tek qana kedeı tabynan shyqqandar qabyldandy. Olar Maǵjan, Muhtar, Júsipbek sıaqty «oqyp týǵan baıshyl-býrjýazıalyq ıdeologıanyń quıyrshyqtarynyń tamyryna balta shabý úshin» shabýylǵa shyqty. Tipti Sábıt Muqanovtyń:
«Halyq aldynda Maǵjannyń jáne ózge alashordashylardyń halyqqa jaý ekendigin áshkereleý... maqsatymen 1924 jyldyń basynda Orynborda Maǵjanǵa ádebı sot jasaýyna týra keldi».
Sotta basty aıyptaýshy bolyp sóılegen sheshen óziniń «Ómir mektepteri» atty ǵumyrnamalyq shyǵarmasynda:
«1. Jumabaev qazaq halqynyń, onymen qatar, qazaq halqyna qamqor bolyp otyrǵan Sovet ókimetiniń qas jaýy dep tanylsyn. 2. Onyń barlyq shyǵarmalary oqylýdan alyný ókimetten suralsyn. 3. Budan bylaı sovettik baspasóz betinen Jumabaevtyń shyǵarmalaryna oryn berilmesin», – dep qaýly shyǵarǵanyn jazady.
Qyza kele Sábıt Muqanovtyń baltasynyń júzi Abaıdyń óleńderin de otap tastady, sóıtip, uly aqynnyń esimi «qara taqtaǵa jazyldy».
Munyń barlyǵyna sebepker bolyp otyrǵan basty kiltıpan – 1922 jyly Bernıaz Kúleevtiń qurastyrýymen Qazan qalasynda, 1923 jyly Sultanbek Qojanovtyń alǵysózimen Tashkentte basylǵan Maǵjan Jumabaevtiń «Óleńder» jınaǵy edi. Bernıazdyń «syrshyl sózimen» jáne Sultanbektiń:
«M. Jumabaıulynyń óleńderi qazaq ádebıetinde úlken oryn alǵan dep sanap basyp otyrmyz. M.Jumabaıulynyń óleńderimen oqýshylar burynnan tanys. Ádebıeti jańa aıaqtanyp, ádebıet tili endi jasalyp kele jatqan jurtta Maǵjandaı aqyndardyń qyzmeti zor ekeni anyq. Osy kúnge deıin Túrkistanda qoıshylar tili sanalyp kelgen, resmı qaǵazdar jazýǵa, kitaptar jazýǵa jaramsyz delinip kelgen qazaq-qyrǵyz tili iske asýy bylaı tursyn, ónerge asatyn baı, jatyq, taza, ótkir, ádemi til ekenin Maǵjan óleńderi kórsete alady. Sondyqtan biz Maǵjan óleńderiniń saıası mánisinen góri, ádebı mánisin kóbirek kózde tuttyq. Sol jaqtaryn eskerip, Maǵjan óleńderiniń ishinde kez keletin marksızm dúnıe tanýyna uıqaspaıtyn jerlerin oqýshylar kóre salyp úrikpeı, kórkemdik jaǵyna, syrshyldyq jaǵyna, sýretteý jaǵyna kóbirek kóz salýy kerek, tarıh mánisine jete túsinýi kerek. Bul kitapqa M.Jumabaıulynyń baspasóz maıdanyna shyqqannan bergi jazǵan óleńderiniń kóbisi kirdi. Basý jaǵynan túzeı almaı otyrǵan kemshiligimiz: qaı óleńniń qaı jyly hám qaı sharttarda jazylǵandyǵyn kórsete almaýymyz. Súıtse de M. Jumabaıulynyń óleńderi ádebıet tarıhyndaǵy sońǵy 10-15 jyldaǵy aǵymdardy tekserýge de jaqsy qural bola alady dep oılaımyz. Túrkistan qazaǵyna arnap, Abaıdan keıingi ekinshi bastyryp otyrǵan ádebıet kitabymyz osy M. Jumabaıulynyń óleńderi. M. Jumabaıuly óleńderiniń til jaǵynan, ádebıet taný jaǵynann paıdasy kóp bolady dep senemiz», – degen sası astarly pikirlerine qaramastan «qarataıaqtardyń» ókiliniń poezıasyn «tapshyl qarabalaqtar» qabyldamady.
«Qara qazaqtyń» batyraq aqyndarynyń pikirimen sanaspaı qazaq aqynynyń jınaǵyn Qazaqstannan syrt jerde shyǵarý olar úshin «sheteldik ıdeologıalyq ústemdik, basyný» bolyp tabyldy. Bul alamannan Máskeýdegi Kúnshyǵys baspasynyń bas redaktory Nádir Tórequlov bastatqan qazaq qyzmetkerleri men stýdentteri de tys qalýdy «ar sanady». Ózi «qazaqtyń Pýshkıni» dep tanyp ádebıet ınstıtýtyna joldama bergen, kásibı baspa mamany retinde qyzmetke alyp otyrǵan ultshyl aqynnyń shyǵarmashylyǵyna beınesi jat beıtanystyqpen shúıligýi túsiniksiz. Ol 1924 jyly 24 qarasha kúni alpysqa jýyq «oqyrman» qatysqan jınalysta Sultanbek Qojanov alǵysóz jazǵan Maǵjannyń «Óleńder» jınaǵy týraly baıandama jasap, talqylady, jáı talqylanǵan joq, talqandady. Qol astynda isteıtin aqynnyń ózin shaqyrýdy ar sanady. Tek Jáken Sársenbın ǵana qarsy shyqty.
Sonymen, «dúnıe astan – kesten boldy». Ómir de, óner de tyǵyryqqa tireldi. Ne isteý kerek? Ulttyń rýhyn óltirmeı, janyn qalaı taza ustaý kerek? Bul talqylaý men talqandalý ult jazýshysyn qatty oılantty. Jáken Sársembınmen ekeýara áńgimede ádebı úıirme qurýdyń qajettigi týraly oı týyndaıdy. Ult aqyny alty alashtyń azamattaryna atoı salyp:
«Qazaq ádebıeti toǵyz joldyń torabynda turdy. Artynda bir jol, aldynda myń jol. Myń joldyń ishinde ózen órlegeni de, shólirkegeni de, barsa – keleri de, barsa – kelmesi de bar. Qazaq ádebıetin mynaý myń joldyń taraýyna alyp kelip, ańyrtyp turǵan – turmys. Ańyryp turǵan turmys - qazaq turmysy orys turmysymen, orys turmysy arqyly Eýropa turmysymen soqtyǵýy; qazaq ádebıetiniń orys ádebıetiniń ekpinine, orys ádebıeti arqyly Eýropa ádebıetiniń ekpinine kez kelýi – «tas pen japalaqtyń» kez kelýi. Japalaq ólmek.
Árıne, qazaq turmysy qıramaq, árıne, qazaq ádebıeti órtelmek. Biraq, bizge molda bolatyn Eýropa ádebıetiniń ózi de bir molda emes, myń molda. Alystaǵy anaý Eýropany qoıalyq, kórshimiz orys ádebıetin alalyq. Onyń da ótken dáýirlerin búrkep, osy kúngi dáýirin alalyq. Osy kúnde proletarıat tóńkerisi dáýirinde, keńes ókimetiniń ózinde orys ádebıetiniń myń baǵyty bar. Báriniń jalaýy – qyzyl, urany – tóńkeris, aldy – ortaqshyldyq syqyldy... Alaıda, ıskýsstvo, án – onyń bir salasy. Ádebıet týraly túrli baǵyttyń (ózinshe – T.J..) bir uǵymy bar. Iskýsstvo – bar, án – bolmaq, – degen baǵyttan bastap; ıskýsstvo – joq, án – bolmaq emes, buryn bolsa da – budan bylaı bolmaq emes, bolýǵa tıisti emes, – degen baǵytqa sheıin bar.
Onyń ishinde, biz dúnıe astan-kesten bolǵan zamannyń adamymyz. Jumyr jerdiń betindegi shirik qaýdy órtep, órteń shyǵarý úshin qylysh, naızany qoldan túsirmeı, maıdanda júrgen áskerdeımiz. Áıelimiz de, erimiz de saıasatshylmyz, sharýashylmyz, ádebıetshilmiz, tegis áskermiz. Ásker bolýǵa mindettimiz. Tóńkeris isi osyny tileıdi. Turmysy da osyny tileıdi.
Biraq maıdandaǵy áskerdiń árbir tobynyń da, árbir taptyń da bes mindeti bolmaq. Árbir top óziniń isin durys atqarsa ǵana, jalpy ásker soǵysta utyp shyqpaq. Bul top óz mindetin atqara almasa, óz mindetin umytyp, kóptiń dúrmegimen, aıǵaı-attannyń jeligimen lap qoıyp kete barsa, maıdan qur oıranǵa aınalmaq. Qazaqtyń jazýshylary da az áskerdiń kishkene bir qanaty. Úrkerdeı bir toby. Biraq olardyń moınynda jalpy áskerlik mindetten basqa bes mindet bar: Jazýshylyqtyń, aqyndyqtyń óz mindeti bar. Jazýshylarymyz áskerlik mindetin bilip, aqyndyq mindetin bilmese, atqara almasa – aqyn emes. Aqyndyqty bilip, áskerlikti bilmese ásker emes.
Qazaq eli Eýropa mádenıetiniń kózimen qaraǵanda mádenıet qory, ádebıet qory joq, kedeı el bolǵandyqtan, bizdiń jazýshylarymyz áskerlik, azamattyq mindetin umytyp, qur aqyndyqqa qadalyp qalýy múmkin. Ásirese, aqyndyq mindetin bile almaı, jalpy aıǵaıdyń ekpinimen ketýi de múmkin. Ádebıetti – aıǵaı ǵana dep, aqyndyqty – úgit-nasıhat qana dep uǵýy. Mysaly, ádebıet, ne dinshildik bádýamy, ne dinsizdik dep, áıteýir, bádýám dep uǵýǵa múmkin... Úlgi bolarlyq orys ádebıetiniń túrli taraýynyń turaqsyz bir taraýyna, ne barsa kelmesine, ne uzamaı quryp ketetin sıyrdyń shubyryndysyna túsip ketýge múmkin. Osy múmkindikterdiń shet pushpaǵyn kórip, ádebıet qazanynyń bir qulaǵyna jarmasyp júrgen, toǵyz oılanyp, toqsan tolǵanyp, tómendegi pikirlerdi ortaǵa salýymyzdy boryshymyz dep bildik.
Bul qurǵanymyz segiz qanat boz orda, alty qanat aq otaý emes, «abylaısha». Maıdan anyq, joryq dáýirinde daǵaradaı orda da, aıdan aq otaý da quryp otyrýǵa bolmaıdy. Attan dáýirine «abylaısha» kerek. Joryq «abylaıshasy» kerek (joryqta tigiletin qos). Basy jańa turmys orynyna «abylaısha» qalyp, bárimiz sıatyn boz orda tigiler. Bul keleshektiki. Áýeli baspana – «abylaısha!». Oqýshy! Jaqsy keldiń. «Tabaldyryqty» attap, tórge shyq. «Alqaǵa» kir!», – dep uran tastady.
Bul – «Alqa» ádebı úıirmesiniń «Tabaldyryq» atty baǵdarlamasynyń kirispe úndeýi. Ony jazǵan – aqyn Maǵjan Jumabaev bolatyn.
Aqyndyq asqaq kóńilmen ekpindete jazylǵan bul úndeýdiń astarynda tereń mán jatyr edi. Ol tustaǵy árbir naýqannyń ózin «maıdan» dep ataý rásimge kirip ketkendikten de, ár salanyń adamdary ózin «ásker esebinde» sezinýi zańdy jáne muny Maǵjan jarym-jartylaı mysqylmen aıtyp otyr. Negizgi túıini:
qalaıda Máskeýdegi áriptesteri sıaqty bir kórkemdik maqsatty ustanǵan óner adamdarynyń basyn biriktirý. Óıtkeni sol tustaǵy jalań áleýmetshilder men qyzyl jalaýly «jasasynshyldar» mádenıettiń túp tamyryna balta shaýyp, ejelgi muranyń bárinen bas tartty. Tek qana «jasasyndy» jeleý etti.
Bul ónerdi óltirýdiń eń bir otamaly sharasy edi. Ekinshi, Máskeýdegi qazaq oqyǵandary men stýdentteriniń:
«Maǵjannyń shyǵarmalary qazaq kedeıderine qarsy úgit-nasıhat quraly», – degen qaýly qabyldap, barlyq baspasózderge hat jazdy.
Ol hat búkil Qazaqstandy dúrliktirip, Maǵjanǵa jáne ultshyl jazýshylarǵa qarsy naýqan bastaldy da ketti.
Aqynnyń namysyn qozdyrǵan jáne ony «Alqa» atty ádebı úıirme qurýǵa májbúr etken de sol jaǵdaı.
Ol maıdanǵa «jeke ásker» retinde emes, «abylaıshasy» bar ádebı top retinde attanýǵa qamdanǵan. Sondyqtan da ol óziniń oıyn aıqyndaı jazyp, qanattas qalamgerlerden aqyl-keńes surady.
Tergeýshilerge bergen jaýabynda M.Jumabaev:
«Alqa» úıirmesin qurýdy stýdentterdiń talqylaýynan keıin oıyma aldym jáne onyń «Tabaldyryq» atty baǵdarlamasyn 1924 jyly jeltoqsannyń aıaǵynda basta, 1925 jyly qańtar aıynyń basynda jazyp bitirdim. Baǵdarlamany sol kezdegi Máskeý stýdentteri Sársenbın men Segizbaevqa oqyp berip, talqylattym, ózgertýler engizdim. Sodan keıin baryp jan-jaqqa tarattym», – dep jaýap bergen.
Árıne, tergeýshilerge: «Alqanyń» aldyna qoıǵan eshqandaı saıası maqsaty joq, tek qana ádebı múddeden týyndady, – degen laj aıtady. Bul oryndy da, óıtkeni, negizigi maqsat – ónerden týyndap otyr.
Sóıtip, tergeýshilerdiń aıtýynsha – «astyrtyn uıym, al shyn maǵynasynda «Alqa» atty ádebı úıirme ómirge keldi. «Astyrtyn uıymdy», ıaǵnı, ádebı úıirmeni qurǵan – Maǵjan Jumabaev pen rabfaktyń stýdenti Jáken Sársenbın jáne aqyn Amanaǵalı Segizbaev. Buǵan endi tek qana qara kúıe jaǵyp, tonyn teris aınaldyrylǵan:
«Alqa» atty astyrtyn ádebı úıirmeniń ómir súrýi ádebı eńbekterdi belgili bir tártip boıynsha bólisip daıyndaýǵa uıytqy boldy», – degizetin kórsetindi ǵana jetpeı turdy.
Árıne, munyń ar jaǵy ákki tergeýshi úshin túsinikti. Túsiniktisi sol, bul úıirme – Sovet Odaǵyndaǵy júzdegen ádebı-tvorchestvolyq úıirmeniń biri ǵana bolatyn. M.Gorkııdiń ózi «OPOIaZ»-ǵa jetekshilik etti. Solardyń úlgisimen KazAPP-tyń jankeshti qarsylyǵyna ushyraǵan «baıshyl, ótkendi kóksegen ultshyldar» – ózderin de, ónerdi de qorǵaý úshin «Alqa» atty ádebı úıirme ashýǵa umtyldy. Sol maqsatqa oraı shyǵarmashylyq básekege tústi.
Maǵjannyń “Batyr Baıan”, «Qoılybaıdyń qobyzy», Muhtardyń «Kókserek», «Qıly zaman», Júsipbektiń “Kúnikeıdiń jazyǵy», «Aqbilek» ispetti kesek týyndylary sol jyldary jazyldy. Úıirme óz aldyna saıası maqsat qoıǵan joq. Taza ónerdi qoldap, taptyq múddeden góri kórkemdik sheberlikti joǵary qoıdy. «Jalań urannan arylyp, saf ónermen sýsyndaýdy” (M. Áýezov) maqsat tutyp, «Sana» men «Sholpan» jýrnalyna jarıalaý arqyly sol ıdeıalaryn júzege asyrýdy oılastyrdy. Kórkem ádebıet týraly J.Aımaýytovtyń, Q.Kemeńgerovtiń, S.Sádýaqasovtyń, A.Baıtasov pen D.Ysqaqovtyń, Á.Mámetovanyń, Y.Mustambaevtiń oraılas pikirleri tutasa jarıalanyp, «tapshyl tabashyldardyń» betin qaırdy. Sonyń ishinde «Tiken» atty «tiken synshy» Sákenge:
«Tapshyl aqynbyz dep júrgen «aqyndardyń bet jýary» Sáken men Sábıt (Muqanuly) qoı. Sákenniń biraz óleńderinde sýretshilik bar bolǵanymen, tabandy pikir joq. Sáken qara qazaqtyń qolyna túspeıtin «asaý tulpar» bolyp júrgen. Komısarlyqtan túsken kún úni óshken Sákendi qalaı tapshyl aqyn deımiz? Segiz jyldaı aıqaıy taýsylmaǵan, kempirge úgit-nasıhat aıtyp otyrǵan, óleń jazýdyń tehnıkasyn bilmeı, soqyr túıedeı shalyp otyratyn Sábıtti qalaı aqyn deımiz?», – dep qadaldy.
Al Ydyrys Mustambaev ózine tán týra minezben:
«Sábıt maqalasynyń aıaǵyn: «Abaıdyń ar jaǵynda da qazaqtyń jaqsyly-jamandy ádebıeti bolǵan. Sol ádebıetter sarqylyp kelip, Abaı zamanynda bir qazyq qaǵyp ótti. Osynyń kezeńine Abaı kez kelgen soń, daıar tabaqtyń ıesi, daıar toqpaqtyń urýshysy, daıar qazyqtyń qaǵýshysy body da júre berdi», – dep bitiredi... Jón, jón, Sábıt!!! Onan da qazaqsha: «Abaı – aramtamaq», – dep bir-aq aıtsańshy. Kóp sóz sóılep áýre bolyp jatatyn ne bar?», – dep betke aıtty.
Qansha jerden «joldastyq syn» turǵysynan aıtylsa da mundaı pikirler jaýapsyz qalmady. Onyń zardaby birge emes, myńǵa tıdi. Ásirese, seri de shamkós Sáken Halyq komısarlary keńesiniń tóraǵalyǵynan ketkennen keıin 1925 jyldyń 13 – 20 mamyr aralyǵyndaǵy Keńestiń İİİ quryltaıynan keıin:
«Qazaqstandaǵy jaǵdaılardan, óz jaıymnan Stalın, Kýıbyshev, Molotov joldastarǵa aryz berdim. Stalın joldaspen aýyzsha sóılestim, sóıleskende barlyq mán-jaıdy aıttym («úkimet bıliginiń alashordashylar – S.Sádýaqasov pen S.Qojanovtyń qolyna kóshkendigi týraly – T.J.).Úlken oryndardan túsirilgenderdiń oqýǵa suranatyn ádeti bar ǵoı. Bul retpen men de: «Komakademıaǵa oqýǵa kirgizińiz», – dedim. Men osy sózderdi aıtqan soń Stalın joldas: «Komakademıaǵa ornalastyrý op-ońaı, biraq Qazaqstannyń hali óziń aıtqandaı bolsa, sizderdiń Qazaqstannan qashýlaryńyz kerek emes. Qaıta qatty belsenip isteýlerińiz kerek, meniń máslıhatym osy», – degen keńes alady.
«Úkimet bıligi S.Sádýaqasov pen S.Qojanov sıaqty alashordashylardyń emes», Sáken Seıfýllın sıaqty tóńkerisshildiń qolynda turǵanda, ultynyń teń jartysy asharshylyqtan qyrylyp jatqanda «Qazaq halyq komısary qyrǵa shyǵyp, 5-6 aı boıy demalǵanyn, sol ýaqyttyń ishinde halyq komısarynyń keńsesine bir de bir ret bas suqpaǵanyn» (G.A.Korostylev), aq boz atsyz «qarǵa adym jerdegi jınalysqa da attap baspaıtynyn, eshqashan eshqandaı máselege aralaspaıtynyn, másele de qoımaıtynyn» (A.Jıhanov), árıne, Stalınge jetkizgen joq. Odan kóri alash azamattaryn arandatý tıimdi edi (D.A.Amanjolova, Na ızlome (Alash v etnopolıtıcheskoı ıstorıı Kazahstana, A.2009. str. 388).
Araǵa apta salmastan T.Rysqulov pen S.Seıfýllınniń baıanhatynyń negizinde Stalınniń «Aq jol» jýrnaly týraly haty» jarıalanady. Kúzge qaraı «alashordashylardy alastatyp», qazaq qaıratkerleriniń ótinishi boıynsha Golshekındi Qazaqstanǵa jiberdi. Basylymnyń atyn aýystyryp alǵan Stalınniń qarapaıym qatesin túzetýge Ortalyq komıtettiń de, ólkelik komıtettiń de, eki «aryzshynyń» da dáti jetpedi. Týra sol kezde «Aq joldy» jabý týraly qaýly da shyqty. Ǵalym Sherıazdan Eleýkenovtiń synı oı ózeginen bul salystyrýdyń astarynda «Qý jaqtyń» Qazaqstanǵa kelýiniń «joǵarydaǵy sebepkerlerin» mekzeý bar. Olar: jaqsylyqty kútip – jamanatqa, kósemdi kútip – Qýjaqqa tap boldy.
Iá! Qandaı uqsastyq deseńshi! Seksen altynshy jyly da osy jaǵdaı qaıtalanyp edi-aý! Tarıhtan sabaq almappyz. Aıtpaqshy sol tarıhtyń beti keshigip ashyldy emes pe. Bizdiń myna jıyrma jyl boıy salystyra jınaqtaǵan jantalasty janyǵýymyzdaǵy salystyrýlpr men taldaýlar sol úshin qolǵa alynyp otyr ǵoı. Keıde janyńdy jegen jegiden: «Osynyń bári kimge kerek, ne úshin janymdy qınaımyn?», – degen toryǵýdan sondaı oılar jaryqqa alyp shyǵady (Bul máseleler týraly birinshi kitapta barynsha keń salystyryla taldanyp, «Aq jol» týraly qaýlynyń mátinin túgeldeı biz qurastyrǵan «Alash aqıyqtary» (2006) atty derekter jınaǵynda ǵylymı túsinikterimen qosa jarıalaǵandyqtan da, osy siltememen shektelemiz).
Sóıtip, «Alqanyń» baǵdarlamasy – qıal, jumysy – joba kúıinde qaldy. Joǵarydaǵy eki jýrnal da («Sana» men (Sholpan») kórkemdik-ıdeıalyq jat ustanymy úshin jabylyp tyndy. «Áıel teńdigi» men «Jańa mektep» jýrnalynda jarıalanǵan M.Jumabaevtiń óleńderi men J.Aımaýytovtyń, M.Áýezovtiń áńgimeleri, Á.Bókeıhanovtyń aýdarmalary, Y.Mustambaevtiń, D.Ysqaqovtyń synı maqalalary jalǵasyn tappaı, toqtatyldy. Onyń esesine, 1927 jyly shyqqan S.Seıfýllın uıymdastyrǵan KazAPP músheleriniń «Qus joly» atty jınaǵynda «Alqa» músheleriniń «jon terisin sypyrǵan» bes-alty maqala qatar basyldy. Saıası aıyp taǵýǵa sonyń ózi de jetip jatyr edi. Solaı boldy da. Ondaǵy aıyptaýlardyń pármeni sot úkiminen birde-bir kem soqpady. Ádebı pikir alysýdyń ózi «jaǵa jyrtysýdyń» bir túrine aınaldy. Ásirese, Maǵjannyń aqyndyǵy týraly jarysa jarıalanǵan «tańqıttar» (syn) talanttyń tanaýyn tilip jatty. Oǵan kóbik aýyz Goloshekın de aralasyp ketti. Ol 1927 jyly Búkilqazaqstandyq Úİ konferensıada:
«Eski ıntellıgensıanyń arasynda smenovehovshylardy eske túsiretin qozǵalys bar. Sender Jumabaevtyń «90» jónindegi áıgili óleńin biletin shyǵarsyzdar, ol ózi 90 jaǵynda bolǵandyqtan, 90 týraly jazady, al kópshilik bul san shynaıy eken dep aldanyp qalady. Olar 100 dep edi, jeńilip qaldy, endi 90 dep kúńirenýde, bizge jaqsy isterimen kelse, biz olardyń arqasynan qaǵamyz, alaıda 90-dy basqalardyń qoldamaýy qajet ekenin ańǵartý úshin biz arqasyn sıpap qana qoımaı, bir mezgil soqqyǵa da jyǵyp alamyz», – dep («Sovetskaıa step» gazeti, 1927 jyl, 21 qarasha, Sh.Eleýkenov, Maǵjan, 90-bet ) oıqastady.
Sábıt Muqanovtyń Maǵjan Jumabaev pen Muhtar Áýezov túrmeden qaıtyp oralǵanda solarǵa jazǵan hatynda da osy «smenovehovshylar» týraly uzaq túsindiredi. Shyndyǵynda da, M.Áýezov aıtqandaı, Goloshekın kelisimen Qazaqstandaǵy dáýir de, ýaqyt ólshemi de, qundylyq ta, kózqaras ta ózgerdi. Muny «usynys jasaýshylardyń» ózderi de kesh ańǵaryp, barmaǵyn tistep úlgere almaı qaldy.
Árıne, zıatker qaýym eriksiz qalamnan bas tartty. Soǵan qaramastan kórkem óner týraly pikir talastary ýshyǵyp kelip, ólim jazasyna ulasty.
Qaýipsizdik komıtetindegi hattamaǵa súıensek, 1929 jyly 20 shilde kúni Maǵjan Jumabaev tutqyndalyp, jaýapqa tartylypy. Al zıaly zertteýshi Sherıazdan Eleýkenov aınalymǵa túsirgen derek boıynsha Maǵjan Jumabaev 1929 jyly 6 shilde kúni Qyzyljar qalasynda tutqyndalyp, tómendegi ilespe hat arqyly Almatyǵa jóneltiledi:
«№ 6333 2 PP OGPÝ-diń Shyǵys bóliminiń KSSR boıynsha Almaty qalasyndaǵy ókiline. 1929 jyl, shilde.
Ústimizdegi jyly 6 shilde kúni tutqynǵa alynǵan belgili ultshyl qazaq aqyny Jumabaev Maǵjandy sizderge jiberip otyrmyz. Páterindegi tiptý kezinde onyń ishinara ómirbaıany jazylǵan qalyń dápterden basqa eshteńe tabylmady... Baıtasov Abdolla Petropavlovsk qalasy sheńberine kózge túspedi. Qalyń dápter «Qosymsha» retinde jiberilip otyr. OGPÝ okrýgtik bólimi bastyǵynyń orynbasary – V.Nıkerov. Sh/B ókiliniń kómekshisi – Gýbaıdýllın» (Sh.Eleýkenov.Maǵjan, 109-bet).
Kózi qaraqty, oıy sergek, jadýalǵa qabiletti, alǵashqy tergeýlerdiń mazmunymen tanys oqyrman M.Jumabaevti tutqyndaýǵa shyǵarylǵan qaýlynyń hattamasyn mysqylmen oqıtyny anyq. Onda M.Jumabaevtiń ómirine qatysty joq, tek D.Ádilevke taǵylǵan aıyptaý qorytyndysyn kóshire salǵan. Oqyńyz (D.Dosjannyń jarıalanymy boıynsha):
«Qaýly: 1929 jyl, 20 shilde. Men, Birikken memlekettik saıası basqarmanyń Shyǵys bóliminiń Qazaq ASSR-i boıynsha ókiletti ókili bastyǵynyń kómekshisi Saenko № 6 tergeý isimen tanysý barysynda mynadaı qylmysty istiń uıymdastyrylǵanyn anyqtadym:
1. Jumabaev Maǵjan keńes ókimetine qarsy kúresken jáne Orta Azıadaǵy basmashylar qozǵalysymen baılanysy bar astyrtyn uıymnyń jumysyna belsene qatysqan;
2. Bul astyrtyn uıym Syrdarıa okrýgine qarasty Sarysý aýdanynyń kóleminde qastandyq áreketpen aınalysyp júrgen aǵaıyndy Ádilevterdiń bandysymen astyrtyn baılanysta bolǵan.
3. Astyrtyn uıym biraz jyldan beri keńes úkimetiniń naýqandyq sharalaryna turaqty túrde iritki salyp, mádenıet jáne sharýashylyq jumystaryna kedergi jasady, sondyqtan da Maǵjan Jumabaevti Qylmystyq kodekstiń 58 babynyń 7, 11 tarmaqtaryna jáne 59 babynyń 3 tarmaǵyna sáıkes aıypty dep taýyp, soǵan oraı 128, 142, 147 baptardy basshylyqqa ala otyryp:
1883 jyly týǵan, iri baı tuqymynan shyqqan, jartylaı feodal, partıada joq, úılengen, buryn isti bolmaǵan, burynǵy alashordashy, Petropavl keńes-partıa mektebiniń oqytýshysy M.Jumabaevti joǵaryda atalǵan qylmysty isterin moıyndatý úshin tergeýge alýdy, soǵan oraı Petropavl keńes-partıa mektebindegi qyzmetinen 29 jyldyń 15 shildesinen bastap qyzmetten bosatýdy maqul dep taýyp, Qaýly qabyldadym.
Tergeý isine kedergi keltirýdiń aldyn alý maqsatynda Jumabaev Qazaq ASSR –iniń OGPÝ –niń komendatýrasyna qamaqqa alynsyn.
OGPÝ-diń Shyǵys bóliminiń bastyǵynyń orynbasary Saenko. Tergeýshiler: Logachev, Alshanskıı (qoldary)».
Tergeý isimen tanysa otyryp, aıyp qorytyndysyndaǵy jalǵyz ǵana janama derektiń rastyǵyna kózimiz jetti. Ol – Maǵjan Jumabaevtiń Omby qalasyndaǵy gımnazıada Dinshe Ádilevten bir saty joǵary kýrsta oqyǵany ǵana. Tergeý barysynda ózge aıǵaqtar qaperge de alynbady. Demek, bul aıyptaýlar naqty aıyp emes, jeleý kúıinde qalǵan.
Árıne, «jappaı qurbandyq shalý» naýqanyna ushyraǵandardyń negizgi «kinási» ultyn súıgendigi, ulty úshin kúıgendigi, ultynyń rýhanı murasyn saqtap qalý jolyndaǵy kúresi ekendigi túsinikti.
Al, osy tórtinshi «maıdan – mádenıet maıdany» salasyndaǵy, «Alashordashylardyń» qylmystary mynady edi:
1. Jaýapty oryndarǵa kirip alyp, keńes ókimeti
