Sarapshy pikiri

2017 jyly Qazaqstanda Jańǵyrtý 3.0 ekonomıkalyq jańarýlardyń jańa tolqyny bastalǵan bolatyn, onyń basty maqsaty eldiń jahandyq básekege qabilettiligin arttyrý men álemniń eń damyǵan 30 eli qataryna kirý. Ekonomıkalyq jańarýlardyń basym baǵyttarynyń biri memlekettiń jyldamdatylǵan tehnologıalyq jańǵyrýy bolyp tabylady. Dál osy tehnolgıalyq jańǵyrtý ózge salalardyń damýyna serpin beredi.

Sońǵy jyldary Qazaqstandaǵy tehnologıalyq jańǵyrtýdyń qarqyny qýattylyq qurylymdaryn ózgertip, shıkizattyq modeldi aldyn-alýǵa qaýqarsyz bolyp keldi. Otandyq óndiris salasy óndeý ál-aýqaty boıynsha kúrdeli shekteýlerge tap bolýda.

Qazirgi ýaqytta kóptegen salalar boıynsha júktelmegen qýattylyq mólsheri tómen deńgeıde. 2016 jyly 90 ben 99,9% aralyǵyndaǵy júktelý qýatynyń deńgeıi nebary ónimniń 15 túri boıynsha tirkeldi, 50-den 90% deıin – ónimniń 65 túri boıynsha, al 10 men 50% ‑ ónimniń 150 túri boıynsha.

Júktelý deńgeıiniń joǵarǵy kórsetkishteri negizinen ken ıgerý salasyna jatady: shıki munaı tabıǵı gazdy shyǵarý  – 82,1%, metal rýdalaryn qazý – 71,5%.

Kóbinde tutynýshylyq mańyzy bar kásiporyndar júktelimi az  bolyp keledi. Azyq-túlik óndirisiniń júktelimi orta eseppen 40% shamasynda bolsa, ózge salalar boıynsha bul meje 20%-ǵa tómen. Qýat júktelimi az bolýdyń sebebi shıkizat sapasyna jáne naryqqa shyǵarý máselesine qatysty.

Qýat júkteliminiń tómendiginen aýyl sharýashylyǵynyń qosylǵan valdyq baǵasy (ary qaraı - QVB) aýyl sharýashylyq taýarlaryn óndeý QVB-dan 3 ese artyq. Mysaly úshin: Nıderlandyda kólemi jaǵynan álemde ekinshi orynda turǵan aýyl sharýashylyq taýarlaryn ekporttaýshyǵa agrotaýarlyq óndiris aýyl sharýashylyq óndirisinen 2,5 ese kóp.

Kólik qurastyrý salasynyń óndiristik ál-aýqatynyń da jaǵdaıy kúrdeli – bul kásiporyndardy qajetti quraldarmen qamtyp, óndiristegi ǵylymı-tehnıkalyq úderisti qamtamasyz etetin sala. Qazaqstanda kólik qurastyrý salasynyń ónimderine degen ishki suranym negizinen ımport esebinen qanaǵattandyrylady. Import jalpy ónimniń 90% qamtıdy. Metalóńdeýshi iri kásiporyndar tómengi shektegi ónimdi shyǵarýmen ǵana shekteledi. Kishi jáne orta kásiporyndar úshin joǵary tehnologıaly sapaly ónim shyǵarý úshin ǵylymı zertteýler jetispeıdi.

Óndiristik qýattylyq júkteliminiń az bolý sebebi retinde kelesi jaıttardy atap ótýge bolady.

Birinshiden, 2011-2015 jyldary ekonomıkalyq qyzmettiń barlyq túrleri boıynsha jańa quraldardyń úlesi 20%-dan aspaıtyn.

Jańarý prosesi kólik quraldaryn, treıler men júk tıegishter, sonymen birge, rezeńke jáne plasmassalyq ónim shyǵarý óndirisinde qarqyndyraq júrip jatty.

Sektorlar ishinde bylǵary óndirisi jańa qýat kózderimen az qamtylǵan, orta eseppen jańarý koefısıenti nebary 1,4%-dy quraıdy.

Barlyq sektorlar boıynsha jańarýdyń tómen koefısıenti bolýy sebebi kásiporyndardaǵy qurylǵylardyń der kezinde jańartylmaýynda. Eskirgen tehnologıalyq tizbekke qosylǵan jańa kólikter kútilgen nátıjege alyp kelmeýi de múmkin. Jańarýǵa degen tómen serpinder eldiń óndiristik baǵytta artta qalýyna ákep soǵady.

Ekinshiden, eskirgen jáne isten shyqqan qýat kózderin joıý aýqymdylyǵy da tómen deńgeıde. Jalpy alǵanda óndiris salalarynda qýaty kóziniń nebary 2%-y ǵana joıylǵan, teri ónimi, rezeńke jáne plasmassa óndirisin eseptemegende. Joıý aýqymdylyǵynyń tómendigi óndiriste isten shyqqan jáne eskirgen quraldardyń kóp bolýyna sebepshi bolady.

Úshinshiden, negizgi quraldardyń eskirý deńgeıiniń joǵary bolýy. Negizgi quraldardyń eskirý deńgeıi jańarý koefısıentinen áldeqaıda kóp. Shaǵyn salalarda bul kórsetkish 23,3% (hımıalyq óndiris) bastap 65,2% (ýómir men lıgnıt qazý) deıin jetedi. Teri óndirisinde, azyq-túlik óndirisi men metalýrgıalyq óndiriste negizgi quraldardyń eskirý úlesi 40%-dy quraıdy.

Qýattylyq júkteliminiń azdyǵynan qorǵa qaıtarý úlesiniń tómendegenin baıqaýǵa bolady. Osylaısha, 2011 jyly negizgi quraldardyń 1 teńgesi balanstyq qun boıynsha 1 teńge 51 tıynǵa teń bolsa, 2015 jyly – 1 teńge 45 tıynǵa teń edi.

Ónim áldeqaıda joǵary baǵa qosyp shyǵaratyn óndeý óndirisi qarjylandyrýdyń azdyǵynan zardap shegýde. Tutynýshylar taýaryn óndeýmen aınalysatyn jeke kásiporyndar  qarjylyq qoldaýǵa muqtaj, bul óz kezeginde tehnologıalyq serpilis jasap, eksporttyq naryqqa shyǵýǵa shekteý qoıady.

Investısıanyń negizgi kólemi qazba jumystary óndirisine negizdelgen. 2016 jyly taý-ken óndirisi salasyna 63% ınvestısıa tartylsa, óndeý óndirisine nebary – 20% quıylǵan.

Qýattylyqty arttyrý úshin kredıttik kóderdiń tómen qoljetimdiligi men qymbattylyǵy da sebepshi. QR Ulttyq bankiniń málimetinshe, 2016 jyly óndeý óndirisine tıesili úles kólemi jalpy kredıttiń portfeldiń 9% kredıtin quraǵan, al saýda úlesine 20%-dan astam bólingen.

Soltústik-SHyǵys Azıanyń damyǵan elderinde «jas óndiristi» qorǵaý, ishki naryqtaǵy básekelestikti qoldaý men joly bolmaǵandardy irikteý sekildi sharalar nátıjeli sharýa bolyp úlgergen.

Qysqa merzimde óndiris salasynyń barlyq shoǵyrlary boıynsha jańǵyrtý jumystaryn júrgizý múmkin emes. Negizgi basymdylyqty álemdik naryqqa shyǵa alatyn qory bar salalarǵa, sonymen birge, aralyq salalardyń jumysyn shekteıtin óndiristerge berilý kerek.

Aıjan Muqyshbaeva

QR Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Qory janyndaǵy Álemdik ekonomıka jáne saıasat ınstıtýtynyń sarapshysy