Alash qozǵalysynyń qaıratkeri, Túrkistan ólkesi halyqtarynyń azattyq kúresi jetekshileriniń biri, kórkemsózshi Mustafa Shoqaı 1889 jyly Qyzylorda oblysy Shıeli aýdanynda týǵan.
Sulýtóbe stansysyndaǵy orys mektebinde bastaýysh bilim alǵan ol 1902 jyly Tashkenttegi gımnazıaǵa túsip, 1910 jyly úzdik bitirip shyǵady. Bolashaq qaıratker 1910 jyly Sankt-Peterbor ýnıversıtetiniń zań fakúltetine oqýǵa túsip, ony 1917 jyly bitiredi. Stýdent shaǵynan qoǵamdyq-saıası ómirge belsene aralasyp, túrki-musylman stýdent jastarynyń qozǵalysyna qatysady. 1917 jyly sáýirdiń 16-21-i aralyǵynda Tashkentte ótken Túrkistan ólkesi musylmandarynyń 1-shi sezine qatysyp, onyń tóralqasyna múshe bolyp saılandy. «Birlik týy» gazetiniń negizin qalap, onyń alǵashqy redaktory boldy. Túrkistan ólkesi jergilikti halqynyń múddesin qorǵaýdy maqsat etken qoǵamdyq-saıası uıymdardyń qyzmetin úılestirý úshin qurylǵan «Túrkistan ólkesi musylmandarynyń ortalyq keńesine» tóraǵalyq etti. Birinshi jalpyqazaq sezine qatysyp, Búkilreseılik quryltaı jınalysyna depýtattyqqa kandıdat retinde usynyldy. 1917 jyly Qazan tóńkerisinen keıin Tashkenttegi jumysshy-soldat depýtattar keńesi jergilikti halyqtyń ózin-ózi basqarý quqyǵyn moıyndaýdan bas tartyp, qarashanyń 15-22-inde ótken keńesterdiń 3-shi sezi qabyldaǵan «ólkedegi barlyq bılik eýropalyq násil ókilderinen kuralǵan Túrkistan Halyq komısarlar keńesine kóshedi» degen qaýlysyn Mustafa Shoqaı naǵyz ádiletsizdik dep baǵalady. Ulttyq qoǵamdyq-saıası uıymdardy keńesterdiń qyryna alýyna baılanysty Mustafa Shoqaı jetekshilik etken «Túrkistan ólkesi musylmandarynyń ortalyq keńesi» Tashkentten Qoqanǵa kóship, onda ólke musylmandarynyń tótenshe sezin tez arada ótkizý isin qolǵa aldy. 1917 jyly qarashanyń 28-inde ótken Túrkistan ólkesi musylmandarynyń tótenshe 4-shi seziniń tóralqasyna basshylyq etti. Osy sıez sheshimimen qurylǵan Túrkistan (Qoqan) avtonomıasynyń 54 adamnan turatyn Ýaqytsha Halyq Keńesi quramyna saılandy jáne jańa Ýaqytsha úkimettiń Syrtqy ister mınıstri boldy. Ýaqytsha úkimetiniń tóraǵasy M.Tynyshbaev qyzmetinen ketkennen keıin onyń ornyna Mustafa Shoqaı saılandy. Ol sondaı-aq 1917 jyly jeltoqsanda Ekinshi jalpyqazaq sezine qatysyp, Alashorda quramyna saılandy. Sıez aıaqtalǵannan keıin Mustafa Shoqaı birtutas avtonomıa qurý máselesin qaraý úshin Syrdarıa qazaqtarynyń quryltaıyn shaqyrý týraly tıisti qaıratkerlerge jedelhat joldady. Onda: «Syrdarıa halqyna óz tarapymnan aıtarym, teginde Alash balasynyń basy qosylatyn kezi osy búgin. Aırylsaq, munan soń jurttyń basyn qosýymyz qıyn. Alash uranyna shappaıtyn qazaq balasy bolmas. Syrdarıa qazaǵy keshikpeı Alash týynyń astyna jınalar degen úmittemiz delingen edi. Mustafa Shoqaıdyń Syrdarıa óńiri qazaqtaryn Alash avtonomıasyna qosý jolyndaǵy áreketi nátıjesiz bolǵan joq. 1918 jyldyń bas kezinde ótken Syrdarıa oblysy qazaqtarynyń sezi «Alashorda óz aldyna avtonomıa jarıalap, Túrkistan (Qoqan) avtonomıasymen odaq bolsa, Syrdarıa qazaqtary Túrkistan avtonomıasynan shyǵyp, Alash avtonomıasyna kiredi» degen qaýly qabyldady. Qoqan qalasyn bólshevıkter jaýlap alyp, Túrkistan (Qoqan) avtonomıasyn qulatýyna baılanysty Mustafa Shoqaı shet elge emıgrasıaǵa ketýge májbúr boldy. 1918 jyly mamyrda Shoqaı Aqtóbege, odan Ekaterınbýrgke jetti. Onda keńestik bılikke qarsy opozısıa kúshtermen baılanys ornatyp, bólshevıkter ústemdigine qarsy kúres júrgizýdiń joldaryn qarastyrdy. Búkilreseılik Quryltaı jınalysynyń Samaradaǵy komıteti májilisterine qatysty. Osy komıtettiń uıymdastyrýymen 1918 jyly qyrkúıekte Chelábınskide shaqyrylǵan sezge qatyspaq bolyp barǵanynda ózge delegattarmen birge Kolchak áskerleri tarapynan tutqynǵa alyndy. Sáti túsip, tutqynnan bosap shyqqan soń 1919 jyly kóktemde Mańǵystaý arqyly Bakýge, odan Tbılısıge keldi. Mustafa Shoqaı onda 1921 jylǵy aqpannyń 25-ine deıin bolyp, osetındik belgili qaıratker A.Salykovtyń redaktorlyǵymen shyǵatyn «Volnyı gores» jáne Grýzıa menshevıkteriniń «Borba» gazetterinde istedi. 1920 jyly Tbılısıde ýkraındyqtarmen birlese otyryp «Na rýbeje» jýrnalyn shyǵarýdy jolǵa qoıyp, onyń redaktory qyzmetin atqardy. Sonymen birge ol «Shafaq» («Tańsári») gazetine bas redaktor boldy. Tbılısı qalasy Keńes ókimetiniń qolyna ótken soń Mustafa Shoqaı zaıybymen birge Túrkıada biraz aıaldap, sońynan Fransıaǵa aýysty. Sheteldik emıgrasıa jyldarynda kóptegen qıynshylyqtardy jeńe otyryp, ol keń aýqymdy, tereń mazmundy saıası kúres júrgizdi. A.Kerenskııdiń «Dnı» jáne P.Mılúkovtyń «Poslednıe novostı» gazetterinde qyzmet etti. 1927 jyldan Zákı Ýálıdı Toǵannyń redaktorlyǵymen Parıjde shyǵyp turǵan «Ienı Túrkistan» jýrnalyna atsalysyp, «Týrkestan mıllı bırlıgı» («Túrkistan ulttyq birligi») uıymyna jetekshilik etti. Emıgrasıada júrgen túrki-musylman halyqtarynyń Á.Topchıbashev jáne G.Isqakı sekildi ókilderimen jıi aralasyp, pikirles boldy. Olardy Reseıdegi túrki-musylman halyqtaryn azattyqqa jetkizýde kúsh biriktire áreket etýge úndedi. 1940 jyly Parıjge nemis áskeri kirgende, Mustafa Shoqaı tutqynǵa alynyp, birneshe aı konslagerde otyryp shyǵady. Kóp uzamaı Mustafa Shoqaı (1941) Berlındegi «Vıktorıa» aýrýhanasynda kúmándi jaǵdaıda kóz jumyp, qaladaǵy musylmandar zıratyna jerlendi. Fransıanyń Nojan-súr-Marn (Val-de-Marn departamenti) qalasynda qazaq ult ókilderiniń qatysýymen eskertkish taqta ornatylǵan. Almaty qalasynda Mustafa Shoqaı esimimen atalatyn kóshe bar. Qyzylorda qalasyndaǵy Ekologıa ýnıversıtetine Mustafa Shoqaı esimi berilgen. Qaıratkerdiń týǵan aýylyna eskertkishi qoıylǵan. Onyń túrki dúnıesiniń bostandyǵy jolyndaǵy qaıratkerlik kúresi jaıly «Mustafa Shoqaı» kórkem fılmi túsirildi.
"QazAqparat"
