«Jaqsynyń haty ólmeıdi» - degendeı, Alash qaıratkerleriniń baǵa jetpes mol muralary búginde bizdiń asyl qazynamyzǵa aınalyp otyr. Alashtyń áıgili ustazy Ahmet Baıtursynovtyń eńbekterin
paraqtaı otyryp, búgingi qoǵamdaǵy talaı kókeıkesti máselelerdiń sheshimin tapqandaı boldyq. Aǵartýshy, qazaq halqynyń HH ǵasyrdyń basyndaǵy ult-azattyq qozǵalysy jetekshileriniń biri,  memleket qaıratkeri, aqyn, pýblısıs, qazaq til bilimi men ádebıettaný ǵylymdarynyń negizin salýshy ǵalym, ulttyq jazýdyń reformatory Ahmet Baıtursynovtyń eńbekterinde til, rýhanıat máseleleri erekshe oryn alǵan.

Jalpy sheteldik jýrnalısıkada ómirden ótken tulǵalardyń shyǵarmalaryna súıene otyryp, olarmen «suhbattasý» dástúri bar. Ult ustazy Ahmet Baıtursynovpen bolǵan «Rýhanı suhbatty» oqyrman nazaryna usynamyz.

– Asa qurmetti ult ustazy, ana tilimizdiń taǵdyry áli de bolsa qazaq qoǵamyn erekshe alańdatyp otyrǵan basty máselelerdiń biri bolyp otyr...

– Eger de biz qazaq degen ult bolyp turýdy tilesek, qarnymyz ashpas qamyn oılaǵandaı tilimizdiń de saqtalý qamyn qatar oılaý kerek. Til – adamnyń adamdyq belgisiniń zory, jumsaıtyn qarýynyń biri. Osy dúnıadaǵy adamdar tilinen aıyrylyp, sóıleýden qalsa, qandaı qıyndyq kúıge túser edi.

Óz tilimen sóılesken, óz tilimen jazǵan jurttyń ulttyǵy – esh ýaqytta adamy qurymaı joǵalmaıdy.
Sóılegende sózdiń júıesin, qısynyn keltirip sóıleý qandaı kerek bolsa, jazǵanda da sózdiń kestesin keltirip jazý sondaı kerek. Qazaq jat sózge áýestenbeı, pán sózderin óz tilinen jasaýǵa tyrysty. Ádebıet tili aýyldaǵy qazaqtyń hat biletin, bilmeıtin – qaısysyna da bolsa túsinikti bolýyn kózdedi.
Ónerdiń eń aldy – sóz óneri dep sanalady.

«Óner aldy qyzyl til» degen qazaq maqaly bar. Muny qazaq – sóz baqqan, sóz kúıttegen halyq bolyp, sóz qadirin bilgendikten aıtqan. Qazaqta jazý-syzý bolmaǵan soń, jalǵyz-aq tabıǵattyń zakonyna ergen, sondyqtan tili azbaǵan. Ózgeler tabıǵatty zorlap, emlege tańyp, tilin azdyrǵan.

Oryssha oqyǵandar orys sóziniń júıesine daǵdylanyp úırengen, noǵaısha oqyǵandar noǵaı sóziniń júıesine daǵdylanyp úırengen. Qazaq sózderin alyp, orys ıa noǵaı júıesimen tizse, árıne, ol naǵyz qazaqsha bolyp shyqpaıdy. Sondaı kemshilik bolmas úshin ár jurt balasyn áýelinde óz tilinde oqytyp, óz tilinde jazý-syzý úıretip, óz tiliniń júıesin bildirip, jolyn tanytyp, balalar ábden daǵdylanǵannan keıin basqasha oqyta bastaıdy. Biz de tilimiz buzylmaı saqtalýyn tilesek, ózgelershe áýeli ana tilimizben oqytyp, sonan soń basqasha oqytýǵa tıispiz.

Ulttyń saqtalýyna da, joǵalýyna da sebep bolatyn nárseniń eń qýattysy – til. Sózi joǵalǵan jurttyń ózi de joǵalady, óz ultyna basqa jurtty qosamyn degender áýeli sol jurttyń tilin azdyrýǵa tyrysady.

– Qazirgi kezeńde qazaq ulty aldynda óz álip-bıin aýystyrý mindeti tur. Osy másele jóninde aıtar oıyńyz qandaı?

– Hat mádenıeti bar halyqqa: bir áripti tastap, ekinshi áripti ala qoıý ońaı jumys emes. Birte-birte baryp alyp ketýge birtalaı ýaqyt kerek. Álip-bı degen – tildiń negizgi dybystaryna arnalǵan tańbalardyń jumaǵy. Neǵurlym til dybystaryna mol jetse, arnaǵan dybysqa dál kelse, oqýǵa, jazýǵa jeńil bolsa, úıretýge ońaı bolsa, zamanyndaǵy óner quraldaryna ornatýǵa qolaıly bolsa, soǵurlym álip-bı jaqsy bolmaqshy. Jaqsy álipbı tilge shaq bolý kerek. Ólshenbeı tigilgen o jer bu jer boıǵa jýyspaı, qolbyrap, solbyrap, turǵan keń kıim sıaqty artyq áripteri kóp álipbı de qolaısyz; Boıyńdy qysyp, tánińdi qurystyryp tyrystyryp turǵan tar kıim sıaqty árpi kem álipbı qolaısyz bolady. Jáne de áripke bola tildi buzbaıdy, tilge bola áripti buzyp ózgertedi. Jat jazýdyń yńǵaıyna qarap, tilin buzbaǵan, arasyna jat jazý jaıylmaǵan túrik balasy – qazaq. Óz tilimen sóılesken, óz tilimen jazǵan jurttyń ulttyǵy esh ýaqytta adamy qurymaı joǵalmaıdy

– El bolashaǵy jastar dep jatamyz. Búgingi jastarǵa qoıylar basty talap qandaı bolý kerek?

– Halyqtyń túzelýiniń úmiti – jastarda. Sondyqtan, jastardyń qalaı oqyp, qalaı tárbıelenýin, bárinen buryn eskerip, bárinen joǵary qoıylatyn jumys. Jastardyń oqý-tárbıe jumysy túzelmeı, jurt isi de túzelmeıdi. Bilim – bir qural. Bilimi kóp adam quraly saı usta syqyldy, ne istese de kelistirip isteıdi. Oqýsyz halyq – qansha baı bolsa da, biraz jyldardan keıin onyń baılyǵy ónerli halyqtardyń qolyna kóshpekshi. Adam balasyn: kókte qustaı ushqyzǵan, sýda balyqtaı júzdirgen – ǵylym. Dúnıanyń bir sheti men bir shetine shapshań habar alǵyzyp turǵan – ǵylym, ot arba, ot kemelerdi júrgizgen – ǵylym

Moıyndaǵy boryshty bilý – bilim isi, boryshty tóleý – adamshylyq isi. Bilim men adamshylyq eki basqa nárse, biraq boryshyn bilýshiler kóbeıse, tóleýshiler de kóbeıýi yqtımal.

– Azat eldiń halqyna aıtar ósıetińiz.

– İstiń máni jalǵyz-aq tamaq asyrap, kún kórýde qalmas, óz betimen kún kóre almasa, ózge jurttyń esiginde júrip, malaılyqpen tamaq asyrap, qazaq tirshilik etedi ǵoı. Qazaq degen qashannan óz aldyna ult bolyp, Edilden Ertiske, Oraldan Aýǵanǵa sheıin tutas turǵan halyq edi. Aramyzǵa ár túrli jurt
kiriskende solarmen qatar, atymyz joǵalmaı qazaq ulty bolyp tura alamyz ba? Osy bizdi tósekte dóńbekshitip, uıqymyzdy bóletin nárse. Mádenıeti joǵary halyq – mádenıeti tómen halyqty az-kóbine qaramaı jem qylatyny aıdan anyq, kúndeı jaryq aqıqat. Adamǵa eń qymbat nárse – jurt qamy, jurt isi. Qazirgi qazaq máseleleriniń eń zory jer máselesi. Bul qazaqtyń tiri ıa óli bolý máselesi.

Eńbeksiz egin shyqpaıdy, terleseń teriń tegin qalmaıdy. Telmirip alǵan teńgeden ter sińirgen tıyn juǵymdy. Adam qansha dana, bilimdi bolsa da, qansha qaharman, qaıratty bolsa da, áleýmet onyń maqsatyn uqpaıtyn bolsa, qaıratker qamalǵa jalǵyz shapqan batyrdaı álek bolady. Ózimizdiń elimizdi saqtaý úshin bizge mádenıetke, oqýǵa umtylý kerek. Ol úshin eń aldymen ádebıet tilin órkendetý kerek. Óz aldyna el bolýǵa, óziniń tili, ádebıeti bar el ǵana jaraı alatyndyǵyn biz umytpaýǵa tıispiz. Qazaq elinde rýshylyq dáýiri joq, biraq jurnaqtary bar. Ol qalǵan jurnaqtary qoǵamnyń bárine paıdaly emes, qoǵam ishindegi baılar, onyń atqaminerleriniń paıdasyna jumsalady.
Ótkendi qýǵandy qoıyp – osy kúıińdi jóndeýge jón izdeý kerek. Adamǵa eń qymbat nárse – jurt qamy, jurt isi.
Bilimdi bolýǵa oqý kerek. Baı bolýǵa kásip kerek. Kúshti bolýǵa birlik kerek. Osy kerekterdiń jolynda jumys isteý kerek.

Suhbatty ázirlegen: Dáýlet Tileýberdıev, Semeı qalasy.