Ol – adamzattyń sońǵy 2000 jyldyq tarıhyndaǵy tańdaýlylardyń alǵashqy ondyǵynan oryn alǵan, ataǵy jer jarǵan Shyńǵys haǵandy bilmeıtin jan kemde kem. Orta ǵasyrda Shyńǵys haǵan men onyń muragerligi Eýrazıa qosqurlyǵynyń kúnshyǵysy Sary (Japon) teńizinen kúnbatysy Pıreneı túbegine deıin, qıyrda Sibirden tústikte Úndiqytaı túbegine deıingi orasan zor aýmaqqa bıligin júrgizdi. Tipten batys Afrıka jaǵalaýyna deıin joryq jasap, kúlli dúnıeniń jartysyn baǵyndyrdy. Tarıhta  tatar-mońǵol shapqynshylyǵy atalatyn oqıǵanyń tarıhı mańyzy men kóleńkeli jaqtaryn  jaqtaıtyn da, aıyptaıtyndar da az emes. Shyńǵys haǵan qurǵan uly ımperıa adamzat tarıhyndaǵy áıgili Atılla (Edil) patshanyń batys ǵun memleketiniń tarıhı rolimen teńestiriledi. Atılla óz tusynda qul ıelenýshi qoǵamnyń qulaýyn tarıhı turǵydan qamtamasyz etip, adamzatty tarıhı damýdyń jańa bıigine kótergeni belgili. Nemese,  Shyńǵys haǵan sanaly túrde Atılla maqsatyn on ǵasyrdan keıin qaıtalaǵan deýge de keledi.

Al, aıbyny jer jarǵan Shyńǵys haǵanǵa qatysty tarıhı zertteýler san ǵasyr boıy úrdisin úzbeı jalǵasyp keledi. Birde aıýan basqynshy, birde uly reformator, teńdessiz basshy retinde tanylatyn ámirshi kıiz týyrlyqty kóshpeliler halyqtardy álemdik órkenıet pen saıasattyń bıigine qaraı bastaǵany ámbege aıan. Qazaq túrik halyqtarynyń tarıhynda, Eýrazıa tarıhynda uly haǵannyń zańdy urpaqtarynyń róli ushan-teńiz…

Ámirshiniń  áýelgi azan shaqyryp qoıǵan aty Temúchin, ıaǵnı Temirshi ekendigi belgili (onymen birge týǵandardyń esimi Temúlen, Temúge). Alaıda, Haǵannyń atyna qosarlanatyn Shyńǵys degen  laqap esimniń týýy, máni kóptegen ǵalymdardyń zertteýine júk bolǵan.

Uly ámirshini óz enshisine ıelenip júrgen monǵol jurtyna birqatar túrkologtar, aıtalyq túrkıalyq jáne batystyq zertteýshiler daý aıtady. Sonyń biri ámirshiniń laqap esimi tóńireginde týyndaıdy. «Shyńǵys» ataýynyń shyǵý tórkini, onyń mán-maǵynasyn zertteý áriden bastalǵanymen, belgili bir mámilege kelmegen daýly másele. Túrik shejiresiniń avtory Ábilǵazy Shyńǵys esiminiń mánin «shyń (chın)» uly, «ǵyz (gıs)» kúsheıtkish raıdyń jurnaǵynyń qosylýynan týyndaǵan, maǵynasy «eń  uly» degendi bildiredi dese, fransýz zertteýshisi D`Osson «ǵyz (gıs)» kóptik jalǵaýy, maǵynasy «áleýetti, qýatty» dep túsindiredi. Nemis tarıhshysy Hammer Pýrgshtal Shyńǵys degendi aıbarly, susty dep topshylaıdy.

Profesor Shmıdt «Shyńǵys monǵoldarynyń tarıhy» eńbeginde kóne monǵol jádigeri  «Erdenıın tovch» (Qazynaly baıan) jádisherinde sóz bolǵan  «chıng» (chiń) sózi – qozǵalmaıtyn berik degen (buǵan qosa dybystalýy uqsas «chýn» sózi «qyzyl kúreń tas» maǵynasynda) maǵynamen baılanystyrady da, «gıs» degen jurnaqtyń mońǵol tiline eshbir qatysy joq ekendigin aıtady.

Tarıhta bul jaıynda alǵash qalam tartqandardyń biri Rashıd-Ád-Dın ámirshiniń laqap esiminiń maǵynasyn bylaısha túsindiredi: «Chın (shyń)» – monǵolsha óte berik, al oǵan jalǵanǵan «gıs (ǵyz)» kóptik jalǵaýy.

Bul laqap esim tarıhı jaǵdaıǵa baılanysty týyndaǵan. Qytaılyqtardyń kesapatynan  usaq, bytyrańqy ulys pen taıpalarǵa bólingen kóshpeli jurttardyń árqaısysyn derbes el-handar (ıl-han) bıledi (Taıaý shyǵys Azıany bılegen Shyńǵys  muragerleri qulaǵý memleketiniń bıleýshileri ıl-han atalǵan). Eger  bıleýshi birneshe taıpanyń basyn biriktire alsa, gúr-han degen tıtýlǵa ıe boldy. Qytaısha «gúr hagan» laýazymy da óte berik, qaısar mánine jaqyn (odan mońǵolsha  ımperıa  maǵynasyn beretin  gúren uǵymy týyndaıdy, túp negizi manj sózinen). Ony Temújinmen baqtalas Jamýqa ıelense, Kereı taıpasynyń bıleýshisi Tuǵyryl ýań han dárejesinde edi. Jáne de bul ataýlar bir-birine uqsas. Temújin kóptegen el handar men gúr handar  bıiligin joıyp, bytyrańqy kóshpeli taıpalarǵa ıelik jasaıtyn shamaǵa jetken soń onyń bıleýshilik  dárejesin bildiretin tıtýl qajet boldy. Ol árıne, gúrhan, elhandardan joǵary bolýy tıis edi. Osyndaı talaptarmen qabyldanǵan «Chıngıs» tıtýly haǵandardyń haǵany degendi bildiredi, al onyń parsysha balamysy shahınshah «qaıda da ámirshi» maǵynasyn beredi deıdi Rashıd-Ád-Dın.

Sh. Ýálıhanovtyń zamandasy býrıad ǵalymy Dorj Banzarovtyń paıymdaýynsha  bıligin nyǵaıtqan soń Temújin ózine laıyqty tıtýl tańdaý úshin hundar dáýirinde  qoldanylǵan «tengrı kúbe» táńirdiń uly ataýynyń (onyń qytaılyqtar tarapynan qoldanylǵan nusqasy shan-úı. Sondaı-aq tan-jý, tán-dzı varıanttary bar)  laıyq dep tapqan degen  ýájin  aıtady. Al, Qytaıdyń Sún memleketi tusynda jazylǵan «Monǵol-tatarlar jaıyndaǵy tolyq belgileý» atty tarıhı jádigerde Chıngıs esimin «jaratqannan berilgen esim» maǵynasynda tujyrymdaıdy.

Belgili shyǵystanýshylar B.Ia.Vladımırsov, P.Pelıo, Han Rý Lın qatarly ǵalymdar «Chıngıs» esimi kóne túrik tiliniń teńiz, muhıt maǵynasymen tórkindes, al «Shyńǵys hagan» jer betine ámir etýshi uly han maǵynasyn beredi deıdi. Fın túrkology G.Ramstedt Chıngıs uǵymy túriktiń tengız maǵynasynan týǵan jáne ol kóne mońǵol tilinde túrikpen birdeı teńiz maǵynasyn beredi deıdi. Uǵymnyń máni muhıtpen baılanysty. Aıtalyq, Shyńǵys muragerleri Ógedeı men Qúıikter dalaı han (telegeı teńiz han) laqap atyn ıelengen. Alaıda, chıngıs dep dybystalýy tıbet jazýynda qatań dybysqa qaraı túrlenip ketken deıdi. Haǵannyń esiminiń túriktik negizden týýy yqtımal deı otyryp, tarıhı negizderdi alǵa tartady. Sebebi, Temújın han taǵyna kóterilgende Merkit, Jalaıyr, Qońyrat, Kereı taıpalaryn ıeligine alǵanyn eskersek ataýdyń joǵaryda uǵym  qısynǵa saıatyndaı. Al,  birqatar túrkologtardyń boljaýynsha  bul  esim  shyń + quz degen eki esim sózdiń birigýinen shyqqan.  Álemdi úshtik negizde qaraıtyn kóshpeli halyqtardaǵy ámbebap ýnıversalı túsinigi boıynsha aspanda jaratýshy, tómende arýaqtar, ortada adamzat turady. Al Shyńǵys Haǵan degenimiz qara jerdiń eń tómengi núktesi quz ben jerdiń eń bıik núktesi shyń ekeýiniń ortasynda, jer betine bıligin júrgizetin ámirshi degenmen túsindiredi.

Áýelgi túpnusqadaǵy Chıngıs (Shyńǵys) atalýy tıbet jazýymen túrlenip, Iýán ımperıasy jarlyqtarynda Djengız túrimen hattalǵan. Ol Eýropa tilderine Djengız túrimen engen. Ony óz kezeginde fransýz tarıhshysy Langle parsynyń djeng-engız sózimen  baılanystyryp, maǵynasyn saýyttalǵan, soǵysshyl dep túsindirgen.

Uly Haǵannyń laqap esimine qatysty úshinshi baǵyt onyń týýyn taspen baılanystarady. Ony «Mońǵoldyń qupıa shejiresimen» saryndas jazylǵan Lývsandanzannyń «Altyn topshy» eńbeginde mynadaı bir ańyz bar. Temýjın dúnıege kelgennen soń jeti kúnnen keıin teńizdegi (?) qara tastyń ústine qarabarqyn tústi belgisiz bir qus qonyp, bir túrli qyzyq daýyspen shaqyrady. Bul jaǵdaı úsh kún qaıtalaǵannan soń Temúchinniń ákesi Esýkeı batyr baryp baıqasa, qus qonǵan tas alǵashynda altyn tańba bolyp kórinedi de ǵaıyp bolady. Ekinshi márte qonǵan tasy kúmis, sońǵy joly gaýhar tańba bolyp kórinedi de, qaıtadan tas keıpine enedi. Bul syrdyń teginnen tek emestigin baıqaǵan Esúkeı batyr tasty úıine ákelip qoıǵanda aldyńǵy kóringen qus ushyp kelip shańyraqqa qonady da «Shyńǵys» dep shaqyrady. Sondyqtan dúnıege kelgen náresteniń atyn Shyńǵys qoıǵan-mys».

Sagan sheshenniń jazba jádigerinde jáne Lývsanlhúndevtiń «Biliktiń shyraǵdany» shejiresinde bul motıv qaıtalanady: Temújin han taǵyna otyrǵan kúni ordanyń aldyndaǵy úlken tasqa buryn-sońdy eshkim kórmegen torǵaıǵa uqsas bes tústi ǵajaıyp qus «shyńǵys (chıngıs)» dep úsh shaqyrady. Ony kórgen jurt handy solaı ataǵan eken. Osylaısha, uly ámirshiniń laqap esimin ǵajaıyp quspen baılanystyra (mundaı varıanttar tıbet, qytaı  ańyzdarynda da kezdesedi) áspettelýi, jaratqan ıeniń elshisi retinde sýrettelýi az emes.

Alaıda, han esimin taspen baılanystyrý shyndyqqa janasady. Adamzattyń alǵashqy eńbek quraly, qorǵanys qarýy tasty kókten túsken nárse retinde kórsetetin ańyz ertegiler álem halyqtarynda sonyń ishinde shyǵys jurtyna tán ereksheligi. Evenk ańyzynda jaratqan taǵala jyn shaıtandy qurtý úshin aspannan jerge túsetin tesikten  ystyq tastardy quıyp jibergendikten, jer betinde ártúrli tústi, úlkendi kishili tas, taýlar paıda bolǵan desedi. Al, býrıad ańyzynda «...Jaratqan ıe jerdiń tesiginen atqylap jatqan sýdy bitep toqtatý úshin toǵyz márte tas atqanda eń sońǵysy ǵana álgi tesikke dóp túsip, jerdiń jyrtyǵyn jamap qalǵan eken» dep baıandaıdy. Osylaısha, tas pen jaratqandy baılanysty qaraý — úndi-eýropa halyqtaryna ortaq.

Shyńǵys ataýynyń taspen baılanysyn mongoldyń aýyz ádebıeti úlgilerinen kezdestiremiz. Mysalǵa «Altyn Orda» jáne «Otqa tabyný ǵurpy» dep atalatyn  madaq jyrlarynda (oda):

Shynaıy temir ataly,

Shyńǵys (Chıngıs) tas analy,

Qaısar temir babaly

Meıirban (Chıngıl) bolat (analy), —

dep jyrlanady, temir – ottyń atasy, tas ottyń anasy retinde qarastyrylady. Mundaǵy chıngıs, chıngıl sózderi dybystyq ózgesheliktegi sınonımder. Buǵan qosarymyz monǵol tilindegi dybystalýy uqsas «chýn» sózi, ıaǵnı qyzyl kúreń tas. Bulardan shyǵatyn túıin uly ámirshiniń jas Temýjın atymen han kótergendegi laqap Shyńǵys esimi ósý men óshýdiń belgisi bolǵan ot pen tasqa baılanysty berilýi tegin emes. Temýjın esimi monǵoldyń jazba tilindegi «temýr» (temir) sózimen tórkindes bolýy atalmysh sebepterge baılanysty. Shyńǵys ataýy monǵoldyń klasıkalyq jazba tilindegi «Chılagý, Chıngıl, Chınggıs» sınonımderine qatysty degen ýájin alǵa tartady mońǵol zertteýshisi Serensodnom.

Monǵol tili dıalektisiniń birinde «chıngel chıngıl» ataýy taýdyń shatqaly, jar, qabaq maǵynasyn beredi. Búgingi Shynjan monǵoldarynda bıik taýdan qulaı kúrkirep aqqan taý ózenin shyńǵys sýy ataıdy eken. Bul sózder tek dybystalýy jaǵynan ǵana emes, maǵynalyq, semantıkalyq turǵydan da tórkindes bolýy boljamymyzdy qýattaı túsedi. Bul sóz bolyp otyrǵan onomastıkalyq uǵym ǵalym  G.Ramstedt jazyp alǵan «Han Shyńǵys Bogda» jyr úlgisinde «Chıgnıl» túrinde qoldanylady. Shyńǵys atalatyn toponımder kóbine jotalardyń bıik qyrattaryna qatysty qoıylǵandyǵyn  baıqaımyz, ári onda dástúrli senimi boıynsha kıeli asyl tastar mol dep jazady jaǵrafıashy L.Súhbaatar.

Qalaı degenmen Uly  ásirshiniń  laqap esimi  tarıhı oqıǵalar men  óz tusyndaǵy adamzattyń jetken fılosofıalyq dúnıetanymdyq talǵamyna qaraı týyndaǵandyǵynda daý joq.