Jaqynda Scopus halyqaralyq bazasy kezekti tazalaý jumystaryn júrgizip, ǵylymı qundylyǵy joq jýrnaldardy tizimnen alyp tastaǵan edi. Óshirilgen jýrnaldar ishinde qazaqstandyq ǵalymdardyń 250-den astam eńbegi jarıalanǵan basylymdar bar.

PhD doktory dárejesin alý úshin qazaqstandyq kandıdattar sheteldik basylymdarda ǵylymı jumysyn jarıalaýǵa tıis. Bul shart 2000 jyldardyń basynda synaq retinde júrgizildi, keıin jalpyǵa mindetteldi. Sodan beri qazaqstandyqtardyń ǵylymı maqalalary sheteldik jýrnaldarda kóptep jaryq kóre bastady. Dese de san bolǵanymen, sapa jaǵy aqsap turǵan sıaqty. Oǵan dálel – múıizi qaraǵaıdaı ǵalymdardyń maqalasy shyqqan jýrnaldardyń Scopus tiziminen óshirilýi. Onyń ishinde L.N. Gýmılev atyndaǵy EUÝ rektory Erlan Sadyqovtyń eńbegi bar.

Osyǵan baılanysty Erlan Báttáshulyna habarlasqan edik. Onyń aıtýynsha, maqala jarıalanǵan jýrnal talaptarǵa jaýap bere almaǵandyqtan, bazadan óshirilgen, biraq jarıalanǵan eńbekter derek qorynda saqtalady.

- Maqalam shyqqan kezde jýrnal Scopus bazasynda bolǵan. Jyl qorytyndysyna oraı, ol jýrnal bazanyń keıbir talaptaryn saqtamaǵandyqtan, qordan shyǵarylǵan. Buǵan maqalasy jarıalanǵan zertteýshiniń eshqandaı kinási joq. Olar maqala bizdiń talabymyzǵa saı dep baǵalap, jarıalady. Al endi jyl sońyna qaraı ol jýrnal qoıylǵan talaptardy tolyqqandy oryndaı almaǵany úshin bazadan shyǵarylǵan. Eskertýlerdi jóndegennen keıin bazaǵa qaıta kire beredi. Scopus bazasyna engen jýrnalda jarıalanǵan maqala osy bazada únemi saqtalyp turady, ol óshirilmeıdi, - dedi Erlan Sadyqov.

Ǵalymnyń bazadan óshirilgen jýrnalda jarıalanǵan maqalasy Shákerim shyǵarmashylyǵy arnalǵan eken.

- Ózderińiz bilesizder, meniń «Shákerim» atty zertteý kitabym eń aldymen qazaq tilinde jaryq kórdi. Odan keıin reseılik baspa JZL serıasy boıynsha orys tiline aýdardy. Byltyr bul eńbektiń aǵylshynsha nusqasynyń túsaýkeseri Kembrıdj ýnıversıtetinde ótti. Baýyrlas túrik tilinde de shyqty. Qytaı tiline de tárjimalandy, tusaýkeseri sáýir aıynda ótpek. Qazir rýmyn tiline aýdarylyp jatyr. Shákerim babamyz týraly eńbek buryn-sońdy shet tilderinde jarıalanǵan emes. Bul eńbegimdi qazaq zıaly qaýymy ǵana emes, túrki tildes elder ókilderi de, Evropadaǵy ádebıetshi ǵalymdar da jyly qabyldady. Sondyqtan aǵylshyn tiline aýdarylǵan eńbegimniń negizinde jazylǵan maqalany Scopus bazasynda turǵan jýrnalǵa usyndym. Bul, bir jaǵynan, ǵalym retinde qazaqtyń uly tulǵasy týraly zertteýimniń halyqaralyq bazaǵa enýi úshin de qajet edi, - deıdi Erlan Sadyqov.

Qazaqstandyq kandıdattardyń ǵylymı jumysy sheteldik basylymda jarıalanýy úshin ne isteý kerek?

Keıbir qazaqstandyq ǵalymdardyń aıtýynsha, sheteldikter Qazaqstanǵa kóp qyzyǵa bermeıdi. Sondyqtan Qazaqstan jaıly ǵylymı zertteý jumystaryn shyǵarýǵa yntaly emes. Jas ǵalym Nuraddın Sadyqov ta osyndaı pikirde.

-  Qazaqstandy kóbi bile bermeıdi. Bilgenniń ózinde Ortalyq Azıadaǵy orystanǵan memleket dep qabyldaıtynyn moıyndaýymyz kerek. Batys ǵalymdary Qazaqstanǵa ulttyq kolorıty basym el dep qaraı almaıdy. Zertteý nysany retinde sheteldik ǵalymdarǵa qyzyq emespiz. Batys ǵalymdary Ózbekstan, Tájikstan, Qyrǵyzstan, tipti, Aýǵanstandy zertteýge qumartady. Sondyqtan sheteldik ǵylymı jýrnaldarǵa maqala jarıalaýda qıyndyqtar týyndaıdy, - deıdi Nuraddın Sadyqov.

Jas ǵalym «Batys Eýropadaǵy ımıgrant qazaq aqyn-jazýshylarynyń ádebı murasy» atty ǵylymı jumysyn jazýǵa kóp ýaqyt pen kúsh-jiger jumsaǵanyn aıtady. Ol Fransıada, Polshada, Germanıada saqtalǵan muraǵattan qazaq ádebıetindegi jańa esimderdi taýyp, olardyń shyǵarmalaryna tereń boılap zerttegen, alaıda batys ǵalymdaryna bul taqyryp qyzyqsyz bolǵandyqtan, tasada qalyp qoıǵan.

L.N. Gýmılev atyndaǵy EUÝ rektory Erlan Sadyqov rýhanıatymyzǵa, tarıhymyzǵa, tilimizge, ádebıetimizge, salt-dástúrimizge, birtýar ulttyq tulǵalarymyzǵa qatysty  qundy eńbekterdi Scopus bazasyna enetin jýrnaldarda jarıalaý múmkin emes ekenin aıtady.

- Ol zertteýlerdi bul bazaǵa kiretin jýrnaldar baǵalaı almaıdy. Sonda búkil ómirin rýhanıatymyzdy zertteýge arnaǵan aıtýly ǵalymdardyń eńbegin kimge baǵalatýymyz qajet? Bul ádiletsizdik qoı. Álde mundaı zertteýlerdi halyqaralyq ǵylymı qorǵa kiretin jýrnaldar qyryn qarady dep toqtatýymyz kerek pe? «Onda bizdiń rýhanı jańǵyrýymyzdy kim júzege asyrady?», - degen zańdy suraq týyndaıdy. Qazir qazaq tili men ádebıeti, ulttyq tarıh pen  jýrnalısıka salalary boıynsha zertteý jasaǵan doktoranttar sheteldik basylymda maqalasy shyqpaǵandyqtan, ǵylymı dárejelerin qorǵaı almaı júr. Bul da – alańdaýshylyq týǵyzatyn úlken másele. Aldaǵy ýaqytta osy salalarǵa jas ǵalymdardy tartý qıyndaýy múmkin, - dep kókeıdegisin aıtty ǵalym.

Osy rette Nuraddın Sadyq gýmanıtarly taqyrypty zerttep júrgen ǵalymdarǵa sheteldik basylymda ǵylymı jumysyn jarıalaý shartyn alyp tastaýdy usynady.

- Bul tehnıkalyq mamandyqtar úshin kerek shyǵar, biraq gýmanıtarly salaǵa qajeti shamaly. Qazaq ádebıetiniń tarıhy, qazaq jazýshylarynyń ádebı murasy, shynyn aıtqanda, sheteldegi ǵalymdarǵa kerek emes. Sol sıaqty tarıhı ishki etnografıalyq, etımologıalyq máseleler de olardy qyzyqtyrmaıdy. Sondyqtan gýmanıtarly mamandyqtarǵa mundaı shekteýdi alyp tastasa durys bolar edi. Al eger alyp tastamaıtyn bolsa, bilim jáne ǵylym salasyn baqylaý komıteti maqalany qandaı jýrnaldarǵa jarıalaýǵa bolatynyn aıtyp, baǵyt-baǵdar berip otyrsa degen usynysym bar, - degen oıyn jetkizdi.

Buǵan qosa, ǵalymdar ınfofaktorly júıedegi sheteldik ǵylymı basylymda eńbegin jarıalaý úshin biraz qarajat jumsaıdy. Eń aldymen ony qazaq ne orys tilinde jazady, aǵylshyn tilin bilmegen jaǵdaıda ony aýdarmashylarǵa aýdartady. Sheteldik basylymǵa jiberip, qarjysyn tólegennen keıin maqala jarıalanady. Alaıda ınfofaktorly júıe jarty jyl saıyn jańartylyp otyrady. Osy ýaqytta maqala jarıalanǵan jýrnal jańartylǵan tizimde joq bolyp shyǵýy múmkin. Al oǵan ǵalymdar 700 eýroǵa deıin shyǵyndady.

Nuraddın Sadyqtyń aıtýynsha, bul jaǵdaı Bilim jáne ǵylym salasyn baqylaý komıtetiniń otandyq ǵalymdardy sheteldik alaıaqtardyń talaýyna berip otyrǵanyn kórsetedi.

Jýrnaldardyń óz esepteý koefısıenti bar. Ǵylymı dáreje alý úshin PHD doktory 0,1-den joǵary koefısentti bolýy kerek. Ol jyl saıyn nemese alty aı saıyn jańartylyp turady. Sol ýaqytta kandıdattardyń maqalasy jarıalanady, biraq tizimniń kelesi jańartylǵan kezeńinde jýrnaldyń koefısıenti tómendep ketýi múmkin. Sebebi oǵan degen suranys, onyń oqyrmandary jáne ony izdeıtin adamdar azaıǵandyqtan, ol tizimnen shyǵyp qalady. Olardy «hıshnık jýrnaldar» dep ataıdy. Al oǵan maqala jarıalaý quny ártúrli – myń dollar, eýromen esepteseńiz, 200, 300 eýrodan 500, 1000 eýroǵa deıin barady.

Al Bilim jáne ǵylym salasyn baqylaý komıtetiniń deregine sensek, shetelde ǵylymı maqalalardy tegin jarıalaıtyn basylymdar bar eken. Alaıda tegin jarıalatý úshin bir-eki jyl, keıde odan kóp kútý qajet bolady. Al PHD doktory nemese profesor ataǵyn alý úshin ǵylymı maqala ýaqytynda shyǵýy kerek. Sondyqtan kandıdattar, amal joq, aqyly jýrnaldarǵa júginýge májbúr.

«Ǵalymdarǵa sheteldik jýrnalda maqala jarıalaýdy mindetteý arqyly ne uttyq, onyń qanshalyqty qajeti bar jáne odan ǵylym damı ma?» degen zańdy suraq týyndaıdy osyndaıda. L.N.Gýmılev atyndaǵy EUÝ rektorynyń oıynsha, Halyqaralyq deńgeıde ózekti máselelermen aınalysatyn ǵalym óziniń ǵylymı jetistikterimen basqa álemdegi ǵalymdardyń tanysýyn, alynǵan nátıjelerge basqa ǵalymdardyń silteme jasaýyn, ózi zertteıtin ǵylym salasynyń damýyn kózdeıdi. Bul oqyrmandar sany aýqymdy, óz salasynyń jetekshi ǵalymdary zertteýlerin shyǵaratyn Web of Science, Scopus bazalaryna kiretin sheteldik jýrnaldarda maqala jarıalaý arqyly jasalady. Demek sheteldik joǵary reıtıńti jýrnalda maqala jarıalaý qazaqstandyq ǵalymdardyń ǵylymı nátıjeleriniń halyqaralyq deńgeıde tanylýyna, dúnıejúziniń jetekshi ǵalymdarymen baılanys ornatýǵa, otandyq zertteýshilerdiń jumystaryna beriletin siltemelerdiń artýyna múmkindik beredi.

Qazaqstan ǵalymdarynyń áleýmettik jaǵdaıy

Jańalyq ashý úshin ǵalymdardyń jaǵdaıy jaqsy bolýy kerek. Bul – ómir zańdylyǵy. Qý tirshiliktiń qamymen júrgende ǵylym jolynda eńbektenýine ýaqyt ta, mursha da bola bermeıdi. Bul rette Qazaqstandaǵy ǵalymdardyń jaǵdaıy keremet deýge kelmes. Máselen, Almaty ýnıversıtetiniń oqytýshysy Almas Naımanbaı Ońtústik Koreıa ǵalymdarynyń jaǵdaıy men Qazaqstan ǵalymdarynyń jaǵdaıy jer men kókteı ekenin aıtady.

- Óz tájirıbemnen aıtaıyn, Ońtústik Koráenyń Don Výk ýnıversıtetine barǵanda oqytýshynyń, ǵalymnyń deńgeıi ákim, mınıstr, kerek deseńiz, prezıdenttiń deńgeıinen joǵary ekenin baıqadym. Ǵalymdar men oqytýshylarǵa stýdentterdiń, jalpy halyqtyń qurmeti óte joǵary. Al áleýmettik jaǵdaıy bizden on, jıyrma ese joǵary desem, ótirik aıtqanym emes. Jas ǵalymnyń ózinde jeke kabıneti bolady. Kitaphanalary 24 saǵat ashyq. Gazı ýnıversıtetinde boldym. Ol jerde de profesorlardyń jeke kabıneti men hatshysy bar. Al Qazaqstanda profesor, akademık, ǵalymdardyń ondaı múmkindigi joq. Ásirese qazir olarǵa úlken salmaq túsirip, aýyr tıip jatqan másele – zeınet jasynan asqannan keıin olardyń ǵylymnan, ýnıversıtet  tarapynan shettetilýi, saǵat bermeı shekteý qoıýy, - deıdi Almas Naımanbaı.

Oqytýshylardyń óz betinshe izdenýine kedergi keltirip otyrǵan máseleniń biri – qaǵazbastylyq. Oqytýshylardyń kóp ýaqyty qaǵaz toltyrýǵa ketip jatyr. Almaty ýnıversıtetiniń oqytýshysy Almas Naımanbaı XXI ǵasyrda búkil álem sıfrly júıege kóship jatqanda, qaǵaz toltyrýdan bas kótere almaı otyrý eldigimizge syn ekenin aıtady.

- Bir pánniń baǵdarlamasy, oqý-ádistemelik kesheni, stýdentterge daıyndaıtyn test tapsyrmalary bar. Oǵan leksıa, dáristiń tezısterin qosyńyz. Onyń bárin jınaqtaıtyn bolsaq, birshama betti alady. Bir oqytýshy bes-on pánnen sabaq beredi. Árqaısysyn esepteıtin bolsańyz otyz, qyryq, tipti, júz bettik oqý baǵdarlamasy daıyndalý kerek. Bul – bir. Ekinshiden, jarty jyldyq nemese jyldyq esepteýler taǵy bar. Onyń ishinde tárbıe, ǵylym, stýdentter, ata-ana, sýdentterdiń týǵan jeri  týraly málimet degenderdiń bárin qosatyn bolsaq, árıne, ol – oqytýshyǵa úlken jumys. Onyń bári qaǵaz toltyrýmen ǵana bitetin sharýa. Al komısıa kelgende toltyratyn qaǵaz sany artady, - deıdi Almas Naımanbaı.

JOO-daǵy qaǵazbastylyqty joıýdyń joldaryn L.N.Gýmılev atyndaǵy EUÝ rektory Erlan Sadyqovtan suraǵan edik.

- Biz qazir barlyǵyn reıtıń boıynsha baǵalaıtyn deńgeıge kóshtik. Ol reıtıńte durys baǵa alý úshin ózińizdi nátıjeńiz, jetken jetistigińiz, ǵylymı jańalyǵyńyz, kórsetkishińiz arqyly dáleldep, salalyq mınıstrligińizge esep berip otyrýyńyz kerek. Táýelsiz reıtıń agenttikteri de sizden esep suraıdy. Dáleldi, dáıekti kórsetkishińiz sóıleýge tıis. Árıne, ókinishke qaraı, ázirge bul esepterdi kóp ortalyq mekemeler qaǵaz júzinde talap etedi. Sondyqtan bul kemshilik elimizdegi barlyq úlkendi-kishili mekemeler sıfrly júıege tolyqqandy kóshkende túbirimen joıylatyny sózsiz. JOO-da qaǵazbastylyqty toqtatýdyń birden bir joly da – sol «Sıfrly Qazaqstan» baǵdarlamasyn júzege asyrý, - dedi Erlan Sadyqov.

Oqytýshylar qalyń qaǵazǵa kómilip otyrǵanda izdenýine, tyń ǵylymı jańalyqtardy tájirıbe júzinde qoldanyp, stýdentterge jetkizýine, ǵylymmen aınalysýyna ýaqyt jetpeı qalatyny anyq. Qazaqstanǵa, kerek deseńiz, búkil álemge serpilis ákeletin ǵalymdardy qaǵazǵa jegip qoıyp, muntazdaı toltyrylǵan qujattardan myń ese mańyzdy dúnıelerden maqurym qalyp júrmeıik.