Qazaq – dástúri dinmen sabaqtasyp jatqan salt-dástúrge baı, syılastyqty birinshi orynǵa qoıa bilgen halyq. Al adamdarmen syılasý, aralasý qashan da amandasýdan bastalady.

Qazaq halqy, sonymen qatar, jalpy musylman halyqtary bir-birimen «Assalaýmaǵaleıkým!», ıaǵnı «Allanyń saǵan nury jaýsyn» dep amandasady, oǵan jaýap retinde «Ýaǵaleıkýmassalam!» - «Saǵan da Allanyń nury jaýsyn!» dep jaýap berip jatady. Bulaı amandasý qazaq halqyna ıslam dinimen birge kelgeni barshamyzǵa málim.  Ǵalymtaı Tólepbergenov esimdi din salasy mamanynyń zertteý eńbeginde Qazaq dalasyna ıslam dininiń taralýy jaıynda bylaı dep jazylǵan: «Qazaqstanda – ıslam dininiń ornyǵý tarıhy ózgeshe, ári talaı ǵasyrlarǵa sozylǵan biregeı úderis. Hİİ ǵ. mońǵoldardyń basyp kirýi nátıjesinde ıslam dini biraz álsiregenimen keıingi Ordalyq handardyń saıasaty nátıjesinde nyǵaıa tústi. Islamnyń nyǵaıýy Altyn Ordanyń padıshahtary Berke han tusynda (1255-1266), keıin Týdemengi men Ýzbek handar tusynda musylmandyqty qabyldaýyna jáne ony memlekttik din retinde Qazaqstan jerinde ekinshi márte jarıalaýǵa alyp keldi.Qazaqstandaǵy Islam óziniń ómirsheńdigin jáne turaqtylyǵyn on eki ǵasyrǵa sozylǵan júrip ótken jolymen dáleldedi. Sebebi, ejelgi Túrki dalasyna din retinde engen ıslam, keıin qazaq dúnıetanymyna mádenı negizde tolyqqandy endi».

Al qazaq halqy «Assalaýmaǵaleıkýmǵa» deıin qalaı amandasqan?

Resmı derekterde: «Baıyrǵy qazaq dástúri amandasýlardyń áleýmettik teginen, baılyǵynan jáne jalpy ómirdegi alatyn ornynan belgi beretin bolǵan. Ertede han nemese iri sultandarǵa tómengi taptaǵy adam eki qolyn keýdesine qoıyp jáne tómen qaraı ıilmese, olarǵa jaqyndaı almaǵan. Al eger ol qaıyrym retinde oǵan qolyn sozsa, onda ol bir tizerlep jerge otyryp, onyń qolyn eki qolymen qysady. Áleýmettik dárejesi ortasha adam óziniń ámirshisine qolyn keýdesine qyspaı, biraq, basyn ıip kelgen. Han nemese kúshti ámirshi, óziniń qaraýyndaǵylardyń sálemine jaýap retinde onyń ıyǵyna qolyn qoıyp, syılastyǵy bolsa qolyn qysyp amandasatyn bolǵan. Eger handy jolaı keziktirse, onda jolda toqtap turyp, onyń ótip ketýin kútýi kerek, ári basyn ıip, qolyn keýdesine qoıyp daýystap sálem berýi shart. Qarasha halyq ókili sultandarǵa sálemdeskende tizesin búgip kóbine «Aldıar taqsyr!» dep sálem bergen. Bıligi joq tóreler men sultandardyń syrtynan bolsa da izettilik kórsetý óz dárejesinde bolmaǵanymen, ámiri kúshtiler aldynda izettilik sharalary qatań saqtaldy», - delingen.

Raýan Baıdaly esimdi tarıhshy Qamshy.kz aqparat agenttiginiń tilshisine bergen suhbatynda qazaq halqynyń amandasý dástúrine keńinen toqtalyp ótip, qazaq sálem berý máneri kezeń-kezeńimen qalaısha ózgeriske ushyraǵanyn aıtyp ótti.

«Sálemdesý – qazaq halqynyń salt-dástúri, ádet-ǵurpyndaǵy ózindik orny bar óner dep aıtýǵa bolady. Kishiniń úlkenge amandasýy, jaqyn adamdardyń, bir-birimen qatar  adamdardyń amandasýy – dostyq qarym-qatynasty bildiretin qazaq halqynyń ózine tán salt-dástúri. Jalpy, bizden basqa halyqtarda da ózindik amandasý dástúrleri bar. Mysaly, Afrıka halyqtarynyń muryn men muryn túıistirýi sıaqty.

Qazaq halqynyń sálemdesýi ýaqyt óte kele ózgeriske ushyrady. Alǵashynda qazaq halqy amandasqan kezde, eń aldymen, mal men jannyń amandyǵyn suraǵan: «Mal-jan aman ba?» jáne «Kúıli-qýatty ma?» dep aıtady. Bizdiń sharýashylyǵymyzǵa, kóshpendilikke baılanysty osylaı amandyq-saýlyq suraıtyn bolǵan.

Islam dáýirine deıin derekter óte az saqtalǵan. Biletinimiz, joǵaryda aıtyp ótkendeı, qazaq halqy sálem bergende, eń aldymen, mal men jannyń saýlyǵyn suraıtyn bolǵan. Sonymen qatar, er adamdar men áıel adamdardyń amandasýy eki túrli, al kelinniń qaıyn jurtymen, ata-enesimen amandasýy bólek boldy.

Keıinnen ıslam dininiń keńinen taralýyna baılanysty ózgerdi. Negizinen, «Assalaýmaǵaleıkým» dep aıta bastady. Ózge musylman elderinde, baıqaıtyn bolsaq, áıel adamdar da, er adamdar da osy sózdi qaıtalaıdy, al bizdiń qazaq qoǵamynda bulaı tek er adamdar ǵana aıtady. Odan bólek, taǵy da ýaqytqa baılanysty amandasýlardyń túrleri kezdesedi. Mysaly, «Kesh jaryq!» - kún batqannan keıin aıtylatyn sálem berýdiń túri. Áıel adamdar baıaǵyda bir-birimen kezdeskende qolyn berip amandaspaǵan, basyn ızep sálem berse, kópten kórmegen aǵaıyn-týystarymen qushaqtasyp, tós qaǵysyp kórisken. Al jas kelinder qaıyn aǵasy, qaıyn atasyna oń tizesin ıip sálem beredi. Bul dástúr qazirgi tańda Batys Qazaqstanda saqtalǵan. Al búginde Ońtústik jaqtarda ıilip sálem salý dástúri taǵzym jasaýǵa kóbirek keledi», - deıdi tarıhshy.

Qazaqtyń amandasý ádebi zamanyna qaraı qalaı ózgeriske ushyrady?

«Qazaq dalasyna Keńes úkimeti ornaǵannan keıin qazaqtardyń amandasý ádisi de ózgere bastady. Keıbir jaǵdaıda tóreler basyndaǵy bas kıimin sheship, basyn eńkeıtip amandassa, qarapaıym halyq tizesin búgip amandasatyn boldy. Dál osy 18 ǵasyrda baı-qýatty adamdar, keıbir bıler amandasqan adamnyń sálemin túzý almaı, ernin jybyrlatyp, qolynyń ushyn ǵana sozyp amandasa bastady. Bul keıbir qundylyqtardyń ózgere bastaǵanyn kórsetedi.

Keıinnen sálemdesý qysqara bastady. Buryndary qazaqtar amandasqanda qolyn berip, amandasyp, mal men jannyń amandyǵyn, qal-jaǵdaıyn surasatyn bolsa, Keńes dáýiri kezinde tym qysqa bola bastady: «Zdravı jelaıý» dep áskerı tártipke qatysty jáne «sálem», «prıvet» degen sıaqty sózder shyqty. Qal-jaǵdaı, densaýlyq surasý degen sıaqty uǵymdar qalyp qaldy.

Brejnev kezinde er adamdardyń qushaqtasyp, súıisip amandasýy paıda boldy. 60-jyldary engen bul ádis, bizge 90-jyldary qaıtyp keldi jáne qazirgi tańda da sálemdesýdiń bul ádisi saqtalǵan. Sonymen qatar, qala men aýyldaǵy jaǵdaıǵa baılanysty sálemdesýdiń basqa da ádisteri paıda boldy: ketip bara jatyp qolyn kótere salý, ernin jybyrlata salý, ótip bara jatyp basyn ızeı salý degen sıaqty», - deıdi tarıhshy Raýan Baıdaly.

Osydan-aq qazaq dástúriniń qanshalyqty ózgeriske túskenin baıqaýǵa bolady.

Degenmen, onyń aıtýynsha, qazaqtardyń baıyrǵy amandasý dástúriniń keıbir túrleri búginge deıin saqtalǵan. Mysaly, qazirgi tańda er adamdardyń bir-birimen «Assalaýmaǵaleıkým» dep eki qolymen amandasýy, kelinderdiń sálem salýy, arnaıy izdep baryp amandasý degen sıaqty dástúrler áli de bar.

Adamdardyń jaqsy syılasýy amandyq-saýlyqtan bastalady. Joǵaryda atap ótkenimizdeı, sálemdesý – ónerdiń bir túri jáne ár halyqtyń amandasý salty ár túrli bolyp keledi. Amandyq-saýlyq surasýǵa qazaq halqy erekshe kóńil bólgen, oǵan qatysty birneshe maqaldar da bar. Mysaly, "Sálem-sózdiń anasy", "Ádeptilik belgisi - ıilip sálem bergeni", "Sálem túzelmeı,álem túzelmeıdi" degen sıaqty sózderdiń astarynda úlken mán jatyr.

Sálemde de syr bar degendeı, adammen alǵash amandasqan sátten-aq onyń búkil mádenıetin, ádebin baıqaýǵa bolady.