«Alash-Orda» Halyq Keńesiniń Reseı Federatıvtik Respýblıkasy úkimeti – Halyq Komısarlary Keńesimen (Sovnarkommen) – tuńǵysh ret kelissóz júrgizgenine bıyl 100 jyl tolady.
Bul tarıhı kelissóz 1918 jylǵy naýryzda bolǵan edi. Onyń tarıhılyǵynyń sebebi – sol joly Sovet ókimetiniń joǵarǵy basshylyǵy monarhıa ydyraǵannan keıingi revolúsıalyq ahýalda shańyraq kótergen qazaqtyń ulttyq avtonomıasyn moıyndaǵan bolatyn.
Burynǵy ımperıa ornyna bekem bılikke kelgeni anyqqa shyqqan jańa ókimetpen kelissóz júrgizýge Alash-Orda delegasıasyn Jansha (Jahanshah, Jahansha) Dosmuhamedov basqaryp barǵan-dy. Delegasıa Máskeýge saparǵa Oral oblysy qazaqtarynyń kezekti seziniń sheshimi boıynsha shyqqan. Quramynda oblystyq zemstvo basqarmasynyń birneshe múshesi men bastyǵy Halel Dosmuhamedov boldy.
Olar sol shaqta bólshevıkterdiń bıleýindegi Semeıde is júzinde jumysyna kirise almaı turǵan Ortalyq Alash-Orda atynan, Halyq Keńesiniń músheleri retinde, Predsovnarkom (Halyq Komısarlary Keńesiniń tóraǵasy) Vladımır Lenınniń aldynda baıandama jasap, Orynborda 1917 jylǵy 5–13 (18–26) jeltoqsanda qazaq avtonomıasyn qurǵan Ekinshi Jalpyqazaq seziniń qujattaryn tapsyrdy, solardan zamanaýı ózgeristerge oraı týyndaǵan ózekti talaptardy alǵa tarta sóıledi.
Kelissóz sátti ótti. Ulttar isteri jónindegi halyq komısary Iosıf Stalın tóte jelimen Semeıdegi Ortalyq Alash-Orda basshylarymen sóılesti. Delegasıa Kishi Sovnarkomda (RSFSR úkimetiniń janyndaǵy Halkomkeńestiń qaraýyna jatatyn máselelerdi aldyn ala qaraý úshin qurylǵan turaqty komısıada) sheshýge qoıyp otyrǵan usynystaryn bólshevıktik bılik talaptarymen ushtastyra pysyqtaýmen shuǵyldandy. Sovnarkom qorytylǵan usynystardy maquldady, Oral oblysyndaǵy zemstvo mekemeleriniń jumysyn jalǵastyra berýine kelisti, sondaǵy qazaq uıymdaryn sovet relsine aýdarýǵa qajetti qarjylyq soma bólip berdi.
Delegasıa osylaısha Alash ulttyq avtonomıasyn ortalyq keńes ókimetine tanytyp-moıyndatyp, keri oralýǵa bet aldy. Biraq jolda oılamaǵan kedergige tap boldy. Kindik bılikpen til tabysyp kele jatqan kúreskerlerdiń aldyn Saratov qalasyndaǵy jergilikti bılik bógedi. Saratov sovdepine naýryzdyń sońynda kazachestvo qulatqan Oral sovdepinen ókil jetken de, Alash-Ordanyń Máskeýge attanǵan delegasıasy jaıynda teris pikirmen qulaqtandyryp úlgergen edi.
Saratov Jumysshy, soldat jáne sharýa depýtattary sovetiniń Atqarý komıteti óziniń arnaıy májilisinde delegasıanyń barlyq múshelerin tyńdady. Tek delegasıa jetekshisi Jahansha Dosmuhamedovtiń ózine úsh márte sóz alýǵa týra keldi. Odan Atkom músheleri ózderi ońasha pikirlesti. Aqyry Dosmuhamedovti sońǵy májilisine jeke shaqyrdy.
Delegasıanyń Saratovta qalaı bólshevıktik tezge salynǵanyn sovettik zertteýshi Baqytjan Qarataev óziniń Alash-Orda jaıyndaǵy eńbeginde (OMM, 1227-q., 1-tizim, 2-is, 1-baılam) tolyq jazǵan eken. Qart qaıratker HH ǵasyrdyń basynda qazaq azattyq qozǵalysynyń bastaýynda turǵanmen, keıin, naqty aıtqanda, 1917 jyly aldymen sosıal-demokrattar, odan bólshevızm jaǵyna birjola oıysqan bolatyn. Qazan tóńkerisinen keıin sovet platformasynda biraz jyl belsendi jumys atqarǵan da, 1926 jyly komýnıstik partıadan shyǵyp, qalǵan ómirin ult-azattyq kóterilister men revolúsıalyq qozǵalys tarıhyn zertteýge arnaǵan edi. Onyń «Alash-Ordany» óte unatpaǵany belgili, sondyqtan, tıisinshe, tilge tıek bolǵan zertteýi ulttyq qurylym men onyń qaıratkerlerin barynsha qaralaý turǵysynan jazyldy. Jáne bul taqyrypty A.K. Bochagovtyń arnaıy zertteýi (Alash-Orda. Kratkıı ıstorıcheskıı ocherk o nasıonalno-býrjýaznom dvıjenıı v Kazahstane perıoda 1917–1919 gg. Kzyl-Orda, 1927) men N.I. Martynenko qurastyrǵan alashordalyq qujattar jınaǵy (Alash-Orda. Sbornık dokýmentov. Kzyl-Orda, 1929) shyqqannan keıin kóterip otyrǵandyqtan, sovettik oqyrmannyń qolyna tıgen sol kitaptarda keltirilgen derekterdi qaıtalamaı, olarda joq málimetterdi aınalymǵa qosý jolyn maqsat etti.
Qarataevtyń «Alash-Orda» jaıyndaǵy eńbegi sonysymen – qazirgi zertteýshi úshin mańyzdy derekterdi bizdiń zamanǵa jetkizýimen qundy.
Mine, Alash-Orda qatty synalatyn, onyń qaıratkerlerine aıaýsyz qara kúıe jaǵylatyn sol jumys ishinen biz Máskeýge 1918 jylǵy naýryzdyń ortasynda barǵan «Alash-Orda» delegasıasynyń bılikti bekem qolǵa alǵan Sovet ókimeti basshylyǵymen birinshi kelissózi qandaı jeńiske jetkenin kóre alamyz. Lenınmen, Stalınmen kezdesýlerinde utymdy kelissózder júrgizip, Kishi Halkomkeńeste tıisti qujattardy senimdi túrde daıyndaǵan, alǵa qoıǵan máselesine oraı úlken Sovnarkomnyń sheshimin shyǵartqan, sol oraıda elde atqarylýǵa tıis saıası jumysqa qajet qarjy bóldirtip, ózderimen alyp kele jatqan delegasıa músheleri ózderin Saratovta óte laıyqty deńgeıde ustady. Kózqarastary men ustanymdaryn dáleldi túrde qorǵady, ortalyqpen kelisimderin júzege asyrýǵa Saratov sovdepshileriniń járdemi qajettigin dáıektedi.
Saratov Atqarý komıtetiniń Oral delegasıasy jaıyn qaraǵan sońǵy májilisine Jansha ǵana qatystyrylǵan-dy. Ol taǵy da ortalyqqa sapardyń maqsaty men qol jetkizgen nátıjesin tilge tıek ete kele, Oral sovdepiniń qulatylǵany delegasıaǵa Máskeýde ǵana málim bolǵany jóninde aıtyp, Saratov sovdepimen qalaı birlesip jumys istegendi jón kóretinin áńgimeledi. Saratov sovdepiniń kómegimen Oral óńiriniń turǵyndaryna úndeý jazyp, ony ushaqpen jetkizip taratýǵa kómek suraıtynyn aıtty. Jansha Dosmuhamedovtiń Saratov sovdepi Atqarý komıtetiniń 1918 jylǵy 17 sáýirdegi májilisinde jarıa etken úndeýiniń mátini mynaý:
Oral oblysynyń Jaıyq syrtyndaǵy bútkil qazaq zemstvolyq jáne qoǵamdyq uıymdaryna, laýazymdy tulǵalarǵa jáne barlyq azamattarǵa
Jalpyqazaqtyq «Alash-Orda» Halyq Keńesi Reseı Federatıvtik Respýblıkasynyń sovettik bıligin moıyndady da, Halyq Komısarlary Keńesimen qarym-qatynas ornatty.
Halyq Komısarlary Keńesiniń janynan jaqyn kúnderde Qazaq isteri jóninde komısarıat qurylady da, eń qysqa merzim ishinde qazaq ólkesiniń avtonomıasy jaıynda dekret jarıalanady.
Ústimizdegi jyldyń 1 sáýirinde ótken Halkomkeńes májilisiniń № 335 Qaýlysyna sáıkes, Zaýraleniń (Jaıyq syrty) zemstvo mekemeleri ózderiniń ádettegi mindetterin burynǵysynsha atqara berýge tıis.
Osylardy habarlaı otyryp, biz, úndeýge tómende qol qoıyp otyrǵandar, Oral oblysynyń Jaıyq syrty bóligindegi qazaqtyń barlyq zemstvolyq jáne qoǵamdyq uıymdary men laýazymdy tulǵalaryn, barsha qazaqtardy sovet ókimetine qarsy baǵyttalǵan qozǵalystardyń eshqaısysyna da qatyspaýǵa, sondaı qarsylyq qozǵalystarǵa aralasy bar adamdarǵa eshqandaı kómek kórsetpeýge shaqyramyz.
Esterińizde bolsyn, qandas qazaq baýyrlar, sizderdiń ulttyq taǵdyrdy óz qoldaryńyzǵa alý, ulttyń ózin-ózi bıleý quqyǵyna ıe bolý jónindegi tabıǵı tilekterińizge tuńǵysh ret eńbekshilerdiń Sovet ókimeti resmı túrde qulaq asyp otyr, Sovet ókimeti qazaq ultynyń ulttyq múddesin jáne ózin-ózi bıleý quqyǵyn moıyndap otyr. Orys proletarıatynyń osynaý saıası tektilik-márttigin baǵalaı bilińizder!
Jalpyqazaqtyq «Alash-Orda» Halyq Keńesiniń Múshesi Dos-Muhamedov».
Alash-Orda qyzmetin synı turǵyda zertteý eńbeginde Baqytjan Qarataev Saratov Atkomy májilisindegi talqylaýdy, jaryssózde oryn alǵan kúdik pen úmitti saralap baıandaı kele, qabyldanǵan qaýlynyń mátinin keltiredi, ol mynaý:
«Jalpyqazaqtyq «Alash-Orda» Halyq Keńesiniń múshesi Jahansha Dos-Muhamedovtiń baıandamasyn tyńdap, jaryssózderdi qoryta kele, Saratov Atqarý komıteti bylaı dep qaýly aldy:
-
Baıandamashy arqyly qazaq halqyna sálem joldap, onyń sovet ókimetin qoldaýǵa degen umtylysyna qoshtaý kórsetilsin.
-
Qazaq halqymen óte tyǵyz saıası jáne ekonomıkalyq baılanys ornatylsyn.
-
Baıandamashy usynǵan qazaq halqyna úndeý «Izvestıa» betinde jarıalansyn.
-
Saratov musylman tobynan tańdap saılap, qazaq uıymyna delegat jiberý prınsıpti túrde qajet dep tabylsyn».
Bólshevık-zertteýshiniń jazýyna qaraǵanda, úndeýge barlyq delegasıa músheleri qol qoıǵan da, kóp dana etip bastyrylǵan. Sosyn aeroplanmen qazaqtar mekendeıtin aımaqqa jetkizilip, joǵarydan tastalǵan eken. Onyń birer danasy Oraldaǵy kazaktardyń Áskerı úkimetiniń (Voıskovoe pravıtelstvo) qolyna tıgen. Odan arǵy taýarıh – Alash týyn 1918 jyldyń basynda-aq sovettik negizde kóterýge tyrysqan Dosmuhamedov mısıasynyń qurdymǵa ketirilýi – óz aldyna tereń de jan-jaqty qarastyryp, jeke áńgime etýge turatyn taqyryp. Bizdiń qazirgi sóz etip otyrǵanymyz – «Alash-Orda» Halyq Keńesiniń Sovet ókimetimen budan 100 jyl ilgeride jasaǵan alǵashqy kelissózine qatysty derekter ǵana.
Kelissóz nátıjesi retinde Jahanshah Dosmuhamedov atalmysh Úndeýde «Halyq Komısarlary Keńesiniń janynan jaqyn kúnderde Qazaq isteri jóninde komısarıat qurylady» jáne «eń qysqa merzim ishinde qazaq ólkesiniń avtonomıasy jaıynda dekret jarıalanady» dep habarlady. Osyǵan oraı 1918 jylǵy mamyrda RSFSR Ult isteri jónindegi halyq komısarıaty ishinen Qazaq bólimi ashylǵanyn, al 1920 jylǵy 26 tamyzda Qazaq avtonomıalyq respýblıkasy jaıynda dekret jaryqqa shyqqanyn eske alyp qoıaıyq. Bul – bir. Ekinshiden, Narkomnastyń Qazaq bólimi Qazaq Sovet avtonomıasyn daıyndaýǵa baǵyttalǵan san salaly qyzmetin abyroımen atqaryp bolǵannan keıin, onyń ornyn Qazaq Respýblıkasynyń Turaqty ókildigi alǵanyn, odan, memlekettik táýelsizdikke baılanysty, Turaqty ókildik ornyna Qazaqstan Respýblıkasynyń Elshiligi ornaǵany belgili. Sabaqtas oqıǵalar.
Baıqaǵandaryńyzdaı, ótkenine ústimizdegi jyly júz jyl bolatyn «Alash-Orda» Halyq Keńesiniń Reseı Federasıasy Halyq Komısarlary Keńesimen júrgizgen alǵashqy kelissózinen keıin, sonda ýáde etilgen «Qazaq isteri jóninde komısarıat» (Ult isteri jónindegi halyq komısarıatynyń Qazaq bólimi) artynsha quryldy. Iaǵnı oǵan da bıyl bir ǵasyr tolady. Demek, qyzmeti Narkomnastyń Qazaq bólimi salǵan izben sabaqtasa júrgen Qazaq Respýblıkasynyń (áýeli RSFSR-degi, odan SSSR-daǵy) Turaqty ókildigi men Qazaqstan Respýblıkasynyń Reseı Federasıasyndaǵy Elshiligi tarıhyna bul data etene jaqyn.
Qoryta aıtqanda, «Alash-Orda» Halyq Keńesiniń Reseı Federatıvtik Respýblıkasy úkimetimen júrgizgen alǵashqy kelissózi syndy budan 100 jyl ilgergi tarıhı oqıǵa jan-jaqty zerttelip, ádil baǵasyn alýǵa ábden laıyq.
Beıbit QOISHYBAEV,
jazýshy, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty.