Qazaqstanda zeınetke erte shyǵýǵa kimder quqyly? Baspana satyp alý úshin zeınetaqy qoryndaǵy aqshany merziminen buryn alýǵa bola ma? Qaraǵandylyq kenshilerdiń talaby nege oryndalmaıdy? Áıelderdiń 63 jasta zeınetke shyǵýy jumyssyz jastardyń artýyna sebep bolmaı ma? QR eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý vıse-mınıstri Svetlana Jaqypova sputniknews.kz tilshisine zeınetaqy júıesine qatysty suraqtarǵa jaýap berdi.

Svetlana Qabykenqyzy, qazir zeınetaqyǵa qatysty jurtty mazalaıtyn suraqtar kóp. Bári de beınetiniń zeınetin kórgisi keledi. Osy kóptiń kókeıinde júrgen saýaldardyń basyn ashyp alsaq. Zeınetke kimder erte shyǵa alady?

– Bizde qazirgi tańda zeınetke erte shyǵatyn birneshe top bar. Birinshisi, dúnıege bes bala ákelip, olardy segiz jasyna deıin tárbıelegen analar 53 jasynda zeınetke shyǵady. Ekinshisi, Semeı polıgonynda, óte joǵary radıasıalyq qater, tótenshe radıasıalyq qater aımaǵynda 1949 jyldan 1963 jylǵa deıin turǵan azamattar. Úshinshisi, zeınetaqy anýıtetin satyp alǵan jaǵdaıda, er azamattar 55 jasynda, áıelder 50 jasynda zeınetke shyqtym dep úıde otyra alady. Tórtinshisi, quqyq qorǵaý organdarynyń qyzmetkerleri, áskerı azamattar. 

Osyǵan deıin zeınetkerdiń qalaýyna qaraı bir jyldyq zeınetaqyny tolyq kólemde alýǵa bolatyn edi. Bıyldan bastap tek aı saıyn ǵana tólenetin boldy. Munyń sebebi nede?

– Bizdiń zeınetaqy júıemiz úsh deńgeıden turatynyn bilesizder. Birinshisi – bazalyq deńgeı, qazirgi tańda ol bárine birdeı 15 274 teńgeni qurap otyr. Biraq biz onyń metodıkasyn ózgerttik, ıaǵnı 1 shildeden bastap zeınetkerdiń eńbek ótiline qarap tóleıtin bolamyz. Qazirgi tańda bárin eseptep, tıisti jumystardy júrgizdik. Barlyǵy daıyn dep aıtýǵa bolady. Ekinshi deńgeı – yntymaqty zeınetaqy júıesi. Keńes ókimeti kezinde jumys istegen aǵa-apalarymyzdyń 1998 jyldyń 1 qańtaryna deıingi eńbek ótili esepke alynady. Sol eńbek ótili sanalyp tólenetin tólem yntymaqty zeınetaqy dep atalady. Al úshinshi deńgeı – biryńǵaı jınaqtaýshy zeınetaqy qory. 1998 jyldan bastap qorǵa aı saıyn aýdarylyp otyrǵan jarna esebinen tólenedi. Endi nege biz osy tólemderdi tek aı saıyn beretin boldyq?  Yntymaqty júıede zeınetkerlerdiń tek 1998 jyldyń 1 qańtaryna deıingi eńbek ótili sanalady dep aıtyp kettim ǵoı, jyl saıyn sol azamattardyń eńbek ótili tómendeı beredi. Sáıkesinshe yntymaqty júıeden tólenetin zeınetaqy mólsheri azaıady. Biraq onyń ornyn toltyryp otyratyn basqa tólemder joq. Sondyqtan biz muny alyp tastadyq. Ádette úlkender zeınetaqy qorynan bir jyldyq aqshasyn alyp ne isteıdi?! Dúrkiretip toı ótkizedi, nemese turmystyq tehnıka alady, ońdy-soldy jumsaıdy da, keıin zeınetaqynyń mólsherine narazylyq bildiredi. Al negizi bul tólemderdiń maqsaty – bir rettik qajettilikti qanaǵattandyrý emes, kárilikti qamtamasyz etý. Sondyqtan osyndaı sheshim qabyldadyq. Eger adamdarǵa zeınetaqyny paıdalaný mádenıetin úıretpesek, osy qalpynda qalaıyn dep otyr. Osy úsh tólem – bazalyq, yntymaqty jáne jınaqtaýshy zeınetaqy azamattyń joǵaltqan tabysynyń kem degende 40 paıyzyn óteıdi. Al qazirgi ýaqytta biz onyń 46 paıyzyn berip otyrmyz. 

Zeınetaqy qoryndaǵy aqsha qandaı jaǵdaıda tolyq kólemde tólenedi?

– Qazir zeınetke shyqqandardyń bári zeınetaqysyn tolyq alǵysy keledi. Biraq bul múmkin emes. Birinshiden, eger Qazaqstan azamaty basqa elge qonys aýdaryp, sol memlekettiń azamattyǵyn alsa, onda tólem tolyq aýdarylady. Ekinshiden, azamat qaıtys bolǵan jaǵdaıda, otbasy murager retinde alty aıdan keıin aqshany alýǵa quqyly. Úshinshiden, zeınetaqy anýıteti arqyly. Azamat zeınetaqy anýıtetin satyp alý úshin saqtandyrý kompanıasymen kelisimshartqa otyrady. Keıin saqtandyrý kompanıasy oǵan aı saıyn tóleıdi nemese bir jyldyń aqshasyn bir-aq aýdarady. Ol úshin qorda jınaqtalǵan zeınetaqy jarnasynyń somasy anýıtetti satyp alýǵa jetkilikti bolýy kerek. 

Anýıtet úshin erler men áıelderdiń shotynda qansha teńge jınalýy  kerek sonda?

– Er adamdar úshin – 9 mıllıon, áıelder úshin – 13 mıllıon teńge. Qazirgi tańda Ulttyq bank esepteý ádistemesin ózgertemiz dep jatyr. 

Depýtattar zeınetaqy jınaǵyn oqý, baspana alý maqsatynda azamattarǵa aldyn ala sheship alýǵa ruqsat berýdi usynǵan bolatyn. Mundaı halyqaralyq tájirıbede de bar eken. Bolashaqta qazaqstandyqtarǵa osyndaı múmkindik berile me? 

– Búginde bul Sıngapýrdyń tájirıbesinde bar. Biraq ol elde jarnanyń mólsheri – 20 paıyz. Al biz jınaqtaýshy qoryna 10 paıyz ǵana aýdaryp otyrmyz. Sondyqtan sıngapýrlyqtar 20 paıyzdyń 10 paıyzynan jınalǵan aqshany baspana alý úshin nemese oqý aqysyn tóleý úshin jumsaı alady. Al qalǵan on paıyzy tek zeınetaqy tóleýge qalady. Qazirgi tańda Ulttyq bank depýtattardyń usynysyn qarastyryp jatyr. Joǵary kiristilikti qamtamasyz etý úshin qandaı da bir ózgerister qajet. Áıtpese bes teńge kirgizip, sol bes teńgeni qaıta alǵan durys bolmaıtyn shyǵar. Bes teńgeni men qyryq jyl buryn kirgizgem, endi 40 jyldan keıin de sol tıyndy alǵanym durys emes qoı. Ázirge bir nárse deý erterek, anyq-qanyǵyn ulttyq bank aıta jatar.

Ótken jyldyń sońynda Qaraǵandy oblysynda ereýilge shyqqan shahterlerdiń qoıǵan talaptarynyń biri zeınet jasyn tómendetý bolǵan edi. Osy másele qarastyrylyp jatyr ma?

– Iá, kenshilerdiń bul máseleni kótergeni ras. 2014 jyldan bastap biz biryńǵaı jınaqtaýshy zeınetaqy júıesine bólek jarna, ıaǵnı kásibı zeınetaqy jarnasyn engizdik. Jumys berýshi óz tarapynan ár jumysshy úshin qosymsha bes paıyz aýdaryp otyrady. Al jumysshy óziniń jalaqysynan 10 paıyz aýdarady. Sondyqtan 15 paıyzdan aýdarylǵan jarnadan jınalǵan aqshaǵa zeınetaqy anýıtetin satyp alyp, zeınetke erte shyǵa alady dep aıtamyz. Alaıda biz saraptama jasadyq. Sonda baıqap qarasaq, 2014 jyldan bastap 2018 jylǵa deıin úsh jyl ishinde ol jarnalar anýıtet satyp alýǵa jetkilikti somany bere qoımaıdy eken. Anýıtet satyp alý úshin erlerdiń zeınetaqy shotynda 9 mıllıon teńge bolýy kerek dep aıtyp óttim ǵoı joǵaryda. Biraq qazir olardyń zeınet jasyn tómendetý mindeti turǵan joq, aldaǵy ýaqytta qaralmaıdy da. Óıtkeni, birinshiden, yntymaqty zeınetaqy onsyz da birtindep ketip barady. 1998 jylǵa deıingi eńbek ótili azaıýda. Máselen, 1960 jyly týǵan áıelder zeınetke shyǵyp jatyr, solardyń eńbek ótiline qarasaq 20 jyldan az. Al zań boıynsha eger sizdiń eńbek ótilińiz 1998 jyldyń 1 qańtaryna deıin 20 jyldy qurasa, onda zeınetaqy mólsheri de tolyq bolady. Sondyqtan azamattardyń eńbek ótili az bolǵannan keıin, yntymaqty júıeden tólenetin zeınetaqy mólsheri eń tómen bolyp shyǵyp otyr qazir. Osyndaı jalaqymen 2008-2015 jyldary zeınetke shyqqan áıelderdiń zeınetaqysy júz myńǵa baratyn edi. Al qazir shyǵyp otyrǵan áıel azamattardyń zeınetaqysy az, qyryq bes myń ǵana. Sondyqtan eger biz 50 jasqa deıin tómendetsek, yntymaqty júıe múlde joıylady. Mysaly 1981-82 jyldary týǵan azamattardyń eńbek ótili yntymaqty júıede onsyz da joq. Sonda 50 jasqa kelgende qaı qordan aqsha tólenedi? Aqsha bolmaıdy. Ár azamat óz jalaqysynan jarna aýdaryp otyrý úshin jınaqtaý júıesin engizdik. Biraq ony istep otyrǵan eshkim joq. Salyq tóleminen bosatylsa da, óz erkimen zeınetaqy jarnasyn aýdaryp otyrǵandar óte az. 

Qazaqstan halqynyń turmys deńgeıine, ál-aýqatyna qandaı baǵa beresiz?

– Ortasha dep aıtar edim. Statısıkaǵa súıensek, Qazaqstan halqy sanynyń 2,9 paıyzy eń tómengi kúnkóris deńgeıin alady. Soǵan qaraǵanda turmysy tómen azamattar bolmaýy kerek elimizde. Olardyń keıbireýi qıyn jaǵdaıǵa tap bolǵandar, endi bireýleri jumys usynsań da, istegisi kelmeıtin, ol jumysty óziń iste deıtinder. Bilim deńgeıi de tómen, joǵary bilimi joq, 11 synypty ǵana bitirgen. Biraq qoǵamdyq, áleýmettik jumys ornyna jiberseń, barmaımyn dep bastaryn ala qashady. Qazir bylaı qarasań, jastar tómen satydan bastap, azǵa qanaǵat etip, birte-birte kóterilý degendi bilmeıdi, ony qalamaıdy da. Bizge joǵary bilimi bar jastar jumys izdep keledi ǵoı, sol kezde eń birinshi qoıatyn talaby "maǵan jalaqysy kem degende 200 myń teńge bolatyn jumys berińiz" deıdi. Sondaı sátterde maǵan ózimniń eńbek jolymdy qalaı bastaǵanym eske túsedi.  

1993 jyly teńge ulttyq valúta retinde endi ǵana engizilgende, meniń eńbekaqym alty myń teńge ǵana bolatyn. Men ózim eńbek jolymdy mektepte bastadym. Biraq barlyq mekemede ortasha jalaqy sol shamada boldy. Sonda meniń joldasym aıtatyn "nesine jumys isteısiń, úıge báribir jarytyp aqsha ákelmeısiń, úıde otyrsańshy odan da" dep (kúldi). Biraq men aqsha úshin emes, ózim úshin eńbek ettim. Sebebi jumysymdy qatty jaqsy kóretin edim. Alty myń teńge qolyma tıgende, eń qymbat qaǵaz-karton satyp alyp, balalarǵa túrli kartochka, ádistemelik dúnıeler jasaıtynmyn. Bar tapqan-taıanǵanymdy búldirshinderge jumsaıtyn edim. 

Jumyspen qamtý ortalyqtaryna barǵanda, jastarmen sóılesesiń, sol kezde báriniń aıtatyny "jalaqysy osynsha bolmasa, maǵan ondaı jumystyń keregi joq" dep ketip qalady. 

Áıelderdiń zeınetke shyǵý jasyn 63-ke kóterip tastadyq. Eger árbir zeınetker alpys úshke deıin jumys ornyn bosatpaı, qyzmetin jalǵastyra berse, bul jastar arasynda jumyssyzdyqty ulǵaıtpaı ma?

– Joq, bul máselege basqa qyrynan qaraý kerek. Men aıtyp óttim ǵoı, yntymaqty júıede áıelderdiń eńbek ótili azaıyp bara jatyr. Buǵan qosa, olardyń jınaqtaýshy zeınetaqy qoryna jarna aýdarý merzimi qysqa. 58 jasynda zeınetke shyǵatyn áıel 63 jasta shyǵatyn er adamǵa qaraǵanda az jarna aýdarady. Iaǵnı eńbek ótili de, aýdarý merzimi de az, tıisinshe zeınetaqy shamaly shyǵady. Sondyqtan áıelder jınaqtaýshy qoryna kóbirek jarna aýdaryp úlgerý úshin osyndaı sheshim qabyldandy. Sonda olardyń zeınetaqysy erlerdikimen teń bolady. Biz qazir genderlik teńdik dep aıtyp júrmiz ǵoı. Bizde erlerdiń tabysy áıelderge qaraǵanda anaǵurlym kóp. Statısıkada bul ap-aıqyn kórsetilgen. Sonda qarańyz, áıelder az jalaqy alyp, zeınetaqy jarnasyn az aýdarady, onyń ústine jarna aýdarý merzimi de qysqa. Eger máselen er adam eńbek naryǵyna 20 jasynda kelse, 63-ke deıin 43 jyl eńbek ótili bolady. Al dál sol jasta kelgen áıel 58 jasynda shyqsa, onda 38 jyl. Biraq bul aralyqta áıel dekrettik demalysqa shyǵatynyn umytpaý kerek. Sol sebepti bul jerde áıelderdiń quqyǵy shektelip tur. Árıne, eger er adamdar áıeline zeınetaqy anýıtetin satyp áperip, mol mura qaldyryp, káriligin qamtamasyz etse jaqsy. Biraq biz qazir statısıkaǵa qaraımyz. Er adamdardyń ómir súrý uzaqtyǵy 65 jastan sál ǵana asady, al áıelder 80 jasqa deıin ómir súredi. Sonda esepteńiz, seksen jasqa deıin ol áıeldi kim asyraıdy?

Jańa ózińiz statısıka boıynsha erler az ómir súredi dep aıtyp  qaldyńyz. Osyny negizge alyp, erler jaǵy zeınet jasyn 58 jasqa deıin qysqartýdy talap etýi múmkin be?

–  Olaı aıtpaıtyn shyǵar endi, er bolǵannan keıin ondaı talap qoımas dep oılaımyn (kúldi). Alaıda qazir qoǵamda paradıgma ózgerip bara jatyr. Biz jumys isteıtin áıelder úshin memlekettik áleýmettik saqtandyrý qorynda bala kútimine baılanysty tólem engizdik. Iaǵnı ana bala kútimine baılanysty memleketten aqsha alady. Qazir biz neni baıqap otyrmyz? Bizde qańtar aıynda 8 myń er adam úıde bala kútimine baılanysty járdemaqy rásimdegen. Iá, zań boıynsha erlerge tyıym salynbaǵan, bizde teńdik. Biraq, ózińiz oılańyzshy, burynǵy ýaqytta er adam dekretke shyqty degen boldy ma?! Áıeline "sen bar, jumys iste, al men úıde bala baǵamyn" degen boldy ma sondaı? Biz áıelder balany tamaqtandyrý kerek, tárbıeleý kerek dep oılaımyz, al sonda erler qaı betimen dekretke ketedi?

Qazaqstanda áıelderdiń barlyǵynyń turmysy birdeı emes. Aýyr jumys isteıtinderi bar, bala tárbıesimen aınalysady degendeı. Osy turǵydan alǵanda, áıelderdi 63 jasqa deıin jumysqa jegip qoıý ádiletsizdik emes pe? Vıse-mınıtr retinde emes, qarapaıym áıel retinde ne aıtar edińiz?

– Bizge buryn Tamara Qasymqyzy (burynǵy eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstri – avtor eskertp.) aıtatyn,  "sender ne áıel, ne er emessińder. Sender memlekettik qyzmetkersińder" dep (kúldi). Men únemi óz apalaryma qaraımyn. Meniń úsh apam bar, eń úlkeni 70 jasta, kishisi bıyl 65-ke keledi. Úsheýi de jumys isteıdi. Jumys istep, aqsha tabamyn dep otyrǵan joq, olardy tájirıbesi, kórgeni men túıgeni mol qyzmetker retinde aınalasyndaǵylar jibergisi kelmeıdi. Tym bolmasa aqylshymyz, keńesshimiz bolyp otyra berińiz dep. Apalaryma qarasam, olar óz isin súıetin, óz isine berilgen eńbekqor jandar. Mundaı jasta olarǵa eńbek etý tipti de aýyr emes, kerisinshe.  

Jańa basshynyń kelýimen mınıstrlik jumysyna qandaı ózgerister endi? Madına Ábilqasymovanyń qaramaǵyndaǵy qyzmetkerlerine qoıatyn basty talaby qandaı?

– Ár mınıstrdiń basty talaby – naqty ári tıimdi jumys isteý. Ýaqytty bosqa ótkizý degen bolmaý kerek. Qazir memleket basshysynyń tapsyrmalaryna sáıkes jumysty jalǵastyryp jatyrmyz.