Halyq arasynda «erte me, kesh pe, áıteýir Aqıqat, Ádilet eshqashan ashylmaı, aıtylmaı qalmaıdy, túptiń-túbinde ol jeńip shyǵady» degen tujyrym bar. Oǵan árkim ártúrli oı aıtady. Alaıda, álemniń nebir kemeńger oıshyldarynan qalǵan buǵan qarama-qarsy derlik «Aqıqat ta, Ádilet te eń áljýaz, názik birnárseler. Olar udaıy ózderin qorǵap, saqtap otyrýdy qajet etedi. Olar eshnárseni, eshbir jaýyzdyqty, eshbir qaskóılikti, qorlyq-zorlyqty óz kúshimen jeńip shyqqan emes» degen de pikirler bar. Tipti, Aqıqat, Ádilet degen kıeli uǵym úshin eń alǵashqy bolyp kúresken adamdardyń aty-jóni de umyt bolyp ketip jatatynyn búgingi urpaq–ózimiz de talaı ret kórip te, baıqap ta júrmiz. Sonyń bir ǵana dáleli myna bir jaǵdaıat der edik.

Reseı patshalyǵynyń qolastyna kirgen 3 ǵasyr ishinde qazaq halqy basynan ótkergen sansyz qasiret-qaıǵynyń biri – Semeı  alqabynda Keńestik Reseı qazaqqa degen qaskóılikpen 40 jyl boıy ótkizgen ıadrolyq synaq jarylystary bolatyn. Utyry kelgende aıta keteıik, sol 40 jyl boıy Qazaqstannyń Semeıden basqa da birneshe aımaqtarynda jerasty, jerústi jarylystarynyń túr-túri jasalyp keldi. Biraq jurtshylyq nazaryn aýdarý úshin bir ǵana polıgonnyń aty atalyp, qalǵandarynan qalyń qazaq beıhabar bolyp keldi. Iá, Semeı polıgony qazaqtyń eń aýyr qasiretiniń biri boldy. Qazir ondaǵy jarylysty toqtatqanymyzǵa da 20 jyldyń júzi boldy. Ázirshe, sony atap óteıik, búgingi, erteńgi urpaǵymyzdyń esine salyp otyraıyq dep jatqan eshkimdi kórip te, estip te otyrǵan joqpyz.Onyń ornyna Astananyń 20 jyldyǵyna daıarlyq júrýde.

Sonymen Semeı polıgonyn jabý kerek degen máseleni eń alǵash kótergen kim edi? Álginde Aqıqat, Ádilet degende mine osyny aıtpaq edik. Ol kezde mundaı áńgimeni kótergen adamdy «báleni bastaýshy», «el birligin buzýshy», «Odaqta alaýyzdyq týǵyzýshy» dep ataǵan keıbir aqsaqaldardyń  kózi tiri. Olar búginde basqasha «saıraıdy». Mine, sol «báleni bastaýshy», ıaǵnı, Semeı polıgonyn jabý týraly alǵash ún kótergen asyl da abzal azamat KPSS-tiń sol kezdegi Semeı oblystyq partıa komıtetiniń birinshi hatshysy Keshirim Boztaev bolatyn! Ol ózi kótergen osynaý másele bir-aq kúnde óziniń basyn jutýǵa molynan jetetinin sol kezde siz ben bizden áldeqaıda jaqsy bildi. Biz qazir Semeı polıgonynyń jabylýy qalaı bastaldy degende áńgime tıegin 1989 jylǵy aqpannyń 28-shi juldyzynda «Nevada-Semeı» antıadrolyq qozǵalysy qurylǵanynan, ony aqyn Oljas Súleımenov basqarǵanynan bastaımyz. Árıne, bul jerde Oljekeńniń qalyń eldiń aldyna shyǵyp sóz sóılegenin,  is-sharalar (qazirgi tilmen aıtqanda shoý) ótkizgenin óleńder oqyǵanyn joqqa shyǵarǵaly otyrǵan joqpyz. Alaıda, bul uly istiń bastamasy týraly ánebir jyly «Kazahstanskaıa pravda» gazetinde (9-shilde, 2010 j) jýrnalıs V. Pıgavaev jarıalaǵan «Pod grıfom, «Sovershenno sekretno» degen maqala kókeıdegi kóp nárseniń kózin ashyp, Keshirim Boztaev syndy asyl azamatty taǵy bir eske almasyńa laj qaldyrmaıdy eken. Ol maqala:

«Mine, bir kezderi Semeı oblystyq partıa komıtetiniń, birinshi hatshysy bolǵan Keshirim Boztaıuly Boztaev qol qoıǵan Semeı synaq alańynda atom qarýlaryn jaryp synaýǵa qarsy jazylǵan myna hattyń Máskeýge jóneltilgenine de jıyrma jyldan astam ýaqyt ótipti»-dep bastalady da ol zamanda Máskeýge mundaı qarsylyq pikiri bar hat jazýdyń ózi orasan zor erlik ekeni aıtylady. Endi osynaý shıfrly (qupıa) hattyń mátinine nazar salyńyz:

Óte qupıa.№1-shi danasy.

Máskeý. Kreml.

KPSS Ortalyq Komıtetiniń Bas Hatshysy M.S.Gorbachevke.

«Qazaqstan Kompartıasy Semeı oblystyq komıteti SOKP OK-ne myna jaǵdaıdy habarlaıdy: 340 myń turǵyny bar Semıpalatınsk qalasyna taıaý jatqan synaq alańynda 1949 jyldan beri ıadrolyq qarý synaqtary júrgizilýde. Bul synaqtar áýeli – aýada, sosyn 1963 jyldan bastap jer astynda júrgizilýde.

Qazir arada 40 jyl ótkende bul polıgonnyń aınalasyndaǵy jaǵdaı múlde ózgerdi. Iaǵnı, polıgon qalyń el ornalasqan aımaqtyń qaq ortasynda qaldy. Al bul jaǵdaı synaqtar jasaý barysynda esh eskerilmeýde. Bul mańda jylyna 14-18 ıadrolyq jarylystar jasalady, olar osy jerdegi ǵımarattar men ınjenerlik jelilerdi isten shyǵaryp, júzdegen, myńdaǵan adamdar, basqa da jan-janýarlar  aýyryp, sý ishetin qudyqtar buzylýda. Sonymen qatar, polıgon aımaǵyndaǵy topyraq qabaty qatty ózgeriske ushyraýda, árbir úshinshi jarylys saıyn jer betine radıı belsendiligi joǵary gaz taraıdy, ony toqtatý is júzinde múlde múmkin emes.

Iadrolyq synaqtar týraly jurtshylyq arasynda ártúrli pikirler taratylyp, turǵyndar arasynda moraldyq-psıhologıalyq kúızelis baıqalýda jáne olardyń osynyń bárin synaq týdyrǵan kesel, derttermen baılanysty deýi de negizsiz emes.

Osyndaı aýyrtpalyq jaǵdaıǵa alańdap otyrǵan oblystyq partıa komıteti SOKP OK bul jarylystardy toqtatýdy nemese onyń qýatyn kemitip, jarylys aralyqtaryn sıreksitýdi,  odan ári jarylystardy basqa bir qolaıly jaqtarda ótkizýdi tıisti mınıstrlikter men mekemelerge tapsyrýyn ótinedi.

Qazaqstan Kompartıasy oblystyq komıtetiniń birinshi hatshysy K. Boztaev. 20 aqpan, 1989 jyl.

Bul jerde osy hattyń tarıhyn gazetke jarıalaǵan jýrnalıs V. Pıgavaevqa alǵysymyzdy aıtýymyz kerek. Ol Semeı polıgonyn jabý týraly alǵash ún kótergender týraly ózine maǵlum jáıtterdi bylaısha baıandaıdy:

Men qyzmet babymen,  obkomnyń úgit-nasıhat bóliminde 1978 jyldan bastap sol polıgonnyń saıası bólimimen tyǵyz baılanysta boldym. Ol jyldary biz bul jerde elimizdiń ıadrolyq bolat qalqany quıylýda degen sózdi maqtana aıtqanymyzdy jasyra almaımyz. Jáne munda atom qarýlary synalýda degen sıaqty túrli áńgimeler men joramaldardyń aldyn kesip toqtaý salyp otyrýǵa tyrysqanymyzdy da moıyndaýymyz kerek. Al «jurtty adastyrýshylardy» «demagogtar» dep ataıtynbyz. Búginde sonyń bárin eske alýǵa da uıalamyz. Amal neshik.

Biraq «qap túbinde biz  jatpaıdy». Polıgonǵa jaqyn aýyldar men aýdandarda, tipti, Semeıdiń ózinde de adamdar arasynda buryn-sońdy qulaq estip, kóz kórmegen aýrý, dert, kesel túrleri kóbeıdi. Ana, bala ólimi jıilep ketti. Ólim-jitim kóbeıdi.

Sóıtip, arada qanshama jyldar ótse de ıadrolyq synaqqa qarsy alǵash bas kóterip, qarsylyq bildirgen kim degen talas áli de tolastamaýda. Maqala avtory  jerde Keshirim Boztaevtyń álgindeı hat jazýyna sol kezde Semeıde muǵalimderdiń bilimin jetildirý kýrsyna ýaqytsha kelip jatqan muǵalimderdiń oblystyq partıa komıtetine jazǵan qarsylyq haty túrtki bolǵan sıaqty degen joramaldy da aıtyp ótedi. Olar bul hatynda osy ýálaıattaǵy (oblystaǵy) radıasıanyń mólsherin bilgisi keletinin, dúkenderde et, sút, kógónis, jemis-jıdek jetispeıtinin de eske salǵan kórinedi. Sondaı kúnderdiń birinde V. Pıgavaev pen ıdeologıa jónindegi hatshy Grıgorıı Mıshenkony obkomnyń birinshi hatshysy Keshirim Boztaev shaqyryp alyp budan ári tózýge bolmaıtynyn aıtyp SOKP OK-niń Bas hatshysy Mıhaıl Gorbachevqa dereý hat (shıfrovka) daıarlaýǵa pármen beredi.

«Táýekel. Men sol hatqa ózim qol qoıaıyn»-deıdi K.Boztaev. Hat dál sol kúni M. Gorbachevtiń ústeliniń ústinde jatady. Kóp uzamaı KSRO Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasynyń orynbasary, áskerı-ónerkásip komısıasynyń tóraǵasy I.S. Beloýsov bastaǵan úkimet komısıasy da kelip jetedi.

Mine, bul Semeıdegi ıadrolyq polıgondy  jabýdyń bastamasy ǵana edi deıdi avtor. Bul jerde bizdiń buǵan qosarymyz mynaý ǵana: Sol kezeńde Máskeýde M.Gorbachev pen AQSH prezıdenti R. Reıgan ıadrolyq qarýdy qysqartý týraly kezdesý ótkizip sonyń nátıjesinde Amerıkanyń Nevada shtatyndaǵy (kópshiligi úndister turatyn) ıadrolyq alańdy, Qazaqstandaǵy Semeı polıgonyn (kópshiligi  qazaqtar turatyn) jabý týraly ýaǵdalastyqqa qol qoıylǵan-dy. Jáne KSRO jaǵynan qurylǵan komısıa – Nevadanyń, al AQSH jaǵynan qurylǵan komısıa – Semeıdiń polıgony jabylýyn qadaǵalaıtyn boldy. «Nevada-Semeı» antıadrolyq qozǵalysy osy kezde dúnıege kelgen bolatyn. Sol jyldary Oljekeń «Izbıratel» degen gazet ashyp, men de sol gazette qyzmet istegen edim. Bul qozǵalys úkimet tarapynan da, jurtshylyq tarapynan da orasan zor qoldaý taýyp, onyń esepshotyna mıllıondaǵan qarjy naýadan quıylǵandaı quıylyp jatty. Ol qarjy týraly el ishinde alýan túrli alyp-qashpa qaýeset te joq emes. Ol óz aldyna bólek taqyryp. Bul jerde osy kúni aramyzda oryn alǵan keıbir keleńsiz jaǵdaıdy aıta ketýdi de ersi deı almaımyz. Joǵaryda keltirilgen áńgimelerge qarap otyryp, Semeı polıgonyn japtyrýdy alǵashqy bolyp qolǵa alǵan azamat Keshirim Boztaevtyń aty atalmaıtyny kókirekte kómýli jatqan kóp nárseni qozǵamasqa amal  qaldyrmaıdy. Árıne, kóp aqıqattyń aıtylmaýyna, aıtylsa burmalanyp, tipti, áldebireýlerdiń atyn shyǵarýǵa paıdalanylyp ketip jatqanyna nebir qýshykesh, pysyqaı, alaıaq, jaǵympazdardyń zamany týyp turǵany da kináli shyǵar. Ondaı mysaldyń talaı túrin keltirýge de bolady. Ásirese, qylyshynan qan sorǵalap turǵan sonaý 30-shy jyldary halyq aǵartý komısary bolyp turǵanda búkil májilis, jınalysty qazaqsha ǵana ótkizip, men qazaqsha túsinbeı otyrmyn degen bildeı orys qyzmetkerin tútip jeı jazdaǵan Temirbek Júrgenovtiń aty atalmaıdy da bireý jınalysty qazaqsha bastap ashyp bergenin jer-kókke sıǵyzbaı maqtap jatqanyn kórgende ishińdi ıt tyrnaǵandaı bolady. Búgingi tarıhty oqyǵan balalarymyz úsh júzdiń basyn qosqan Abylaı degen han eken dep oılaıdy. Taǵy bir mysal. Qazaqtyń aıtys ónerin jańǵyrtýdy sonaý Keńes zamanynda kún tártibine kóterip, ol týraly irgeli-irgeli ǵylymı zertteýler jazǵan adamdardyń búginde aty-jóni de atala bermeıdi. Onyń ornyna Júrsin Erman degen aıtystyń atasy atandy. Halqymyzdyń asylzat  óneri aıtys búginde saıasat pen bireýlerdiń kúnkórisiniń quralyna aınalǵany taǵy ras. Al aıtysqa qatysýshylardy «Júrsinniń júırikteri» dep ataıtyn boldy. Endi bir jazýshy áıel áldebir táýelsiz sarapshy deıtinderden Frans Kafkanyń beınesi salynǵan medal alyp, ózin-ózi alǵash ret F.Kafka syılyǵyn alǵan qazaq qyzymyn dep jarıalady.

Iá, Aqıqat, Ádildik eshqashan da ádiletsizdik, jaǵympazdyq, alaıaqtyq ońaı olja, ońaı ataq-dańq, jaýyzdyq sıaqty ózdiginen kelmeıdi. Sózimizdiń basynda aıtqanymyzdaı ol ekeýi adamdardyń ar tazalyǵyna, shynshyldyǵyna zárý, olar árqashan ózderin qorǵashtap, saqtap otyrýdy qajet etetin eń úrzada, eń pákızat jaratylys.Ne týraly, kim týraly aıtsaq ta Aqıqat, Ádilet degen kıeli uǵymdy alǵa tartyp aıtqanǵa ne jetsin.

Myrzan KENJEBAI, aqyn